O bobojonov k. Jumaniyozov
Buxgalteriya hisobining tarkibiy tuzilish – moliyaviy va
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.4. Buxgalteriya hisobining tarkibiy tuzilish – moliyaviy va
boshqaruv hisobi. 19 Bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda buxgalteriya hisobi ikki turga bo’linadi, ulardan birinchisi Moliyaviy hisob va ikkinchisi Boshqaruv hisobidir. Moliyaviy hisobni qisqacha ta’riflaydigan bo’lsak, u davlat va nodavlat organlarning ishlab chiqqan va tavsif etilgan barcha qonun va qoidalariga rioya qilingan holda yuritiladigan buxgalteriya hisobining turidir. Uning ma’lumotlaridan faqat sub’ektning rahbariyati tomonidan ichki maqsadlar uchungina foydalanilmay, bu ma’lumotlar sub’ektdan tashqaridagilarga ham foydalanish uchun topshiriladi. Buxgalteriya hisobotini oluvchilar ulardan to’g’ri foydalanishlari uchun buxgalteriya hisobining amaliyotiga ta’sir etadigan tashkilotlar tomonidan buxgalteriya hisobi bo’yicha qo’llanmalar tizimi ishlab chiqildi. Bunday qo’llanma bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda, jumladan AQShda umumqabul qilingan buxgalteriya prinsiplari deb nomlanadi. Bu prinsiplar buxgalter va ishbilarmonlar tomonidan ulardan foy- dalanuvchilarning talablarini qondirish uchun doimo rivojlantirilib va o’zgartirilib boriladi. AQShning bunday milliy tashkilotlari buxgalteriya standartlari byurosi, Maslahatchi buxgalterlarning Amerikalik instituti, qimmatbaho qog’oz va birja muomalalari bo’yicha komissiyasi, Soliq boshqarmasi va davlat tashkilotlaridagi standartlar byurosidan iborat. Кeyingi yillarda buxgalteriya hisobining prinsiplarini rivojlantirish borasida xalqaro hamkorlik qilish ancha rivoj topa boshladi. Masalan, chet el matbuotining ma’lumotlariga ko’ra, Buxgalteriya standartlarining xalqaro qo’mitasi tomonidan 20 dan ortiq xalqaro standartlari ma’qullanib ular 6 ta tilga tarjima qilingan ekan. 1997 yilda esa Buxgalterlarning xalqaro federasiyasi yaratilib, unga oltmishdan ortiq mamlakatlarning ixtisoslangan buxgalterlik tashkilotlari kiritilgan. Bu federasiya buxgalteriya hisobiga doir masalalarni xalqaro darajada hal qilish bilan shug’ullanadi. Undan tashqari AQShdagi buxgalteriya hisobiga ta’sir qiluvchi tashkilotlarga Buxgalterlarning milliy assosiasiyasi, Moliyaviy rahbarlar instituti va Amerika buxgalterlar assosiasiyasini kiritish mumkin. O’zbekiston Respublikasida bunday tashkilotlarga hozircha O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O’zbekiston Respublikasi davlat soliq qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi davlat istiqbol va statistika qo’mitasi va O’zbekiston Respublikasi buxgalterlari va auditorlarining assosiasiyasidan iborat. Moliyaviy hisob moliyaviy hisobot deb nomlanadigan qator hisobotlarni tuzib topshirish bilan yakunlanadi. Buxgalteriya hisobining 20 umum qabul qilingan prinsiplariga binoan quyidagi uchta hisobot tuzilishi kerak: 1. Buxgalteriya balansi. 2. Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot. 3. Pul mablag’larining harakati to’g’risidagi hisobot. Shu bilan birga ushbu moliyaviy hisobot quyidagi axborotlar bilan ta’minlanishi lozim: 1. Mavjud va bo’lg’usi kreditorlarga unumli kapital qo’yilmalar qilish va kreditlarni berish haqida qarorlar qabul qilish uchun xizmat qiladigan. 2. Xo’jalik-iqtisodiy faoliyatni tushunadigan va axborotni oqilona o’rganishga harakat qiladigan shaxslarga tushunarli bo’lish. 3. Sub’ektning iqtisodiy resurslari, ularga qo’yilgan talablar va shu resurslar hamda ularga qo’yiladigan talablarni o’zgartiradigan xo’jalik muomalalari hamda hodisalarning ta’siri haqida. 4. Sub’ektning tegishli davr mobaynidagi faoliyatining moliyaviy natijalari haqida. 5. Axborotdan foydalanuvchilarga dividendlar, foizlar bo’yicha pul mablag’larining kelib tushishi mo’ljallangan summalarini baholash va vaqtlar ichida taqsimlash va shuningdek realizasiyadan yoki qarzlarni uzish yoki qimmatbaho qog’ozlardan olingan daromadlarni baholash imkonini beradigan. Bu keltirilgan vazifalardan birinchi va ikkinchisi moliyaviy hisobot haqidagi axborot oldiga qo’yiladi, bunda hisobot tushuna biladigan o’quvchiga tayyorlanadi. Uchinchi vazifa buxgalteriya balansiga, to’rtin- chisi foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotga va beshinchisi mavjud pul mablag’larining harakati to’g’risidagi hisobotga tegishlidir. Ularning hammasi birgalikda moliyaviy hisobotni tashkil qiladi va o’tgan davr to’g’risidagi axborot hisoblanib, ular foydalanuvchilarga xo’jalik sub’ektining kelajakdagi moliyaviy ahvoli, mablag’larning harakatiga tegishli bo’lgan istiqbolini belgilash va qarorlar qabul qilishga yordam berish uchun topshiriladi. Garchi yuz yillar davomida buxgalteriya hisobi birinchi navbatda davlatning manfaati uchun xizmat qilgan. Masalan, soliq yig’ish faoliyati bilan bog’liq bo’lgan bo’lsa ham, sanoat revolyusiyasining natijasida uning oldiga yangi talablar qo’yilgan. Chunki tobora yiriklashib borayotgan korxonalar o’zlarini moliyalash va faoliyatlarni boshqaradigan odamlarning sonini oshirish uchun mablag’lar zarur bo’lgan. Shunday qilib, ikki guruh yuzaga kelgan, ulardan biri – mablag’ qo’yuvchilar, 21 ikkinchisi esa boshqaruvchilar. Birinchisi ikkinchisidan sub’ektning ixtiyoriga berilgan mablag’larning saqlanishi va foydalanishi haqida hisobot talab qilgan. Shu bilan birga boshqaruvchi (menejer)lar tomonidan talab qilinayotgan axborot sub’ektning mulklarini boshqarish uchun ham foydali ekanligini anglaganlar. Shunday qilib boshqaruv hisobi ham rivojlana boshlagan. Boshqaruv hisobi axborot turlaridan biridir. U sub’ekt doirasidagi jaryon hisoblanib, sub’ektning xodimlari tomonidan rejalashtirish, o’zini boshqarish va sub’ektning faoliyatini nazorat qilish uchun foydalaniladigan axborot bilan ta’minlaydi. Bu jarayon boshqaruv xodimlariga o’z funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan axborotni topish, o’lchash, yig’ish, tahlil qilish, tayyorlash, tushuntirib (izoh) berish, topshirish va qabul qilishlarni o’z ichiga oladi. Ma’lumki, tashkilotning kundalik faoliyati natijasida turli tuman va har kuni sodir bo’lgan voqealar bo’yicha tezkor axborot yuzaga keladi. Bu axborot moliyaviy va boshqaruv hisobida aks ettiriladigan yakuniy axborot uchun xom-ashyodir. Umuman olganda, menejer uchun har qanday axborot ham, u hisob ob’ektimi yoki yo’qmi, baholash mumkinmi yoki yo’qmi, undan qat’iy nazar, u juda muhimdir. Masalan, buyurtmachi kompaniya mahsulotining sifatidan norozi va u boshqa mol etkazib beruvchini qidirishga tayyor ekanligi to’g’risidagi xabarni oldi, garchi u hisob ob’ekti bo’lmasa ham va uni miqdoriy jihatdan baholab bo’lmasa ham, bunday axborot o’zicha juda muhimdir. Yuqorida ta’kidlanganidek, aksiyalarning egalari, kreditorlar va sub’ektlardan tashqaridagi boshqa manfaatdor shaxslar uchun atalgan buxgalteriya balansi, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot va pul aktivlarining harakati to’g’risidagi hisobot, moliyaviy xujjatlari sifatida tashkilotning o’z menejerlari uchun ham juda foydalidir. Lekin boshqaruv xodimlari uchun buxgalteriya xujjatlaridagi axborotlarga qaraganda yanada ko’proq mukammallashtirilgan axborot kerak bo’ladi. Shuning uchun tezkor axborot boshqaruv hisobini dastlabki ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Lekin tezkor axborotning ko’pchilik qismi menejerni bevosita qiziqtirmasligi mumkin. Masalan, agar ishlar yaxshi ketayotgan bo’lsa, menejerni palonchi muhandisning o’tgan oyning yarmida ishlab topgan maoshi qancha bo’lganligi yoki sub’ektning schyotiga o’tgan kuni qancha pul kelib tushishi to’g’risida ma’lumot qiziqtirmaydi. Albatta bu hodisalar tegishli xujjatlar bilan rasmiylashtirilishi shart va bu xujjatlar boshqaruv tizimining dastlabki pog’onasi tomonidan foydalanilishi mumkin. Menejer esa dastlabki hisob 22 xujjatlaridan olingan yakuniy axborotdan foydalansa ham bo’laveradi. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv hisobida foydalaniladigan axborot yakuniy axborotdir. Ma’lumki, buxgalterlar har xil mulkchilik shaklidagi sub’ektlarda yollanib ishlaydilar. Ularning sub’ektning faoliyati to’g’risidagi bilimlari qanchalik keng, har tomonlama va chuqur bo’lsa, boshqaruv hisobi sohasidagi buxgalterning boshqaruv qarorlariga ta’siri ham shuncha katta bo’ladi. Кeyingi paytlarda rivojlangan mamlakatlardagi rahbar xodimlarning aksariyati buxgalterlik yoki moliyaviy bilimga ega bo’lishga intilganlar. Boshqaruv hisobi buxgalterlarining asosiy vazifalari boshqaruv xodimlarini to’g’ri bo’lgan boshqaruv qarorlarini chiqarish uchun zarur bo’lgan axborot bilan ta’minlashdan iborat. Firma faoliyatining samara- dorligini oshirish va o’g’irlikning oldini olish maqsadida buxgalteriyada ichki nazorat tizimini yaratishlari kerak bo’ladi. Ular foyda rejalarini tuzish, smetalar tuzish va mablag’larning harakatlari ustidan nazorat qilishda faol qatnashadilar. Ular shuningdek xujjatlarni to’g’ri yuritish va xujjatlardan foydalanishni kuzatish, tegishli moliyaviy hisobotlarni tayyorlash sub’ekt tomonidan soliqlar tizimiga doir qonunchilik va davlat tomonidan o’rnatilgan tartib va qoidalarga rioya qilishini nazorat qiladilar. Ular kompyuterlashtirilgan tizimlardagi eng yangi hamda hisobda kompyuterlardan foydalanish borasida erishilgan yangiliklar bilan tanish bo’lishlari lozim. Moliyaviy va boshqaruv hisoblari bir birlaridan quyidagi nuqtai nazardan va xususiyatlari bilan farq qiladi: Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|