O bobojonov k. Jumaniyozov

Hadyaga olingan asosiy vositalar.
Shunday hollar bo’ladiki, qachonki davlat organlari yoki boshqa 
notijorat tashilotlari biron bir kompaniyaga u yoki bu hududda ishlab 
chiqarishni joylashtirishni rag’batlantirish maqsadida asosiy vositalarni 
hadya sifatida beradilar. Shunday yo’l bilan mahalliy hukumat organlari 
mahalliy soliq bazasini yaxshilashga va aholining bandlik darajasini 
ko’tarishga harakat qiladilar. Ba’zi hollarda kompaniyalarga asosiy fondlar 
ma’lum bir shartlar bilan beriladi. 
Hadya qilingan asosiy vositalar baholash prinsiplariga qat’iy rioya 
qilinib hisobda faqat haqiqiy qiymat bo’yicha, ifodalaniladi.
Aktivlar va xususiy kapital schyoti, hadya qilishda aktivning joriy bozor 
qiymatini haqiqiy baholash natijasida ko’payib boradi, agarda 
topshirilayotganda qandaydir shartlar qo’yilmagan bo’lsa. Xususiy kapital 
schyotining ko’payishi hadya qilingan aktiv va firma kapitalining 
ko’payishini bildiradi. Firma bu resurslarini o’zi ishlab topmagan. Biroq 
kelgusida bu aktivlardan foydalanish natijasida daromadning ko’payishi 
mumkin. Hadya qilingan aktivning bozor qiymatiga asoslangan 
amortizasiya summasi daromad summasi bilan muvofiqlashtiriladi. Agarda 
hadya qiluvchi hadya qilgan aktividan foydalanishda cheklanishlar 
belgilasa, bu cheklanishlar bilan bog’liq bo’lgan, taxmin qilingan 
184

---

xarajatlarni hisoblash va baholangan qiymatini aks ettirishda uning bozor 
qiymatidan bu xarajatlarni ayirish lozim. Hadyaga olingan eskiradigan 
aktivlar hisob registrlarida aks ettirilgan baholar asosida oddiy usulda 
amortizasiyalanishi kerak. 
Davlat yordami sifatida olingan asosiy vositalar.
Ba’zi bir hollarda aktivlar to’g’ridan-to’g’ri hadya evaziga olish o’rniga 
davlatning turli bo’g’indagi organlari yordamida olinadi. Bunday dasturlar 
ko’pincha yordamni qoplash maqsadida firmadan bandlikning ma’lum 
darajasini saqlab turish yoki atrof muhitning ifloslanishi ustidan nazoratni 
saqlab turishni talab qiladi. Agarda shart bajarilmasa, firmadan olingan 
yordam qiymatining qaytarilishini talab qilishlari mumkin.
Yordam shartlarining tahlili buxgalteriya hisobi jarayonlaridan qanday 
foydalanish kerakligini ko’rsatadi:
1.
Joriy xarajatlar yoki daromadlarga taalluqli bo’lgan yordam summasi 
davrining sof foydasini aniqlashda hisobga olinishi kerak.
2.
Кelgusi davrlarga taalluqli bo’lgan yordam summasining muddatini 
uzaytirish va daromadlarga olish kerak, chunki u bilan bog’liq bo’lgan 
xarajatlar paydo bo’ladi.
3.
Asosiy vositalarni olish bilan bog’liq bo’lgan yordam yoki asosiy 
vositaning amortizasiyasi olib tashlangan holdagi boshlang’ich bahosidan 
ayirib tashlanishi kerak, yoki uning muddatini uzaytirish zarur va 
eskiradigan asosiy vositalar qanday amortizasiya qilinsa, shunday qoidalar 
bo’yicha amortizasiyalanishi kerak.