O bobojonov k. Jumaniyozov

Eski uskunani almashtirish. Bunda eski komponentning qiymati va 
uning amortizasiyasi hisobdan chiqariladi, balans qiymatiga teng bo’lgan 
zarar hisobga olinadi va aktivning boshlang’ich schyoti xarajatlarining 
miqdoriga ko’payadi. Misol uchun, tunuka tomning qiymati 2.000.000 
so’m, eskirishining darajasi 80% va qiymati 6.000.000 so’m bo’lgan yangi 
olovga bardosh beradigan cherepisaga almashtiriladi. Holatini yaxshilash 
xarajatlarining xarajatlar moddasiga kiritilishi quyidagicha 
rasmiylashtiriladi: 
Eski komponentlarni olib tashlash qiymatini hisoblash:
Amortizasiya (eski tom, 2.000.000x0,8) ...... 1.600.000
Qayta kurish xarajatlari .......................... 400.000
Bino (eski tom) ........................................... 2.000.000
Yangi komponent (cherepisa)ning qiymatini hisobga olish:
Bino (yangi tom) ........................................... 6.000.000
Pul mablag’lari ........................................... 6.000.000
Zarar, boshlang’ich qiymatning amortizasiya qilinmay qolgan qismini 
ifodalaydi. Qachonki eski komponentning qiymati va mos ravishda 
eskirish xarajati aniq bo’lgandagina, yoki nisbatan aniq belgilash 
imkoniyati bo’lsagina ushbu usul qo’llanilishi mumkin.
212

---

2.
Aktivlar schyotining oshishi. Aktivlar schyotining oshishi tamoyili 
eski aktivning qiymati va jamlangan amortizasiyasi to’g’risidagi 
ma’lumotlar mavjud bo’lmaganda qo’llaniladi. Holatini yaxshilash 
xarajatlari aktivlarning schyotining debetida ko’rsatiladi. Almashtirilishi 
zarur bo’lgan aktivning qiymati va jamlangan amortizasiyasi tegishli 
schyotlardan chiqarilib yuborilmaydi, chunki uning haqiqiy qiymatini 
hisoblash murakkab tuyuladi. Bu usulni qo’llashning natijasi bo’lib, 
umumiy qiymatning va jamlangan amortizasiyaning oshirilgan baholanishi 
hisoblanadi. Asosan, eski aktivning balans qiymati ayirboshlash sanasiga 
nisbatan past bo’ladi. Agarda komponentning eskirishi uni ayrboshlashga 
olib kelsa, unda amortizasiyaning darajasini qayta ko’rib chiqish zarur.
Qo’shimchalar kiritishga mavjud aktivga qo’llaniladigan uzaytirish, 
oshirish va kengaytirish ishlari taalluqlidir. Misol tariqasida, mavjud 
binoga qo’shimcha qanot yoki xonalarning qurilishi. Qo’shimchalar 
kiritish kapital xarajatlar hisoblanadi va asosiy vositalarning tannarxiga 
olib borilib uning qiymatini oshiradi.
Кo’pgina firmalar ishlab chiqarish imoratlarini qonunlar va sud 
hukmlari qarorlariga muvofiq atrof muhitning ifloslanishini nazorat qilish 
uchun qurilmalar bilan jihozlaydilar. Кo’pincha ushbu qurilmalarining 
qiymati atrof-muhitni ifloslantiruvchi dastgohlar qiymatidan ortiqroqdir. 
Bunday hollarda ushbu qurilmalarning qiymati alohida kapitallashtiriladi 
va asosiy vositalarga qo’shimchalar kiritish sifatida amortizasiyalanadi.
Asosiy vositalarning samaradorligini oshirish maqsadida qayta o’rnatish, 
o’zgartirish va qayta qurish qiymati kapitallashtirilmaydi agarda qayta 
qurishdan olinadigan manfaat joriy hisobot davriga taalluqli bo’lsa xarajatlar 
tarkibiga kiradi. Bunday xarajatlar agarda paralellar o’tkazish imkoniyati 
bo’lsa alohida aktiv, muddati uzaytirilgan bino yoki maxsus bino sifatida 
kapitallashtiriladi. Bu xarajatlar qayta qurishdan foyda olish davridan 
keyingi vaqt davomida amortizasiyalanadi. 
Saqlab turish (asrash) va ta’mirlash xarajatlari vujudga kelishi bo’yicha 
hisobga olinadi. Yaxshilash, uzaytirish usullari, ya’ni aktivlarning xizmat 
muddatini uzaytiradigan yoki ko’paytiradigan holatini yaxshilash 
xarajatlari kapitallashtiriladi. 
Кo’chmas mulk xarid bahosida hisobga olinadi va ob’ektlar bo’yicha 
ma’lum ko’zda tutilmagan xarajatlarni o’z ichiga oladi. Ta’mirlash va 
saqlab turish uchun xarajatlar zarur bo’lgandagina amalga oshiriladi. 
5-BXMS sub’ektlarga asosiy vositalarni qayta baholash imkonini 
beradigan shartlarga ega. Shu munosabat bilan quyidagilarni bilish zarur:
qayta baholash hukumat qaroriga muvofiq amalga oshirilishi kerak.
213

---

jamg’arilgan amortizasiya qayta baholash sanasiga aktivning 
boshlang’ich qiymatining o’zgarishiga mutanosib ravishda shunday 
tuzatish qilinadiki, natijada qayta baholayotgan summa haqiqiy qiymatga 
teng bo’lsin.
aktivlarni ishchi holatida saqlash xarajatlari qayta baholash natijasida 
nisbatan oshib ketganda, bunday oshib ketishi muomalalar to’g’risidagi 
hisobotda daromad sifatida emas, balki balans hisobotida qayta baholash 
natijasida vujudga kelgan qo’shimcha qiymat sifatida hisobga olinadi.
qayta baholash natijasida aktivlarni ishchi holatida saqlash xarajatlari 
kamayganida, ushbu kamayish moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotida, 
agarda qayta baholashdan so’ng qo’shimcha qiymat paydo bo’lmasa 
xarajatlar sifatida hisobga olinadi. 
Asosiy vositalarni tugatishdan oldin ushbu tugatish bilan bog’liq 
bo’lgan ishlar ro’yxatini va xususiyatlarini ko’rsatuvchi naryad-buyurtma 
tuzilib, uni tugatish ishlarini bajaruvchi sex yoki tashkilotlarga 
topshiradilar.
Tugatish ishlari bajarilgandan keyin namunaviy AV-3 shaklidagi 
«Asosiy vositalarni tugatish dalolatnomasi» tuziladi. Sub’ekt rahbarining 
buyrug’iga asosan tayinlangan maxsus komissiya balansdan 
chiqarilayotgan asosiy vositalarni tekshirayotganda va dalolatnoma 
tuzayotganda mazkur ob’ektning texnika pasporti, kamchiliklari qayd 
qilingan qaydnoma va boshqa texnikaviy xujjatlardan foydalanadi. 
«Asosiy vositalarni tugatish dalolatnomasi»da mazkur ob’ektning tavsifi, 
uning tayyorlangan yoki qurilgan yili, sub’ektga qabul qilib olingan va 
foydalanishga topshirilgan vaqti dastlabki yoki qayta tiklash qiymati, 
buxgalteriya hisobining ma’lumotlarida ko’rsatilgan eskirish summasi, 
necha marta kapital tuzatish amalga oshirilganligi, chiqib ketish sabablari 
va shunga o’xshash ma’lumotlar keltiriladi.
Asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog’liq bo’lgan barcha 
muomalalar schyotlar rejasida maxsus ajratilgan 9210- «Asosiy 
vositalarning sotilishi va boshqa chiqimlari» schyotida aks ettiriladi.
Ma’lumki, asosiy vositalarni tugatish uchun ularni buzish, demontaj 
qilish kabi ishlarning bajarilishi kerak. Bu ishlar sub’ektning o’zidagi 
kuchlar bilan yoki maxsus tashkilotlar tomonidan pulga bajariladi. Asosiy 
vositalar tugatilgandan keyin turli xildagi foydalanish mumkin bo’lgan 
materiallar, yoqilg’i va boshqa moddiy qiymatliklar olinishi mumkin. 
Ushbu keltirilgan barcha muomalalar 9210 - schyot yordamida hisobga 
olib boriladi. 
214

---

Asosiy vositalarni tugatish jarayoni 9210-schyotda aks ettirilgandan 
so’ng bu schyotning har ikkala tomonidagi yakuniy summalar solishtirib 
ko’riladi. Agar ushbu schyotning debetidagi yakuniy summa kreditidagi 
summadan ortiq bo’lsa, unda mazkur ob’ekt to’la amortizasiyalangan va 
tugatish natijasida foyda olingan hisoblanadi.
Sub’ektlarni mavjud asosiy vositalardan unumli foydalanish va xo’jalik 
hisobini mustahkamlashga qiziqtirish maqsadida bunday asosiy vositalarni 
sotish va ro’yxatdan chiqarish chog’ida hosil bo’ladigan zararlar 
sub’ektning ixtiyorida qoldiriladigan foyda hisobidan qoplanadi (agar 
Vazirlar mahkamasi tomonidan bunday hisobdan chiqarishning boshqa 
tartibi belgilangan bo’lmasa).
Asosiy vosita tugatilgandan so’ng tuzilgan dalolatnoma sub’ektning 
rahbari tomonidan tasdiqlanadi va keyin uning buxgalteriyasiga 
topshiriladi. Buxgalteriya bu dalolatnomaga muvofiq asosiy vositalarning 
hisobdan chiqarilganligi to’g’risida ob’ektning inventar kartochkasiga 
yozib qo’yadi va shu to’g’rida inventar kartochkalarning ro’yxatiga belgi 
qo’yiladi. Asosiy vositalar joylashgan joydagi inventar ro’yxatlarida ham 
xuddi shunday yozuvlar qilinadi.
Asosiy vositalar bir sub’ektdan ikkinchi sub’ektga tekinga (ehson 
sifatida) berilayotganda namunaviy shakldagi «Asosiy vositalarni qabul 
qilish – o’tkazish dalolatnomalari» bilan rasmiylashtiriladi. Bunda chiqib 
ketayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga 0110-0190-schyotlari 
kreditlanib, shu kungacha hisoblangan eskirish summasiga 0210-0290-
schyot va qoldiq qiymatga 9210-schyot debetlanadi. Asosiy vositalarni 
tekinga berishdan ko’rilgan zararlar sub’ekt faoliyatining yakuniy 
moliyaviy natijasi hisobidan qoplanadi va joriy tartibda 9431-schyotning 
debetiga o’tkaziladi va hisobot davrining oxirida ushbu zarar summasi 
debet 9910 va kredit 9431 yozuvlari bilan sub’ektning ko’rgan umumiy 
zararining summasiga qo’shiladi.
Asosiy vositalarni boshqa sub’ektlarning ustav kapitaliga badal 
tariqasida o’tkazilishlar taraflarning kelishuviga asoslangan narxlarda 
amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunday narxlar ko’pincha 
asosiy vositalarning buxgalteriya hisobidagi qiymatiga to’g’ri kelmasligi 
mumkin. Bunday muomala natijasida aniqlangan foyda yoki zararlar 
9210-schyotda aniqlab topiladi va tegishli schyotlarga, agarda foyda 
olinsa 9310-"Asosiy vositalarni sotishdan va boshqa chiqimlardan olingan 
foydalar", agarda zarar ko’rilsa 9431 schyotlarga olib boriladi.
Shunday qilib, ustav kapitali /fondi/ga badal tariqasida o’tkazilgan asosiy 
vositalarning qiymati Schyotlar rejasida keltirilgan 0620-0690- «Uzoq 
215

---

muddatli moliyaviy investisiyalar» schyotlarining debeti va 9210-schyotning 
kreditida har ikkala tomonning o’zaro kelishilgan summasida aks ettiriladi.
Asosiy vositalarning xo’jalikdan chiqib ketishi natijasida olingan foyda 
sub’ektning foydasi tarkibiga, 9910-"Yakuniy moliyaviy natija" schyotiga 
kiritiladi va shuning uchun bu foydaning summasidan mazkur sub’ekt 
uchun belgilangan stavkalar bo’yicha soliq ushlanadi.
Yuqorida 9210 schyotga tegishli muomalalardan tashqari bu schyot 
tegishli schyotlar bilan quyidagi
muomalalarning
ta’sirida 
korrespondensiyalanadi:
Asosiy vosita ob’ektlari o’z qiymatidan past narxda sotilganida soliqqa 
tortiladigan foyda ushbu ob’ektning bozor narxida sotilishidan kelib 
chiqadigan qiymatiga asoslanib hisoblanadi.