O liy o'q u V yurtlarining arxitektura V a qurilish ta ’lim y o ‘n alish I talabalari uchun darslik

l >
140 
кН
1,4 
8 [
t
} ]
1 ,4 - 1 -8 0 ,0
= 12,5 sm .
C h o k n in g h a q iq iy u z u n lig i 
t s
= 12,5 + 1 = 1 3 ,5 s m .
X u lo s a . S hunday q ilib , b u bobda s iljis h (q irq ilis h ) h aqida o ‘ q u v c h ig a
tush u n ch a b e rild i. S iljis h d a g i m u s ta h k a m lik sharti bayon e tild i. C h iq a rilg a n
fo rm u la la m i qoM lashga d o ir m is o lla r k e ltir ild i.
B ilim in g n i s in a b k o ‘ r
1. Siljish deformatsiyasi qanday sodir boMadi?
2. Absolut va nisbiy siljish nima? Ulaming oMcham birliklari.
3. Siljishdagi urinma kuchlanish qaysi formula bilan aniqlanadi?
4. Sof siljish deganda nimani tushunasiz?
5. Siljishdagi Guk qonuni qanday ifodalanadi?
6
. Birinchi va ikkinchi turdagi elastiklik modullari orasidagi bogManish qan­
day ifodalanadi?
7. Qanday deformatsiya ezilish deb ataladi?
8
. Birikmalaming turlari

---

V I B O B . B U R A L I S H
M a v z u m a z m u n i. 
Ushbu bobda buralishga ishlaydigan elementlaming
kuchlanish va deformatsiya holatlari ко ‘rib chiqiladi. Ularning buralishda-
gi mustahkamlik va bikrlik shartlari bayon etiladi.
6.1. Buralish deformatsiyasiga doir asosiy tushunchalar
B u ra lis h ham b oshqa d e fo rm a ts iy a la r s in g a ri m a s h in a va m e x a n iz m
e le m e n tla rin in g u c h ra yd ig a n d e fo rm a tsiya la rd a n b irid ir. U b o r jo y d a k u c h ­
la n is h ham boM adi. M a s h in a va m e x a n iz m la rn in g m u s ta h k a m lig i, u la m in g
q is m la rid a h o s il boM adigan, ana shu k u c h la n is h la rn in g m iq d o rig a bogMiq. 
D e m a k , m u s ta h k a m lik masalasi, d e fo rm a ts iy a n in g tu rid a n qatM y nazar, k u ch ­
la n is h la rn in g eng katta q iy m a tin i aniqlash masalasiga k e lib ta q a la d i. B u ra ­
lis h d e fo rm a ts iy a s i ham bundan m ustasno emas.
S hu n d a y ekan, b u ra lis h d e fo rm a tsiya si qanday h o lla rd a v u ju d g a ke la d i, 
u la rn in g v u ju d g a k e ltira d ig a n k u c h la r qanday boMadi, degan s a vo lg a ja v o b
b e rib o ‘ ta y lik . B u ra lis h d e fo rm a tsiya si avvalam bor, ta sm a li (tra n s m is s io n ) 
v a lla rd a , poezd va m ashina o ‘ q la rid a , fa z o v iy k o n s tru k s iy a e le m e n tla rid a , 
p ru jin a la rd a , qolaversa, q u lf k a litla rid a h o sil boMadi. B u ra lis h g a ish la yd ig a n
s te rje n la r v a l deb a ta la d i. D o ira v iy kesim ga ega boMgan v a ln in g b u ra lis h i 
b ila n ta n is h ib c h iq a m iz .
C F v a lig a ik k ita s h k iv m ahkam langan ( 6 . 1-rasm). V a l C ,D ,E ,F podship- 
n ik la r y o rd a m id a m uvozanatda tu ra d i. I s h k iv e le k tr m o to rig a tutashgan tas­
m a y o rd a m id a v a ln i a y la n tira d i. 11 s h k iv esa v a ln in g a y la n m a h a ra k a tin i 
ta sm a la r o rq a li stanokka uzatadi. Shunga k o ‘ ra I s h k iv y e ta k lo v c h i, ik k in ­
c h is i esa y e ta k la n u v c h i deb ataladi. 1 sh kivg a tasm alar o rq a li y e ta k lo v c h i

---

T, va e rg a sh u vch i t, k u c h la ri, h u d d i sh u n ing d e k, ik k in c h i s h k iv g a T 2 va t2 
to rtu v c h i k u c h la r ta ’ s ir etadi.
B u k u c h la r, b ir to m o n d a n , p o d s h ip n ik la rg a b o s im k o 'rs a ta d i, ik k in c h i 
to m o n d a n esa, v a l o ‘ q ig a t ik b o ‘ lgan te k is lik d a j u f t k u c h h o s il q ila d i.
I s h k iv d a n va lg a b e rila d ig a n m o m e n t (6 .1 -ra sm ):
M , = T ,R , — t, R | = (T j — t j ) R, 
b o ‘ la d i. I I s h k iv d a n va lg a b e rila d ig a n m o m e n tn in g q iy m a ti
M 2 = ( T 2 - t 2)R 2
ga te n g boM ib, qaram a-qarshi to m o n g a y o ‘ nalgan boM adi. B u y e rd a R, , R , 
- 1 va I I s h k iv la r a yla n asin in g ra d iu s la ri. T a s m a la m i y e ta k lo v c h i q is m la r- 
n in g to rtis h k u c h la ri T ergashuvchi qism id a g i to rtis h k u c h i t dan ka tta boMadi.
V a ln in g ik k i s h k iv o rasidagi q is m i M , va M 2 m o m e n tla r ta ’ s irid a bu ra la - 
d i, y a ’ n i b u ra lis h g a is h la y d i. M o m e n tla m in g o ‘ z i b u r o v c h i m o m e n tla r M b 
deb a ta la d i.
B iz b u m is o ld a va lg a ik k i s h k iv o 'm a tilg a n h o ln i k o ‘ rib o ‘ td ik . B u n d a y
h o ld a ik k i m o m e n t m iq d o r jih a t i­
dan te n g , y o ‘ n a lis h jih a tid a n qa­
ra m a -q a rs h i boM adi. B iro q ama­
liy o td a s h k iv la r soni ik k ita d a n o r­
tiq boM gan h o lla r ham k o ‘ p la b
u c h ra y d i. S h k iv la r soni ik k ita d a n
o r t iq bo M sa , s h k iv la r n in g b ir i 
y e t a k l o v c h i,
q o lg a n la r i 
esa 
y e ta k la n u v c h i boMadi.
V a lg a to ‘ rtta sh k iv o ‘ m a tiIg a n
h o ln i k o ‘ r ib o ‘ ta m iz (6 .2 -ra sm ).
V a lg a s h k iv la r o rq a li to 'r t ta
b u r o v c h i m o m e n t M , , M 2, M 3,
M 4, ta ’ s ir etadi. Y e ta k lo v c h i s h k iv m o m e n ti M , b ir tom onga, q o lg a n la ri esa 
qaram a-qarshi tom o n g a y o ‘ na!gan. T a b iiy k i, bunday h o ld a v a ln in g tu r li q ism - 
la rid a g i b u ro v c h i m o m e n tla m in g q iy m a tla ri tu rlic h a boMadi. M a s h in a v a li 
b ir x i l t e z l i k d i a ylansa, bu h o ld a ham v a lg a ta ’ s ir e tu v c h i m o m e n tla r 
y ig M n d is i n o ig a te n g boMadi:
- M , + M 2+ M 3+ M 4 = 0 .
6 .2 -ra sm d a k o 'rs a tilg a n id e k , v a ln in g 1-1 ke sim d a n chap to m o n d a jo y ­
lashgan q is m i M 4 m o m e n t v a shu kesim dagi u rin m a k u c h la n is h la r ta ’ s irid a
m u v o z a n a td a boM adi; dem ak, M 4 ushbu ke s im u ch u n b u ro v c h i m o m e n t M b

---

h is o b la n a d i. 2-2 ke sim n in g chap to m o n id a ham , o ‘ ng to m o n id a ham m o ­
m e n t h o s il q ilu v c h i ik k ita d a n s h k iv bor. M u v o z a n a t te n g la m a s in i k e s im ­
n in g xo h la ga n to m o n i uchun tu z is h im iz m u m k in , c h u n k i ke sish u s u li q o i- 
dasiga k o ‘ra natijalar b ir x il chiqadi. K esim ning chap tom onidan M 6 = M 4 - M , 
n i a n iq la y m iz . Q o lg a n k e s im la rd a g i b u ro v c h i m o m e n tla r ham shu ta riq a
a n iq la n a d i. V a l o ‘ qiga chap to m ondan qaralganda soat stre lk a s i b o ‘y ic h a
y o ‘ n a lg an m o m e n tn in g ishorasi m usbat o lin a d i.
V a ln in g tu r li q is m la rid a g i b u ro v c h i m o m e n tn in g q iy m a tin i g ra fik ra­
v is h d a ta svirla sa ham boMadi. B u n d a y ta s v im i b u r o v c h i m o m e n tla r e p y ­
u ra s i deb ataladi.
A g a r 6.2-rasm dagi m o m e n tla m in g q iy m a tin i M , = + 6 0 0 H m ; M 2= - 3 0 0
H m ; M 3= - 1 0 0 H m ; M 4= - 2 0 0 H m deb olsak, o ‘ sha rasm da ta svirla n g a n
b u ro v c h i m o m e n tla r epyurasiga ega boMam iz.
T a jrib a la m in g k o ‘ rsatishicha, v a l b u ro v c h i m o m e n t M 8 ta ’ s irid a b u ra l- 
g a n id a u n in g k o ‘ ndalang k e s im la ri o ‘ q a tro fid a b ir i ik k in c h is ig a nisbatan 
b u ra la d i, bun d a s te rje n n in g u z u n lig i o 'z g a ris h s iz q o la d i. B u bo ra d a o lib
b o rilg a n q a to r ta d q iq o tla r n a tija s id a q u y id a g i g ip o te z a la r s h a k lla n d i:
1. B a rc h a k o ‘ ndalang k e s im la r b u ra lis h ja ra y o n id a te k is h o la tin i saqlab 
q o la d i, y a ’ n i yassi kesim bu ra lish d a n o ld in qanday boMgan boMsa, v a l bural- 
gandan k e y in ham s h u n d a y lig ic h a q o la d i.
2. K o ‘ ndalang kesim larga o ‘ tkazilgan radiuslar to ‘ g ‘ ri c h iz iq lig ic h a qoladi.
3. K e s im la r orasidagi m a so fa la r o ‘ zgarm aydi.
V a ld a g i k u c h la n is h la r va d e fo rm a ts iy a la rn i a n iq la sh d a ana shu gipoteza- 
la rg a suyanam iz.
K u c h la n is h la m i aniqlashga o 'ta m iz . Ish n i b u ro v c h i m o m e n t M 6 n i ani-