O liy o'q u V yurtlarining arxitektura V a qurilish ta ’lim y o ‘n alish I talabalari uchun darslik

h a r a k a td a g i jis m g a t a ’s ir ettirilg a n ku ch
y o 'q o lm a y d i: a g a rd a j i s m h a r a k a ti q a rsh ilik k a u c h ra m a sa , и a b a d iy d a ­
vo m eta d i, 
degan g ‘ oya n i ilg a ri suradi. Ib n S in o o 'z in in g « D o n ish n o m a »
asarida y u k la rn i k o ‘ taradigan va q o ‘ z g ‘ atadigan u sku n a la r haqida f i k r y u ri- 
ta d i. A l- X o r a z m iy «F anlar k a liti» n o m li k ito b id a m e x a n ik a b ilim la rig a a lo - 
h id a bob a jra td i.
V I I —V I I I asrlardan b o sh lab is lo m d in i k e n g y o y ilg a n m a m la k a tla rd a
m asjid, madrasa, m aqbara singari m a h o b a tli b in o la r q u rilis h i a vj o la d i. Sharq 
m a m la ka tla ri, ju m la d a n , 0 ‘ rta O siyo d a b u n y o d e tilg a n q a d im iy m e ’ m o rc h ilik
y o d g o rlik la rid a gum baz, m in o ra , a yla n m a z in a , peshtoq, ra vo q , m uqam as 
kabi m u ra kka b q u rilm a la r q o ‘ lla n ilg a n . T a b iiy k i, b u nday b in o la rn i q u ris h
uchun m u h a n d is, m e ’ m o r va ustalardan katta b ilim va m ahorat talab e til­
gan. Q a d im iy b in o la m in g shakl v a oM cham lari asrla r m o b a y n id a ta k o m il- 
lashib b o rd i. B u x o ro d a m in o ra y i K a lo n n o m i b ila n a ta lu v c h i dunyoga dongM 
ketgan u lk a n m in o ra bor. M in o ra a so sin in g d ia m e tri 9 m , b a la n d lig i 50 m, 
k u rs is i (s o k o li) q irra d o r b oM ib, m in o ra n in g d ia m e tri y u q o rig a qarab in - 
g ic h k a la s h ib b o ra d i. M in o ra 1 1 2 7 -y ild a m u h a n d is va m e ’ m o r B a q o to m o n i­
dan bunyod e tilg a n. M in o ra s h a k lin in g m a te ria lla r q a rs h ilig i n u q ta y i-n a z a ri- 
dan m aqbul to m o n i shundan ib o ra tk i, u n in g ham v e rtik a l, ham g o riz o n ta l 
k u c h la r ( z ilz ila va sham ol) ta ’ s irig a b a rd o s h lilig i y u q o ri darajadadir. B u n - 
dan tashqari u n in g sh a kli s iq ilis h g a te n g q a rs h ilik k o 'rs a tu v c h i jis m s h a k li- 
ga ya q in ke la d i. X u lo s a q ilib aytganda, q a d im iy m e ’ m o r c h ilik o b id a la rin i 
asrlar osha b iz n in g d a vrim izg a ch a y e tib k e lis h i b o b o k a lo n m e ’ m o rla r va 
usta b in o k o rla rn in g a m a liy q u rilis h m e xa n ika sid a n ch u q u r h a bardor ekan- 
lik la rid a n d a lo la t beradi.
Sharq o lim la rin in g d u n yo fa n i o ld id a g i b u y u k x iz m a tla ri yana shundan 
ib o ra tki, u la r qad im g i yu n o n o lim la rin in g ilm iy m erosini saqlash va uni ijo d iy
o ‘ rganish b ila n b ir qatorda u n i o ‘ z asarlari b ila n yanada b o yitg a n la r. A n a shu 
boy meros k e y in c h a lik tu r li yoM lar b ila n G ‘ a rb iy Y evropaga k ir ib bordi.
M e x a n ik a n in g endigi riv o ji U y g ‘ onish d a v rid a Y e vropaga k o ‘ chdi. B u 
d a vr m exanikasi buyuk o lim la r Leon a rd o da V in c h i, S tevin, K o p e m ik , K ep­
ler, G a lile y v a N ’y u to n la m in g olam sh u m u l asarlari va ix tiro la ri b ila n b o y id i,

---

m a te ria lla r q a rs h ilig i va q u rilis h m exanikasiga d o ir b irin c h i k ito b o ‘ sha d avr- 
da y a ra tild i. K ito b n in g nom i «Jkki yangi fan h aqida suhbatlar va m atem atik 
isb o tla r» deb atalib, m u a llifi flo re n s iy a lik o lim G a lile o G a lile y edi (1 564— 
1642). 1678 -yild a y ir ik in g liz o lim i R obert G u k (1 6 3 5 -1 7 0 3 ) o ‘ z in in g mash­
h u r q o n u n in i k a s h f etdi, ya ’ n i ch o ‘ z ilis h qanaqa b o ‘ lsa, kuch ham shunaqa 
b o 'la d i, deb ta ’ rifla y d i m u a llif. H o z irg i ib o ra la r b ila n aytganda, defonnatsiya 
kuchga to ‘ g ‘ ri p ro p o rsio n a ld ir. H o z irg i zamon m a te ria lla r q a rs h ilig in in g de- 
y a rli barcha nazariya va u s u lla ri ana shu o d d iy qonu n g a asoslanadi.
X V I I I
asrda sanoatning keng riv o jla n is h i ilm -fa n o ld ig a yangi-yangi vazi- 
fa la r q o ‘y d i. X I X asrda te rn ir yoM Iarning paydo b o ‘ lis h i, k o 'p rik la r va y ir ik
sanoat b in o la rin in g qad k o ‘ tarishi m a te ria lla r q a rs h ilig in in g yanada riv o jla n - 
ishiga tu rtk i boMdi. B u va bundan k e yin g i d avrlarda m a te ria lla r q a rs h ilig i­
n in g riv o jla n is h ig a chet e llik o lim la rd a n D ala m b e r, Lagranj, K u lo n , Lame, 
Sen-Venan, E yler, M a k s v e ll, M o r, M y u lle r-B re s la u va boshkalar, rus o lim - 
laridan D . I. Juravskiy, F. S. Y a sin skiy, N . A . B e le ly u b s k iy , V . G. Shuxov, 
V . L . K ir p ic h e v , L . R. P ro s k u ry a k o v , A . N . K r ilo v , I. G . B u b n o v , 
B . G. G a ly o rk in , k e y in c h a lik I. M . R a b in o vich , V . Z . V la so v, K . S. Z a vrie v, 
A . F. S m irnov, N . I. B ezuxov, V . V . B o lo tin , A . V . D a rk o v va boshqalar 
katta hissa q o ‘ shdilar. M a te ria lla r q a rs h ilig i o g ‘ ir y u k in i k o ‘ tarishda o ‘ zbek 
o lim la ri ham chetda tu n n a d ila r: ular dunyo o lim la ri bila n yonm a-yon tu rib
fa n n in g o g ‘ i r m ashaqqatlarini yengishda h a m k o r boM dilar.
N a z a riy m e xa n ika va m a te ria lla r q a rs h ilig i k u rs la rid a n o ‘ zbek tilid a b i­
rin c h i d a rs lik yaratgan o lim akadem ik М . T . O ‘ ro z b o e v o ‘ zbek m e x a n ik la - 
rin in g otasi h iso b la n a d i. U sto zn in g safdoshi a k a d e m ik X . A . R a x m a tu llin
u m rin in g o x irig a c h a M o s k v a D a v la t U n iv e rs ite tid a talabalarga saboq berdi. 
O ‘ zbekistonda k ib e rn e tik a n in g ta ra q q iy o ti a k a d e m ik V .K . Q o b u lo v n in g nom i 
b ila n cham barchas b o g ‘ liq d ir. Z ilz ila la r te z-te z s o d ir b o ‘ lib tu ra d ig a n biz- 
n in g re s p u b lik a m iz d a z ilz ila b a rd o s h k o n s tru k s iy a la r ustida o lib b o rila y o t- 
gan is h la m in g a h a m iy a ti naqadar katta e k a n lig i s ir einas. B u so haning o ‘ tk ir
b ilim d o n i aka d e m ik T . R. R a sh id o v n in g y e r o s ti in s h o o tla ri seysm ik mus­
ta h k a m lig i n a z a riy a s ig a q o 's h g a n h issa si b e h a d d ir. 0 ‘ z b e k is to n F a n la r 
a ka d e m iy a s in in g akadem igi T . Sh. S h irin q u lo v n in g zam in va p o y d e v o rla r 
sohasida o lib borgan ilm iy ta d q iq o tla ri sobiq ittifo q m iq y o s id a tan o lingan 
va u la rg a yu ksa k baho b e rilg a n edi.
M e x a n ik a fa n in in g riv o jla n is h id a re s p u b lik a m iz o lim la rin in g qo'shgan 
h is s a la ri haqida 1 -ilo va d a qisqacha m a ’ lu m o t b e rilg a n .
M e x a n ik a fa n in in g r iv o ji boshqa te x n ik fa n la rn in g ta ra q q iy o tig a asos 
b o ‘ ld i va xa lq x o ‘ja lig id a g i m asalalarni y e ch ish g a s h a ro it ya ra td i.

---

H o z ir g i d a v rd a y i r ik o ‘ lc h a m la rg a ega b o M gan m u ra k k a b q u r ilis h
k o n s tru k s iy a la rin in g y a n g i-y a n g i tu rla ri k o ‘ p a y ib b o rm o k d a . B u la r orasida 
y e n g il v a z n li fa z o v iy k o n s tru k s iy a la r s a lm o q li o ‘ r in tu ta d i. M u ra k k a b
k o n s tru k s iy a la rn in g h iso b i ham m u ra kka b boMadi.
O d d iy konstruksiyalar h iso b in i qoMda bajarish m u m k in boMsa, m urakkab 
konstruksiyalarning hisobini elektron hisoblash m ashinalarisiz (E H M ) ta s a w u r 
etib boMmaydi. Shu boisdan, e n d ilikd a m ate ria lla r q a rsh ilig id a kom pyuterlardan 
foydalanish im k o n in i beradigan a n a litik u sullam ing ro li o rtib borm oqda.
H isoblash texnikasidan keng foydalanish im k o n in i beradigan usullardan 
b iri m atritsa u s u lid ir. M a trits a h is o b in in g t i l i s o n li hisoblash m ashinalariga 
juda qoM keladi. M a trits a u s u lin in g a fz a llik la rid a n b iri shundan ib o ra tk i, bun- 
da b ir x il m atritsa am alidan fo yd a la n ib , tu rli x il tiz im la m i hisoblasa boMadi.
Is tiq b o lli usulla rd a n yana b iri c h e k li e le m e n tla r u s u lid ir (C h E U ). B u
usulga k o ‘ ra y a x lit jis m a lo h id a c h e k li e le m e n tla rg a boM ib c h iq ila d i; bu 
e le m e n tla m in g o ‘ zaro bogManishi a lo h id a nuqtalardagi z o ‘ riq is h la rn in g o ‘ zaro 
ta ’ s iri o rq a li burch a kla rg a , fa z o v iy m asalalarda esa - p a ra lle le p ip e d y o k i 
te tra e d rla rg a ta q s im la b c h iq ila d i.