O. M. Mirtazaev epidemiologiyadan amaliy mashg



Yüklə 0,79 Mb.
səhifə163/169
tarix26.11.2023
ölçüsü0,79 Mb.
#135416
1   ...   159   160   161   162   163   164   165   166   ...   169
O. M. Mirtazaev epidemiologiyadan amaliy mashg-fayllar.org (1)

Axborot uchun ma’lumot 

Bezgak Anopheles avlodiga mansub chivinlar yuqtiradigan protozoy


etiologiyali bir nechta yuqumli kasalliklar guruhidir.
Asosiy klinik belgilari - qaytalanib turuvchi, harorat ko’tarilishi xurujlari,
taloqning kattalaShuvi, anemiya (kamqonlik).
Bezgak qo’zg’atuvchisi 1881 yilda Laveran tomonidan aniqlangan. Odamda
bezgak parazitining 4 ta turi uchraydi va ularning har biri alohida kasallik keltirib



218
chiqaradi: R.vivax - 3 kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, R.malariae - 4 kunlik bezgak


qo’zg’atuvchisi, R.falsifarum -tropik bezgak qo’zg’atuvchisi va R.ova1e - 3 kunlik
bezgakning alohida turining qo’zg’atuvchisi. Plazmodiumlarning boshqa turlari
maymunlarda, kemiruvchilarda, qushlar organizmida parazitlik qiladi.
Jadval 
Bezgakning qo’zg’atuvchilari
Bezgak plazmodiylarining turlari.
Bezgakning turlari.
R.falcifarum (Weleh 1897)
Tropik
R.vivax
Uch kunlik
R.malariae (Lavegan 1881)
To’rt kunlik
R.ova1e
Uch kunlikka
o’xshash

Parazitning rivojlanishi odam va chivin organizmida kechadi. Odam


organizmida parazitlar jigar hujayralarida (ekzoeritrocitar yoki to’qima
shizogoniyasi) va eritrotsitlarda (eritrotsitar shizogoniya) ko’payadi. Eritrotsitlarda
parazitning jinsiy shakllari - gamontlar rivojlanadi (gametalar, gametocitlar).
Chivinda sporozoitlar vujudga kelishiga olib keluvchi urug’lanish va zigota
(urug’langan tuxum hujayra)ning murakkab rivojlanishi sodir bo’ladi. Chivin
chaqqandan so’ng sporozoitlar odam organizmiga kiradi va jigarning parenximatoz
hujayralariga borib, o’zining rivojlanishini boshlaydi (preeritrocitar yoki to’qima
sikli). Yadrolarining keyinchalik sitoplazmasining ikkiga bo’linishi natijasida
ko’plab bir yadroli parazit shakllari-merozoitlar vujudga keladi. Merozoitlar
eritrotsitlarning ichiga kirib, rivojlanishida davom etadi (eritrotsitar cikli). Tropik
bezgakda (ba’zan 4 kunlik bezgakda) parazitlar faqat eritrotsitlarda rivojlanishni
davom ettiradi. 3 kunlik bezgakda eritrotsitar cikldan so’ng parazitlar jigar
hujayralarida rivojlanadi, so’ngra esa qonga o’tadi va bszgak residivlarining paydo
bo’lishiga sabab bo’ladi degan taxminlar ham bor. Bu taxminlar hozircha isbotini
topgani yo’q.
Qonda parazitlarning ko’payib ketishi kasallik klinik belgilarining yuzaga
chiqishiga olib keladi. Eritrotsitlarda parazitlar kattalashadi, bo’linadi va
merozoitlar vujudga keladi. Zararlangan eritrotsit parchalanadi va merozoitlar
yangi qizil qon tanachalariga kiradi, shizogoniya qaytariladi. R.vivax,
R.falsifarum, R.ova1e uchun parazitlarning eritrotsitlarda rivojlanish vaqti 48
soatni, R.malariae uchun 72 soatni tashkil qiladi. Eritrotsitlar ichiga kirgan
merozoitlarning bir qismidan jinsiy shakllar - gamontlar rivojlanadi. Keyinchalik
gamontlarning shakllanishi (jinsiy jarayon) faqat chivin organizmida kechadi.
Tarkibida parazit bo’lgan qonni odam organizmiga yuborib ham bezgak kasalligini
keltirib chiqarish mumkin. Ba’zi kasalliklar, masalan, asab kasalliklarida shunday
qilinadi (malyarioterapiya). Bezgak bilan kasallangan onadan tug’ruq vaqtida
yoki shikastlangan yo’ldosh orqali homilaga parazit o’tishi mumkin. Anopheles
chivini organizmida qo’zg’atuvchi jinsiy sikl - sporogoniyani boshidan kechiradi.
Kasal odam qoni bilan birga chivin oshqozoniga tushgan gamontlar eritrotsitlardan



219
ozod bo’ladilar. Erkak hujayradan yetuk mikrogametalar shakllanadi va urg’ochi


hujayra (makrogametani) urug’lantiradi. Urug’langan tuxum hujayra harakatchan
bo’ladi va tezda qobiqqa o’ralib oladi. Shu yo’sinda oosista vujudga keladi.
Oosista kattalasha boradi. Unda minglab sporozoitlar shakllanadi. Oosistaning
qobig’i yoriladi, ajralib chiqqan sporozoitlar chivinning so’lagiga o’tadi. Shu
paytdan boshlab chivin kasallikni yuqtirish qobiliyatiga ega bo’ladi.
Sporogoniyaning davomiyligi parazit chivin organizmiga tushishidan boshlab,
sporozoitlar paydo bo’lgunga qadar chivin yashab turgan tashqi muhitning
harorati, qo’zg’atuvchining turiga bog’liq. Harorat qanchalik yuqori bo’lsa, bu
jarayon shunchalik tez kechadi. +16° S dan past haroratda parazitlar rivojlanmaydi
R.vivax uchun chivin organizmidagi rivojlanish vaqti qisqa, R.falsifarum uchun
esa nisbatan davomliroq. Masalan, 20° S haroratda bu davr R.vivax uchun 19-20
kun, R.falsifarum uchun 25-26 kun, R.malariae uchun 35-36 kun, har bir bezgak
qo’zg’atuvchilarining ham bir nechta shtammlari borligi aniqlangan. Bu shtammlar
o’zining biologik xossalari bilan, kasallik chaqirishining yashirin davri, dori
moddalariga chidamliligi bilan bir-biridan farq qiladi.
Qo’zg’atuvchining turiga va shtammiga qarab kasallikning yashirin davri
quyidagi oraliqlarda bo’ladi: 3 kunlik bezgakda - 10-20 kun, tropik bezgakda 9-16
kun, 4 kunlik bezgakda 3-6 hafta. Bezgak xurujlari qonda parazitlarning ko’payishi
va eritrotsitlar butunligi buzilishiga muvofiq ravishda yuzaga chiqadi. Xuruj avval
qaltirashdan boshlanadi. Keyinchalik tana harorati 39-40
0
S gacha ko’tariladi.
Haroratning pasayishi kuchli terlash bilan kuzatiladi. Xuruj 6-10 soat davom etadi.
Bezgakning boshqa klinik belgilari taloqning kattalashuvi (splenomegaliya) va
qondagi o’zgarishlardir (anemiya, neytropeniya). Parazitning eritrotsitlarda
rivojlanish davomiyligiga (eritrotsitar shizogoniya) qarab 3 kunlik, tropik va ovale
bezgagida xurujlar 2 kundan keyin 3-kuniga qaytariladi, 4 kunlik bezgakda esa 3
kun o’tib 4-kuni kuzatiladi.
Ba’zi hollarda parazit yuqqandan so’ng bir necha kungacha harorat yuqori
bo’ladi, bu esa ko’pincha diagnostik xatoliklarga olib keladi. Yaxshi davolash
choralari o’tkazilsa xurujlar yo’qoladi, qonda parazit aniqlanmaydi. Bemorlarning
bir qismida residiv kuzatilishi mumkin. Bunga sabab davolashning yaxshi samara
bermaganligi va yakuniga yetkazilmaganligidir. Residivlarning yuzaga chiqish
vaqti kasallikni chaqirgan shtammga bog’liq.
Bezgakning ba’zi shtammlari bilan zararlaganda birlamchi belgilardan so’ng
uzoq davom etadigan latent (yashirin) davr kuzatiladi. Bu davrda qonda parazit
topilmaydi. Residivlar 7-12 oydan keyin yuzaga chiqadi. Ayrim hollarda
parazitning qonda ko’payishi harorat ko’tarilishiga olib kelmaydi. Bunday belgisiz
parazit tashuvchilar asosan malyariya ko’p tarqalgan o’choqlarda uchraydi va
aholining immunitet darajasi yuqoriligini ko’rsatadi. Parazit tashuvchilar qonida
yetilgan jinsiy hujayralar (gamontlar) va yetilmagan hujayralar doimiy ravishda
saqlanadi. Shu bois ular kasallik manbai hisoblanadi. Ayrim tashuvchilarda ham
haroratli xurujlar paydo bo’lib qolishi mumkin.
Qo’zg’atuvchining turiga qarab uning odam organizmida bo’lish vaqti har xil
bo’ladi. Agar davolash yaxshi samara bermasa, parazit tashuvchilik 1-1,5 yil



220
davom etadi (tropik bezgakda), 3 kunlik bezgakda parazit yuqqandan so’ng 15-18


oy o’tgach tugaydi. Ba’zi bemorlarda bu davr biroz cho’zilishi mumkin. R.ova1e
bezgakda residivlar 2-4 yil va undan ko’proq vaqtdan keyin yuzaga chiqadi. 4
kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi odam organizmida o’n yillab saqlanishi aniqlangan.
Lekin immunitet vujudga kelganligi sababli har doim ham parazitni mikroskop
ostida ko’rish mumkin bo’lavermaydi. Bu paytda chivinlar parazitlar bilan
zararlanmaydi. Bunday bemorlarda residivlar 15-40 yildan keyin yuzaga chiqadi.
Agar bunday kishilardan resipientga qon kuyilsa, u holda resipient qonida parazit
tez ko’payadi va bezgak kasalligini keltirib chiqaradi.
Immuniteti past odamlarda tropik bezgak og’ir asoratlar (koma, o’tkir buyrak
etishmovchiligi) bilan kechadi. Bezgakning boshqa turlari yaxshi davolansa asorat
bermaydi. Bezgak bilan kasallanmagan barcha kishilar bu kasallikka moyil bo’ladi.
Ayrim odamlarda ba’zi bir guruh qo’zg’atuvchilariga nisbatan nasliy asoslangan
chidamlilik bo’lishi mumkin.
Bu fikrimizning yaqqol dalili bo’lib G’arbiy Afrika aholisining chidamliligi
hisoblanadi. Qonida patologik o’zgarishlari bor, masalan, patologik "S"
gemoglobinli kishilar tropik bezgakka osonlikcha chalinavermaydilar.
Bezgak bilan kasallangan bemorlarda kasallik yengil shaklda o’tadi yoki
qisqa vaqt tashuvchilik yuzaga kelishi mumkin. Agar bezgak o’choqlarida
yashovchi odam boshqa hududda bir necha oy yashab yana o’z joyiga kelsa, o’tkir
bezgak bilan kasallanishi aniqlangan va isbotlangan. Bezgak kasalligi ko’p
tarqalgan
hududlarda
kasallikning
asosiy
manbai
bolalar
hisoblanadi.
Qo’zg’atuvchining barcha turlari uchun bir xil immunitet paydo bo’ladi. Keyingi
paytlarda qondagi antitelolarni aniqlash uchun serologik reaksiyalardan
(gemaglyutinatsiya) foydalaniladi. Antitelolar qonda parazitlar paydo bo’lgandan
bir necha kun o’tgach paydo bo’ladi va titri o’sib boradi. Plazmodiumlarning
eritrotsitar shakllari organizmda tarqalishi natijasida yuqori titr ma’lum vaqt
oralig’ida turg’un bo’ladi va asta-sekin pasayib boradi. Kasallikning tuzalish
bosqichiga kelganda qondagi titr pasayganligi kuzatiladi. Retrospektiv diagnostika
uchun serologik reaksiyalardan foydalanamiz.



Yüklə 0,79 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   159   160   161   162   163   164   165   166   ...   169




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin