O. M. Mirtazaev epidemiologiyadan amaliy mashg

Kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati va davriylikni aniqlash 

Davriylik, tendensiyadan farqli o’laroq, kasallanishning o’zgarish sur’atiga

davriy qisqa ta’sir etuvchi omillarning ta’siri natijasida paydo bo’ladi.
Davriylikni aniqlaydigan algoritm 

1.Har bir yildagi kasallanishning haqiqiy ko’rsatkichlari keskin namoyon

bo’ladigan ko’rsatkich ham Shu yildagi kasallanish nazariy egri chizig’ining
og’ishidan aniqlanadi:
U1= UT

---

104
2. Qadam oralig’i 2-3 yil bo’lgan o’rtacha siljish usuli bilan tekislanadi.

3. Og’ish ko’rsatkichining olingan koordinatalari kasallanish o’zgarish
sur’atining nazariy tizimiga tushiriladi va nuqtalar o’zaro birlashtiriladi.
4. Nazariy egri chiziqlarga nisbatan kasallanish sathining quyi, yuqori
davrining davomiyligi va boshlanish hamda tugallanish vaqtlari aniqlanadi. Ular
nazariy va amaliy egri chiziqlarining kesishish nuqtasidan aniqlanadi.
Davriylik tahlilining eng oddiy usuli 

Bu usul bilan ko’rsatkichlarning nazariy hisoblash to’g’ri chiziq

tendensiyasini aniqlash va tizimdagi haqiqiy kasallanish egri chizig’i bilan
gorizontal chiziqning kesishgan nuqtalari orqali juda katta aniqlik bilan
davrlarning sinxronligini yoki ularning mavjud emasligini, davr fazalari yoki
ularning umuman davrlar orasidagi vaqt oralig’ini, siljish amplitudasini, davrlar
sonini, davrlarning boshlanish va oxirgi fazalarini aniqlash mumkin.
19-jadval 
Tekshirilayotgan tumanda VGA bilan kasallanish ko’rsatkichi (100 ming 
aholi soniga nisbatan)

Yillar 
Kasallanish 
ko’rsatkichi 

Yillar 

Kasallanish
ko’rsatkichi 

1982
109,3

1991
68,0
1983
117,7
1992
78,9
1984
94,3
1993
54,3
1985
90,4
1994
62,9
1986
86,1
1995
60,9
1987
94,9
1996
120,6
1988
96,6
1997
102,2
1989
75,8
1998
102,3
1990
86,5
1999
101,3

1-Masala. Jadvaldagi boshlang’ich berilganlarga asosan, millimetrga

bo’lingan qog’ozda VGA bilan kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati
chizilsin.
2-Masala. Tasvirlangan kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati tahlil
qilinsin.
3-Masala. O’rtacha siljish usuli bilan kasallanish
ko’rsatkichining dinamik qatori tekislansin.
Masalan:
1983-yil uchun (109.3+117.7+94.3) / 3=107.1 1-nchi tekislangan ko’rsatkich
1984 yil uchun (117.7+94.3+94.3) / 3=100.8 2-nchi tekislangan ko’rsatkich
4-Masala. O’rtacha siljish usuli bilan ko’p yillik o’zgarish sur’atining

---

105
chamalab qilingan tahlil natijalarini yozma ravishda ifodalang.

5-Masala. Jadvaldan foydalanib, kasallanishning o’rtacha ko’p yillik
ko’rsatkichi (u) ni aniqlansin va quyidagi formulaga asosan bu ko’rsatkichning
o’rtacha kvadratik siljishi hisoblansin.
∑y
Y=
n
bunda:
u - har bir yildagi kasallanish ko’rsatkichi.
∑ - kasallanish ko’rsatkichlari yig’indisi.

n - tahlil qilinayotgan yillar soni.

u=√∑(∑y­e) / n­1
bunda:
u (sigma) - o’rtacha kvadratik og’ish
(∑u-u)
2
- yillar bo’yicha o’rtacha ko’p yillik ko’rsatgichga nisbatan haqiqiy
ko’rsatkich siljishlari kvadratlarining yig’indisi.
n - tahlil qilinayotgan yil hisobga olinmagandagi yillar soni.
6-Masala. Eng kichik kvadratlarning qisqartirish usuli bilan dinamik qator
tekislansin va 2-chi jadval to’ldirilsin.
7-Masala. UT=a+vx ga asosan to’g’ri chiziqli tendensiyaning nazariy
ko’rsatkichi hisoblansin va kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati tizimiga
tushirilsin.

8-Masala. Fazalar davri orasidagi davomiylik oralig’i, ularning boshlanish va

tugallanish vaqtlari hamda davrlar soni ko’rsatilsin
Har bir yil uchun haqiqiy ko’rsatkichdan foydalanib uning nazariy
ko’rsatkichi egri chizig’idan og’ishi aniqlansin.
Buning uchun koordinataning gorizontal o’qiga tahlil qilinayotgan yillar bir
xil oraliqda qo’yilib, ular kasallanishning nazariy egri chizig’ini ifodalaydi,
vertikal o’qiga esa kasallanishning nazariy qiymatiga nisbatan haqiqiy qiymatning
og’ishi "O" deb qabul qilingan gorizontal o’qining yuqori va quyi tomonlariga
tanlab olingan masshtablarida qo’yiladi.
19-jadval