O. M. Mirtazaev epidemiologiyadan amaliy mashg

Axborot uchun ma’lumot 

Iksod kanalarining biologiyasi va ekologiyasi. Taygada, o’rmonlarda va
o’rmon-dasht hududlarda keng tarqalgan. Kananing har bir turi ma’lum
landshaftga va faqat tuproqqa (nam, osoyishta joyga) tuxum qo’yadi. Metamorfoz
tuxum, qurtcha (lichinka), nimfa, imago tartibida o’tib, kananing rivojlanishi 1
yildan 5 yilgacha davom etishi mumkin.
Oziqlanish tarziga ko’ra kanalar bir, ikki va uch xo’jayinli bo’ladilar.
Birinchilari barcha rivojlanish bosqichlarini bitta, ikkinchilarida lichinka va
nimfasi bitta, imago bo’lsa boshqa, uchinchilari har bir bosqichi har xil xo’jayinda
oziqlanadilar.
Lichinka va nimfa kemiruvchilar va qushlarga, imago yirik hayvonlar va
odamga yopishib oladilar. Iksod kanalari bahor va yoz oylarida o’ta faoldirlar.
Sezdirmasdan 5-7 ba’zida 12 kunga yopishib oladilar hamda Shu davr ichida ancha
hajmga kattalashadilar. Yopishib olgan kanalardan birinchi soatlarda xoli qilinsa
odamga kasallik yuqish ehtimoli keskin kamayadi. Iksod kanalari 2 yilgacha
ochlikka chidaydilar.
Epidemiologik ahamiyati. Iksod kanalari eng ko’p epidemiologik ahamiyatga
egadirlar. Ular: a) virusli kasalliklar (bahorgi-yozgi kana ensefaliti, Omsk va
Janubiy gemorragik isitmalari), b) rikketsiozlar (Ku-isitmasi va boshqa), v)
bakterial infeksiyalar (tulyaremiya)ni tarqatishlari mumkin. Encefalit, Marsel

---

69
isitmasi, toshmali tifning qo’zg’atuvchilari kana organizmida umr bo’yicha

saqlanib naslga berilishi ham mumkin.
Gemorragik isitmalarni bemordan sog’lom odamga berilishi O’zbekistonda
muhim epidemiologik ahamiyatga molikdir. Odamlardan yuqtirilgan infeksiya
odatda juda og’ir kechib aksariyat hollarda o’lim bilan tugashi kuzatiladi.

Argaz kanalarining biologiyasi va ekologiyasi 

Argaz kanalari pana joy kanalari hisoblanadi. Ular asosan yog’och va loydan

qurilgan imoratlarda, hayvonlar uyasida, g’or va o’ralarda kun kechiradilar.
Hayotiy davriyligi - tuxum, qurtcha (lichinka), 3 yoki 5 ta nimfalik davri va 25
yilgacha davom etishi mumkin bo’lgan imago davri tartibida o’tadi. Ochlikka 10-
11 yilgacha chidaydilar.
O’rta Osiyo, Kavkazorti mamlakatlarida, Qrimda va Ukrainada keng
tarqalgan. Odamga va hayvonlarga asosan tunda tashlanadilar. Bunda bir necha
daqiqadan yarim soatgacha sezdirmasdan yopishib so’rish xususiyatiga egadirlar.
Qishda juda kam oziqlanadilar. So’rgan joylarida bir necha haftagacha vaqti-vaqti
bilan qattiq qichiydigan o’ziga xos qontalash papula qoladi. Argaz kanalaridan
infeksiya yuqishi so’rishning dastlabki davrlaridayoq yuz berishi tufayli bu
kanalardan tanani ozod qilish payti kasallanish darajasiga ta’sir qilmaydi.
Argaz kanalarining epidemiologik ahamiyati:
Kana qaytalama tifi, Ku-isitmasining va boshqa kasalliklarning tarqatuvchisi
bo’lib xizmat qiladi. Ma’lum biotiplarga bog’liq, embrional taraqqiyoti va imago
bosqichining uzoq davom etishi hamda qo’zg’atuvchilarning transovarial (2
naslga) berilishi tufayli argazidlar uzoq vaqt davomida kana qaytalama tifi va Ku-
isitmasining tabiiy o’choqlarining saqlanib turishiga sabab bo’ladilar.
Tabiiy biotiplar sharoitida odamlarga katta xavf tug’dirmaydi. Ammo
odamlarning kanalab ketgan imoratlarga ommaviy ko’chib kirishi kasalliklarni
keng tarqalishiga olib keladi.