71
kiyim biti singari kuchli qichish beradi. Shuning natijasida bemorning tinchligi
buziladi. Kuchli qichinish natijasida paydo bo’lgan mayda tilinishlar tufayli har xil
yiringli kasalliklar paydo bo’lishi mumkin. Odamda uning kiyimi, ko’rpa-
yostiqlarida va boshqa narsalarida bit bo’lishi Shu oilada yoki jamoada sanitariya-
ozodalik holati qoniqarsiz ekanligidan darak beradi.
Bitlar-hashoratlarning qon so’ruvchi turkumiga kiradi,
odam va boshqa sut
emizuvchilarga ektoparazit (tashqi manqurt) hisoblanadi.
Ushbu turkumning asosiy belgilari: tanasi ovalsimon yoki cho’zinchoq bo’lib,
qorin va elka yo’nalishda yo’g’onlashgan kulrang jigar-rang tusda, yangi qon
so’rgan bitlar qizg’ish qora rangga ega, boshi mayda bo’lib old tomoni
ingichkalashgan ko’rinishli, besh bo’g’imli mo’ylovli, og’iz apparati sanchib
so’ruvchi, ko’krak qismi silliq, qorin qismi 9-ta bo’g’imga bo’lingan,
urg’ochilarida
oxirgi qismi ikkiga ayrilgan, erkak bitlarda suyri shaklda bo’lib
oxirgi uchta bo’g’im bo’ylab ustini xitin qoplagan, konussimon jinsiy a’zosi
ko’rinib turadi. Oyoqlari kuchli besh bo’g’imli, tizzasi qabariq, panjasining uchida
o’roqsimon shakldagi tirnoqlar bo’lib ular tizza qabarig’i tomon egilgan, o’z shakli
bilan ombirni eslatadi va kiyimga yopishish imkonini beradi.
Erkak bitlar urg’ochilarga nisbatan kam bo’ladi. Bitlar tuxum qo’yuvchi
hashoratdirlar. Tuxumlari (sirka) uzinchoq-ovalsimon shaklli, tepa qismi tekis
qopqoq bilan berkitilgandek, sarg’ish, oq rangli, pastki qismi bilan soch tolasiga
yoki matoning ip uchlariga tuxum qo’yish paytida urg’ochi bitning ajralmalari
bilan yopishgan bo’ladi.
Rivojlanishning nojinsiy bosqichlari nimfalar
- yetilgan bitlardan kichik
jussasi, tashqi jinsiy a’zolarining yo’qligi bilan farqlanadi. Rivojlanishning
tuxumlik davridan boshqa barcha bosqichlarida ho’jayin to’qimasi hisobiga
yashaydi.
Bosh biti soch tolasining teriga yaqin qismiga yopishgan bo’lsa, kiyim biti
asosan kiyimda bo’ladi. Odamlarga bitlagan odam bilan muloqotda bo’lganda
o’tadi. Masalan: bolalar jamoasida (bolalar bog’chasi, internat, lager), yo’lovchisi
zich bo’lgan ulovda (transportda), kiyim, ko’rpa-yostiq, choyshab, taroq va cho’tka
kabi ashyolardan bir necha kishi umumiy foydalanganda ham o’tishi mumkin.
Katta yoshdagi odamlarga qov biti asosan jinsiy muloqot (yaqinlik) paytida,
bolalarga kattalarning kiyimi, parvarish paytida o’tishi kuzatiladi.
Bosh va kiyim bitlari tashqi ko’rinishdan bir-biriga juda o’xshash bo’lib bir
oilaga mansubdir.
Bosh biti boshning chakka, qanshar va tepa kabi sochli qismlarida yashab
ko’payadi.
Sovuqqa chidamsiz, tuxumi 5-9 kunda, o’rtachasi (lichinkasi) 15-17
kunda yetiladi. Yetilgan bosh biti 27-30 kun yashaydi. Urg’ochisi bir kunda 2-7
gacha, umri davomida 88 tadan 120 tagacha tuxum qo’yishi mumkin. Xo’jayin
tanasini tark etgan bit bir kunga qolmay o’ladi.
Profilaktik va qirg’in keltiruvchi choralarga muntazam badanni toza tutish
(kamida har 7-10 kunda 1 marta cho’milish), ichki kiyimni va ko’rpa-yostiq
jildlarini almashtirib turish yoki ularni kir bo’lib ketishiga yo’l qo’ymasdan yuvib
turish, muntazam ravishda sochni oldirish va har kuni tez-tez sochni tarash, Shu
72
bilan birga ustki kiyim-boshlarni, ko’rpa-yostiqlarni, uy-ro’zg’or buyumlarni
hamda xonalarni tozalikda ozoda saqlash kabi muolajalar kiradi.
Bitning (qaysi bosqichdaligidan qatiy nazar) borligi aniqlanganda
dezinseksiya o’tkaziladi, ya’ni odamning tanasidagi, kiyimidagi ko’rpa-
yostiqlaridagi va boshqa uy-ro’zg’or buyumlaridagi bitlar o’ldirilishi kerak.
Bit va uning tuxumlarini yo’qotishda o’tkaziladigan dezinseksiyada mexanik,
fizik va kimyoviy usullari qo’llaniladi.
Bitlash darajasi kuchli bo’lmay, odamda (tuxumlari
bilan birga
hisoblanganda) 10 tacha bosh biti uchrasa, ularni yo’qotish uchun tishlari zich
taroq bilan sochni tarash, sochni oldirish, tuk va junlarni qirish kabi mexanik
usullarni qo’llash maqsadga muvofiqdir.
Olingan sochlarni bitlari bilan birga yoqib yuborish maqsadida soch
olinayotgan paytda kleyonka yoki qog’oz to’shab yig’iladi.
Sirkalardan tozalash uchun sochlarni tarashdan oldin boshni yaxshilab yuvish
hamda uni ichimlik sirkasi yoki 5-10% sirka kislotasining
ilitilgan eritmasi bilan
chayish kerak. So’ngra tishlariga sirka eritmasi shimdirilgan paxtalik pilik yoki ip
o’tkazilgan mayda taroq bilan soch bit sirkasidan tozalanadi.
Odam tanasida bit topilganda uning badani mochalka (surtgich) yordamida
sovun surib issiq suvda yuviladi va bir yo’la ichki kiyimlar, ko’rpa-yostiq jildlari
qaynatilib, qaynatilishi mumkin bo’lmagan kiyim-kechak va ko’rpa-yostiqlarning
qaytarilgan joylariga issiq dazmol yurgiziladi.
Odamning sochli va tukli joylariga karbofosning 0,15% suvli eritmasi (bir
kishiga 10-50 ml), benzilbenzonatning suvdagi sovunli 20%li suspenziyasi (10-30
ml), borat kislotasining 5% li surtmasi (10-25 %), kerosinning 10% suvli-sovun
emulsiyasi (5-10 min) kabi insektitsidlar bilan ishlov beriladi. Bu ishlov berish
payti 20-30 daqiqani tashkil etishi kerak.
Insektitsidlar bilan ishlov berilgach va yuvilgach soch sirka kislotasining 5-
20% li suvli eritmasi bilan chayilishi lozim.
Bosh va kiyim biti bilan bitlagan paytda kasalliklar o’chog’ida boshqa
vositalar topilmasa sun’iy davo moddasi hisoblangan butadionni qo’llash tavsiya
etiladi. Butadion qabul qilgan odam qoni bosh va kiyim bitlariga 14 kungacha
zaharli ta’sir qiladi. Katta yoshdagilarga butadion ichishga ovqatdan so’ng ikki kun
ichida 0,15 dan 4 mahal belgilanadi. Sutkalik miqdori 0,6 dan oshmasligi kerak, 4
yoshgacha bo’lgan bolalarga butadion berilmaydi. 7 yoshgacha bo’lgan bolalarga
butadion 0,05 dan, 8 yoshdan 10 yoshgacha 0,08, 10 yoshdan yuqori bo’lgan
bolalarga 0,12 ichish tavsiya etiladi. Yuqoridagi
miqdorni ikki kun davomida
kuniga 3 mahal belgilanadi.