Ödemeler dengesi, geniş anlamıyla, bir ekonomide yerleşik kişilerin Merkezi hükümet, bankalar, gerçek ve tüzel kişi ve kurulu

Ödemeler Bilançosu
Ödemeler bilançosu, geniş anlamıyla, bir ekonomide yerleşik kişilerin (Merkezi hükümet, bankalar, gerçek ve tüzel kişi ve kuruluşlar), diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşikler) ile belli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sonuçlarını gösteren sistematik bir istatistiki rapordur. Ekonomik işlemlerin sonucunda ülkelerin varlık ve yükümlülüklerinde artma veya azalma ortaya çıkmaktadır. Ödemeler bilançosu bu varlık ve yükümlülüklerin artmasına veya azalmasına neden olan işlemleri gösterir. Yapısı itibariyle , gelir gider hesaplarını gösteren hesap cetvellerine benzer.

Ödemeler bilançosuna kaydı yapılan işlemlermal ve hizmet ihracı ve ithalatına veya finansal akımlara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.
Ödemeler bilançosu için üzerinde durulması gereken en önemli kavram yerleşiktir. Yerleşik kavramı her ülkede farklı yasal düzenlemelere bağlı olarak, farklılaşmaktadır. Vergi yasalarına göre yerleşik, vergi mükellefi olarak, bir ülkede altı aydır. Ödemeler dengesi açısından ise bir ülkede bir yıldan daha fazla süre ile ikamet eden kişi ve tüzel kişiler yerleşiktir.

Ödemeler Bilançosu kayıtları, çift taraflı muhasebe sistemine göre tutulduklarından dolayı muhasebe anlamında her zaman dengededir. Ekonomik anlamda ise dengede olmayabilir.
Genel Olarak,

Pozitif (+) girişler,

Mal ve Hizmet İhracını

Finansal Kalemlerde (hesaplarda)

-Yükümlülük artışını

-Varlık azalışını

Negatif (-) kayıtlar:

Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ithalini

Finansal işlemlerinde;

- yükümlülük azalışını

- varlık artışını gösterir.

ÖDEMELER DENGESİ BİLAÇOSUNUN ANA HESAP KALEMLERİ

Ödemeler dengesi bilançosunun (tablosu) önemli kalemleri cari işlemler ve Finasal hesaplardır. Cari işlemler hesapları; ekonominin dış alem ile yapmış olduğu reel (mal, hizmet, gelir) ilgili işlemleri ve cari transferleri (karşılıksız transferleri); Finansal hesaplarda; sermaye hareketleri ve reel ekonomik ilişkilere bağlı olarak ortaya çıkan kaynak akımlarının finansmanını gösteren hesaplardır.
Kısaca bu hesapları tanıyalım;
1) CARİ İŞLEMLER HESABI

Cari hesaptaki önemli sınıflandırmalar aşağıdaki gibidir:

A) Mal ve Hizmetler

B) Gelirler

C) Cari Transferler (Karşılıksız Transferler)
a)Mallar; Mallar genellikle cari hesabın en büyük kategorisidir. Mallar genel ticareti (general merchandise), ticari altını (nonmonetary gold) ve Ödemeler Dengesi V. El Kitabı uygulanmasından bu yana işlem gören mallar (goods for processing), onarım gören mallar (repairs on goods) ve taşıtlar için limanlarda sağlanan malları (goods procured in ports by carriers) kapsar.

Dış ticaret akımları 1- Özel ticaret sistemi, 2- Genel ticaret sistemi çerçevesinde belirlenmektedir. Ülkelerin yasal düzenlemelerine bağlı olarak uygulamada değişm gösterebilmektedir.

Özel ticaret sistemi; gümrüklerden giriş çıkış yapan malları kapsamaktadır.

Genel ticaret sistemi; milli sınırlara giren ya da sınırlardan çıkan mallar kavramına dayanmaktadır.
ab) Hizmetler; ödemeler dengesinde görünmeyen mal ve hizmetler kalemi olarak da adlandırılır. Hizmet ihraç ve ithaline ilişkin gelir ve giderlerin kaydedildiği ana hesaptır.. Kapsamını, Ulaştırma (navlun dahil), Turizm gelir ve giderleri, Haberleşme hizmetleri, İnşaat hizmetleri, Sigorta hizmetleri, Mali hizmetler, Bilgisayar ve bilgi hizmetleri, Patent ve lisans komisyonları, Ticari ve ticaret bağlantılı diğer hizmetler , Finansal kiralama hizmetleri, Çeşitli teknik hizmetler, Kişisel, Kültürel ve Eğitsel hizmetler ile Resmi (Hükümet) hizmetleri oluşturur.

B) Gelirler

Doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarları içermektedir. Bu kalem doğrudan yatırımlar ile ilgili olarak hisse gelirleri, kar payları, sermayeye katılan kazançlar ile şirketlerarası diğer yatırımlardan doğan gelir ve giderleri içermektedir. Portföy yatırımlarında da hisse senetlerinden elde edilen gelirler (kar), tahvil ve benzeri borç enstrümanları ile ilgili gelir ve giderleri (faiz) kapsamaktadır. Diğer yatırımlarda ise diğer borçlanma ile ilgili gelir ve giderler (faiz) kaydedilmektedir.
C) Cari transferler (Karşılıksız transferler)

Bir ülkeye mal, hizmet ya da para girişi gerçekleştiğinde, bu girişler karşılığında kaynak transferi yapılmıyorsa, işlemler cari transferler (karşılıksız transferler) başlığı altında gösterilir.

İşlemler sektörlere göre gösterilmektedir;

i- Merkezi Hükümet (hibe, vb.)

ii- Diğer Sektörler
2) SERMAYE VE FİNANSMAN HESAPLARI

A) Sermaye Hesabı:

i- karşılıksız yapılan Sermaye transferlerinin gösterildiği hesaplardır. (borcun bağışlanması, göçmen transferleri gibi)

ii- Üretilmeyen, finansal olmayan varlıkların kaydının yapıldığı hesaplardır (kara parçası gibi üretilmeyen varlıkların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı gibi soyut varlıklara ait işlemler sonucu ortaya çıkan akımların görülmektedir).
2) Finansman Hesapları:

Özel ve kamu kurum veya kuruluşların dış alemle kurulan ilişkiler sonucu ortaya çıkan kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımlarının gösterildiği hesaplardır.

Uluslararası ekonomik işlemlerin sermaye ithal ve ihracı oluşturur. Sermaye hareketleri temel olarak, bir ülkenin dış finansal varlıkları ve yükümlülüklerindeki değişmeler ve bu değişmelerin karşılıklı kayıtlarını içermektedir .

Sermaye hareketleri temel olarak;

a) Fonksiyonlarına göre;

i) Doğrudan yatırımlar

ii) Portföy yatırımları

iii) Diğer yatırımlar

iv) Rezerv varlıklar

b ) Sektörlerine göre;

Portföy ve diğer yatırımlar kaleminde, borçluya göre;

i) Parasal yetkili (Merkez Bankası)

ii) Merkezi Hükümet (Hükümet ve ona bağlı teşkilatlar, mahalli idareler vb.)

iii) Bankalar (Kamu ve özel bankalar)

iv) Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluşlar)

c) Vadelerine göre;

Diğer yatırımlar kaleminde;

i) Kısa vadeli (vadesi 1 yıla kadar olanlar)

ii) Uzun vadeli (vadesi 1 yıldan uzun olanlar)

sınıflandırılmaktadır.
a) Doğrudan yatırımlar

Doğrudan yatırım; bir ülkenin doğrudan diğer bir ülkeye yaptığı yatırımdır. Bu tür yatırımlar ülkelerin sermaye stokuna ilavelerdir.

Doğrudan yatırım kalemi, doğrudan yatırım için, sermaye ihraç ve doğrudan yatırım için sermaye getirilen ülke olarak ayrıma tabii tutulmaktadır. Bu ayrımlar Sermaye, Karın Sermayeye Katılımı, Diğer Sermaye olarak sınıflandırılmaktadır.

Burada,

- Sermaye: Doğrudan yatırımcının ana merkezinin bulunduğu ülke dışındaki ülkelerde yeni bir şirket kurulması, mevcut şirketlere iştirak edilmesi için getirdiği sermayeyi,

- Karın Sermayeye Katılımı: Doğrudan yatırımlardan elde edilen kazançların dağıtılmaksızın sermayeye ilave edilmesini,

- Diğer Yatırımlar: Ana şirket ile yatırım yapılan şirket arasındaki borçlanmadan doğan yatırımları ifade etmektedir.
b) Portföy yatırımları

menkul değerlere yapılan yatırımlar (plasmanlar) olarak tanımlanan portföy yatırımları, genellikle hükümet tahvilleri ya da özel kuruluşların bono ve tahvilleri ile hisse senedi satın alınması şeklinde gerçekleşir. Ayrıca, son yıllardaki para piyasası araçları ile finansal türevler araçları işlemleri de bu hesaplarda izlenmektedir..

Portföy yatırımlarının azalıp artmasında dış alemdeki ve yurtiçindeki faiz oranları ile birlikte ülkelerdeki politikalar etkili olmaktadır. Portföy yatırımcıları öncelikle kendi parasal kaynaklarının güvenli ve garantili bir karşılığının olmasını isterler.

Doğrudan yatırım ile portföy yatırımları arasında bazı önemli farklılıklar vardır. En önemli fark, yabancı ülkede yapılan yatırımın yönetimi ve denetimi konusudur. Doğrudan yabancı sermaye yatırımı durumunda, şirket yönetimi ve denetiminde etkili olunmaktadır. Oysa, portföy yatırımlarında yerleşik şirket üzerinde yönetim hakkı veya denetim söz konusu değildir; bu yolla yerleşik şirket uluslararası piyasalardan kaynak sağlamış olur. İkinci önemli fark, doğrudan yatırımlarda yatırımcının yatırım sermayesinin yanı sıra üretim teknolojisi ve işletmecilik bilgisini de beraberinde getirmesi, portföy yatırımlarında ise yabancı yatırımcının sermayeden başka bir katkıda bulunmamasıdır.

Portföy yatırımları kalemi varlık ve yükümlülük ana başlıkları altında;

-Hisse Senetleri

-Borç Senetleri

-Tahvil ve senetler

-Para piyasası araçlan

-Finansal türevler

ayrımında ve sektörel dağılımı da içerecek şekilde sınıflandırılmaktadır.

Hisse Senetleri: Banka ve diğer kuruluşlarca ihraç edilen yabancı hisse senetlerine yapılan yatırımlardır.

Borç senetleri: i) Tahvil ve senetler: Yatırımcıya koşulsuz olarak sabit bir getiri sağlayan tahvil, kuponsuz tahvil gibi 1 yıldan uzun vadeli menkul kıymet araçlarıdır. ii) Para piyasası araçları: Vadeleri 1 yıl veya daha az olan ve yatırımcıya koşulsuz olarak belirli bir tarihte sabit bir getiriyi sağlayan hazine bonolan gibi menkul kıymetlerdir. iii) Finansal türevler: Sahibine ileri bir tarihte getiri sağlayan faiz veya para swapları, futures, options gibi ikincil piyasa araçlarıdır.
c) Diğer yatırımlar

Doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve rezerv dışında kalan diğer tüm sermaye hareketleri bu bölümde yer almaktadır.

Portföy yatırımlarında olduğu gibi, varlık ve yükümlülük ayrımında, türlerine ve sektörüne göre alt ayrımlar bulunmaktadır.

-Ticari krediler

-Krediler

-Efektif mevcutları ve mevduat hesapları

-Diğer varlık ve yükümlülükler

Ticari krediler: Mal ve hizmet ticaretinin finansmanı amacıyla satıcıdan sağlanan kredilerdir.

Krediler: Borçlu ve alacaklı arasında bir kredi anlaşmasına göre sağlanan borçlanma çeşididir. IMF kredilerinden kullanım, IMF'ye üye ülkelerin, ödemelerin, ödemeler dengesi sorunu ile karşılaşmaları halinde IMF’den sağladıklan kredileri içermektedir. Bu krediler, IMF tarafından belirlenen bir dizi önlemlerin alınması kaydıyla üye ülkelere kullandırılır.

Efektif mevcutları ve mevduat hesapları: Efektif mevcutları yerleşiklerin elinde tuttukları yabancı hükümetler tarafından tedavüle sunulan efektifler ve madeni paraları oluştururken, mevduat hesabı yabancı para üzerinden tutulan mevduat hesaplarını içerir.

Diğer varlık ve yükümlülükler: Yukarıda sınıflanan finansal varlık ve yükümlülükler dışında kalan tüm varlık ve yükümlülükler bu kalemin içerisinde gösterilmektedir.

d) Rezerv varlıklar

Rezerv varlıklar, ülkenin parasal yetkilisi tarafından ülke ödemelerinin kontrolü ve ödemelerde ortaya çıkan dengesizliklerin dolaylı olarak döviz kurlarına müdahale yolu ile düzenlenmesine yönelik olarak kullanıma hazır olan dış varlıklardır. Rezerv tanımı, merkezi otoritenin doğrudan ve etkili kontrol kavramını içermektedir. Aynca, yurtdışından borçlanmada teminat, güven sağlayıcı unsur; yurtiçinde ise bazı gereksinmelerde yeterlilik ölçüsü olması da rezerv tutulmasına neden olmaktadır.
Rezerv varlıklar,

-Parasal Altın Rezervleri

-Özel Çekme Hakkı (SDR's)

-Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu

-Döviz Rezervleri

-Diğer Alacak Hakları

başlıklarında sınıflandırılmaktadır .

Parasal Altın Rezervleri: Ülkenin parasal yetkilisinin elinde tuttuğu parasal altın rezervleri, rezerv varlıkları içerisinde yer almaktadır. Parasal altın, ülkenin para otoritesi ile diğer ülke para otoriteleri veya uluslararası para kuruluşları arasında olan işlemlerle elde edilir.

Özel Çekme Hakları (SDR's): IMF tarafından yaratılan ve üye ülkelerin kotaları çerçevesinde üye ülkelere rezerv sağlamak amacıyla tahsis edilen bir uluslararası rezerv şeklidir.

Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu: Üye ülkelerin IMF'deki rezerv pozisyonları, üye ülkelerin kredi dilimlerinden satın alışlarının toplamı olup, üye ülkeye her an ödenebilen tutarlardır. Fon'dan satın alınan tutarlar, döviz rezervlerinde artış, rezerv pozisyonunda azalışı göstermektedir.

Döviz Rezervleri: Döviz rezervleri, parasal otoritenin elinde tuttuğu dış ödemelerde kullanılabilecek yabancı paralar, yurtdışında geçerli çek, poliçe, senet, hazine bonosu gibi ödeme araçlarından oluşmaktadır.

Diğer Alacak Hakları: Rezerv varlıklan içerisinde yukarıda sınıflananlar dışında kalan diğer rezerv varlıklarıdır. Örneğin, bankaların elinde tuttuğu rezerv varlıkların parasal yetkilinin kontrolüne girmesi durumunda bu başlıkta kaydedilir.

IV- TÜRKİYE'NİN ÖDEMELER DENGESİ İSTATİSTİKLERİ

Türkiye' de ödemeler dengesi verileri, IMF tarafından üye ülkelere önerilen kavram ve kayıt prensipleri paralelinde Merkez Bankası tarafından derlenmektedir. Ödemeler dengesi tablosu, ağırlıklı olarak, Türkiye'de faaliyette bulunan bankaların kayıtları esas alınarak düzenlenmektedir. Diğer taraftan, ekonomik gelişmeler ve değişen mevzuat çerçevesinde, yine uluslararası kavram ve kayıt prensipleri ışığında banka dışı kaynaklardan alınan veriler ve anket sonuçları da kullanılmaktadır .

Ülkelerin ödemeler dengesi tablosu IMF tarafından önerilen kavram ve sınıflandırmalar ışığında hazırlanmakla birlikte, ülkeler arasında özellik arzeden işlemler nedeniyle bazı farklılıklar da oluşmaktadır. Örneğin, Merkez Bankası nezdinde açılan Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Türkiye'nin ödemeler dengesi kayıtlarında yer almaktadır.

Türkiye'de ödemeler dengesi istatistikleri 1950-1974 yılları arasında ana kalemler itibariyle Maliye Bakanlığı'nca, 1975 yılından bu yana ise Merkez Bankası’nca yayımlanmaktadır.

Ödemeler dengesi verileri IMF tarafından uygulamaya konulan Ödemeler Dengesi V. El Kitabında yeralan ilke ve tanımlar çerçevesinde derlenmekte ve bu kitapta yeralan ayrıntılı sunuma uygun olarak uluslararası kuruluşlara gönderilmekte, ancak geçmiş yıllara ait serinin devamını sağlayacak şekilde farklı bir sunumda aylık olarak Merkez Bankası’nın web sitesinde kamuoyuna duyurulmaktadır. Ayrıca Merkez Bankası'nın Üç Aylık İstatistik Bülten ve Yıllık Raporlarında da benzer veriler yer almaktadır.

Türkiye'de yerleşik bankalar, özel finans kurumları ile Merkez Bankası'nın dövizli işlemlere ait kayıtları, ödemeler dengesi tablosunun oluşturulmasında en temel olmakta ve bu kayıtlar aylık olarak, elektronik posta aracılığıyla, Ödemeler Dengesi Müdürlüğü tarafından belirlenen bir rapor şeklinde sözü edilen kaynaklardan elde edilmektedir. Ayrıca, Devlet İstatistik Enstitüsü’nden alınan dış ticaret verileri ile Merkez Bankası’nca özel bir piyasa araştırma şirketine yaptırtılan turizm gelir ve gideriyle bavul ticareti gelirlerinin saptanmasına yönelik anketin sonuçları veri setini tamamlamaktadır. Ödemeler dengesi istatistikleri,1992 yılından itibaren, işlemlerin, işlem tarihinde geçerli olan kurlardan ABD dolarına dönüşmesi ile bulunan değerlerini içerecek şekilde hesaplanmakta olup, sözkonusu kayıtlar gerektiğinde, geçmiş yıllar için yıl sonlarında, gerek uluslararası kavram ve yeniden sınıflandırmalar doğrultusunda, gerekse yıl içerisinde veri kaynaklarınca yapılan değişikliklerin yansıtılması amacıyla revize edilebilmektedir.

1 ) CARİ İŞLEMLER HESABI

A) Dış Ticaret

Gümrükten geçen, Tek İdari Belge düzenlenen bütün mallara ilişkin bilgiler, ihracat için FOB bazında, ithalat için CIF bazında, Devlet İstatistik Enstitüsü'nden (DİE) alınmaktadır.

Ödemeler Dengesi V. El Kitabı'nda Dış Ticaret İstatistiklerine ilişkin olarak yapılan sınıflandırma içerisinde yer alan; işlem gören mallar, onarım gören mallar ve taşıtlar için limanlarda sağlanan mallara ilişkin verilerin henüz ayrıştırılamaması nedeniyle ödemeler dengesi tablosunda gösterilememektedir. Ancak, bu sınıflandırmada ayrı bir kalem olarak yer alan Altın İthalatı banka kayıtlarından sağlanmaktadır.

Özellikle Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Türkiye için önemli bir döviz kaynağı haline gelen ''Bavul Ticareti''ne konu olan mallar, yukarıda sözü edilen gümrük kayıtları esas alınarak DİE tarafından yayımlanan dış ticaret istatistikleri içerisinde yer almamaktadır. Bu nedenle, anket yoluyla saptanan ''Bavul Ticareti'' rakamları 1996 yılında ödemeler dengesi kayıtlarına dahil edilmiştir.

Dış ticaret verileri, söz konusu ithalat ve ihracat rakamlarına transit ticaret ve banka kayıtlarından alınan altın ithalatının ilavesi ile oluşturulmaktadır. CIF bazda alınan ithalat rakamları, yurtiçinde ve yurtdışında yerleşik kişilerce bu ithalattan sağlanan navlun ve sigorta hizmet bedellerinin düşülmesiyle FOB baza getirilmektedir. Yurtdışında yerleşik kişilerce verilen navlun ve sigorta hizmet bedelleri görünmeyen hizmet giderleri içerisinde ayrıca borç olarak kaydedilmektedir. Bu hizmete ilişkin yurtiçinde yerleşik kişilere ödenen bedeller ise yurtiçi kişiler arasındaki bir ilişki olması nedeniyle ödemeler dengesine alınmamaktadır.

B) Toplam Mal ve Hizmetler

Toplam mal ve hizmet gelir ve giderleri; turizm, faiz ve diğer mal ve hizmet olarak sınıflandırılmaktadır.

Turizm Gelir ve Giderleri

Yabancı ziyaretçilerin Türkiye'de yaptıkları harcamaların tespiti için 11 gümrük kapısında dönemsel olarak yürütülen anketler sonucunda, aylık olarak milliyet ve gümrük kapıları bazında ortalama harcama bulunmaktadır. Bu anketlerin yapıldığı gümrük kapılarından gerçekleştirilen çıkışlar, toplam yabancı ziyaretçilerin çıkışlarının yaklaşık % 90'ını kapsamaktadır. Anket yabancı ziyaretçilere ülkeden ayrılırken uygulanmaktadır. Bulunan ortalama harcama, Turizm Bakanlığı'ndan alınan kapı ve milliyet bazında çıkış yapan ziyaretçi sayılarıyla çarpılarak genel turizm gelir rakamına ulaşılmaktadır. Anket sonucunda turizm gelirleri kişisel ve iş gezisi olarak ayrıştırılabilmektedir.

Yukarıdaki aynı yöntem Türkiye'de yerleşik kişilerin yurtdışında yaptıkları harcamaları saptamak üzere de uygulanmaktadır. Ancak, burada anket yurda giriş yapan kişilere uygulanmakta ve gümrük kapılarından giriş yapan Türkiye'de yerleşik kişilerle ilişkilendirilmektedir. Burada da kişisel ve iş gezisi sınıflandırması yapılmaktadır.

Faiz Gelir ve Giderleri

Bu kalem doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ile diğer kısa ve uzun vadeli sermaye hareketlerinden elde edilen gelir ve ödenen tutarları içermektedir. Yurtdışı muhabirler nezdinde tutulan cari ve depo hesapları ile portföy hesaplarından elde edilen gelirler ve yurtdışına verilen döviz kredilerinden sağlanan gelirler bu hesapların gelir yönünde yer almaktadır. Yurtdışından yapılan borçlanmalara ilişkin faiz ödemeleri vade, borçlu ve alacaklı bazında takip edilmektedir. Bütün veriler bankacılık sisteminden elde edilmektedir.

Diğer Mal ve Hizmet Gelir ve Giderleri

Diğer mal ve hizmet ihraç ve ithaline ilişkin gelir ve giderlerin kaydedildiği bu hesapta ulaştırma (navlun dahil), sigorta, girişimci hizmet, finansal hizmetler, dış ticaret hizmetleri, kişisel hizmetler, resmi sektör hizmetleri yer almaktadır. Ödemeler Dengesi V. El Kitabı'nda daha ayrıntılı olarak yer alan hizmet sınıflandırmalarına ilişkin veri sağlanma çalışmaları da ayrıca devam etmektedir. Ancak bu kalemlerin açıklanabilmesi için iki temel noktanın belirtilmesinde yarar bulunmaktadır. Birincisi tüm veriler bankalar beyanı ile alınmaktadır. İkincisi bankaların veri toplaması, sınıflandırması ve raporlaması yürürlükteki mevzuat hükümleri ile doğrudan ilişkilidir. Örneğin mevzuatta zaman içerisinde, döviz tevdiat hesaplarının (DTH) işleyişinde getirilen serbestlik yolunda yapılan değişiklikler bankaların işlem mahiyetlerini kesin olarak ayrıştırmalarını güçleştirmiştir.

Mal ve hizmet ihracı dolayısıyla elde edilen döviz gelirleri; a- Bankacılık sisteminden alınan beyan esasına göre mahiyeti bildirilen ve bankalarca Türk lirasına dönüştürülen hizmet döviz gelirleri, b- Bankacılık sisteminden alınan görünmeyen kalem geliri olduğu bilinen ancak liberalleşen mevzuat çerçevesinde kaynağın sorulamaması nedeniyle mahiyeti belirlenemeyen Türk lirası karşılığı alışı yapılan döviz gelirleri, c- Bankalar nezdinde açılan yurtiçi DTH'lardan Türk lirası karşılığı alışı yapılan ve mahiyeti belirlenen döviz gelirleri, d- Bankalar nezdinde açılan yurtiçi DTH'lardan Türk lirası karşılığı alışı yapılan ancak mahiyeti belirlenmemekle birlikte hesap sahibinin faaliyet alanına göre yurtdışı hizmet geliri olduğu belirlenen döviz gelirlerinden oluşmaktadır.

C) Özel ve Resmi Karşılıksız Transferler

Özel karşılıksız transferlere ilişkin gelir kayıtları işçi havaleleri ile yurtdışında çalışan Türk vatandaşlarının kazançlarıyla yaptıkları bedelsiz ithalatı içermektedir.

Merkezi hükümetin karşılıksız transferlerine ilişkin gelir kayıtları, diğer ülkelerden sağlanan hibeler, kısa dönemli askerlik yapabilmek amacıyla Türk hükümetine ödenen askerlik bedellerini kapsamaktadır. Giderler ise yabancılara ödenen katma değer vergi iadesi ve yabancı elçiliklerin gelirlerinin yurtdışına transferi gibi transferlerden oluşmaktadır.

Karşılıksız transferlere ilişkin veriler bankacılık sisteminin döviz kayıtlarından sağlanmaktadır.

2) SERMAYE HESABI

Ödemeler dengesinin diğer önemli bir bölümü de sermaye hareketleridir. Özel ve kamu kuruluşlarının yurtdışında yerleşikler ile gerçekleştirdiği kısa ve uzun vadeli sermaye akımları bu hesapta incelenmektedir.

Söz konusu veriler bankacılık sisteminden alınmakta olup, vade ve sektörel bazda ayrım yapılmaktadır. Doğrudan yatırımlar yurtdışına ve yurtiçine yapılan yatırımlar olarak; portföy ile kısa vadeli sermaye hareketleri varlık ve yükümlülük olarak sınıflandırılırken uzun vadeli sermaye hareketleri kullanım ve geri ödeme olarak takip edilmektedir. V. El kitabı çerçevesinde sermaye hareketleri sınıflandırılmasında yer alan sektörler ve diğer alt ayrımlar da var olan sistemden elde edilebilmektedir.

A) Doğrudan Yatırımlar

Yurtdışına sermaye ihracı dolayısıyla ödenen dövizler ile yabancı sermaye girişi nedeniyle yurda gelen bedeller bankalardan temin edilen veriler ışığında, ödemeler dengesi tablosunda net olarak takip edilmektedir. Yabancı sermaye girişleri ile yabancı sermaye olarak gelen dövizlerle açılan döviz tevdiat hesaplarından alışı yapılan tutarlar, mevzuat doğrultusunda yabancı sermaye izin belge numarasının bildirilme gerekliliğinden dolayı, bankalarca saptanmaktadır. Türk lirası karşılığı alışı yapılan bu tür dövizlere ait Döviz Alım Belgeleri de (DAB) ayrıca alınarak detay bilgilere erişilmektedir. Öte yandan, yabancı ortaklı şirketlerin şirketlerarası kısa ve uzun vadeli borçlanmaları ödemeler dengesi sınıflandırmasında doğrudan yatırımlar kalemine dahil edilmesi gerekirken özellikle uzun vadeli kredilerin Hazine Müsteşarlığı nezdindeki dış borç kütüğüne kaydedilme zorunluluğu nedeniyle ödemeler dengesi tablosunda da orta-uzun vadeli sermaye hareketleri içerisinde yer almaktadır. Yabancı sermaye girişlerinin ülke ve sektör bazında ayrımları DAB'lar çerçevesinde oluşturulmaktadır.

B) Portföy Yatırımları

Bu kalem yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışında ve yurtdışında yerleşiklerin yurtiçinde alım satımlarını yaptıkları menkul kıymetler ile yurtdışından tahvil ihracı yolu ile sağlanan borçlanmaları ve geri ödemelerini içermektedir. Yurtiçindeki bankaların kendi portföyleri için ve yurtiçinde yerleşik kişilerin bireysel olarak yurtdışından yaptıkları menkul alım ve satımlarına ilişkin veriler ile yurtdışında yerleşik kişilerin yurtiçinde yaptıkları hisse senedi ve tahvil alım ve satımlarına ilişkin veriler, istatistik kodların yanı sıra bankalardan ilgili DAB ve Döviz Satım Belgesi (DSB) ile temin edilmektedir. Portföy yatırımlarının ülke bazında ayrımı ise yine DAB ve DSB'ler çerçevesinde oluşturulmaktadır.

C) Uzun Vadeli Sermaye Hareketleri

a) Kredi Kullanımları

Bankalar ve Merkez Bankası’nın doğrudan yurtdışından sağladıkları nakit döviz kredileri, kuruluşların yurtdışından sağladıkları ve bankaların aracılık ettikleri veya geri ödemesine garanti verdikleri nakit döviz kredileri ile ithalatın finansmanı amacıyla sağlanan uzun vadeli ticari kredilerinden oluşmaktadır. Söz konusu krediler bankacılık sisteminden alınan bilgiler çerçevesinde sektörel bazda borçlu, alacaklı ve kredi türüne göre sınıflandırılmaktadır. Ayrıca, finansal kiralama yoluyla ithal edilen mallara ilişkin borçlanmalar da DİE'den alınan verilere göre kredi kullanımlarına dahil edilmektedir.

b) Geri Ödemeler

Yurtdışından sağlanan uzun vadeli döviz kredilerine ait geri ödemeler de yine bankacılık sisteminden sektörel bazda borçlu, alacaklı ve kredi türüne göre temin edilmektedir.

Kredi kullanım ve geri ödeme bilgileri ile borçlu ve alacaklı bazında yurtdışına olan net borçluluk ve alacaklılık da takip edilebilmektedir.

c) Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları (KMDTH)

Yurtdışında çalışan kişilerin, Merkez Bankası nezdinde açtırdıkları uzun vadeli mevduat hesapları bu kalem içerisinde izlenmekte olup verilerde Merkez Bankası kayıtları esas alınmaktadır. Süper Döviz Hesapları da bu kalem içerisinde yer almaktadır.

D) Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri

a- Varlıklar: i- Bankaların döviz mevcutları: Bankalarca yurtdışı muhabirleri nezdinde tutulan cari ve depo hesaplarından oluşmaktadır. Bankaların döviz üzerinden yaptıkları her türlü işlem, bankaların döviz mevcutlarına yansımaktadır. ii- Verilen döviz kredileri: Bankalar ve Merkez Bankası tarafından yurtdışına verilen döviz kredilerinden oluşmaktadır.

b- Yükümlülükler: Yurtdışında yerleşik kişilerce açılan döviz tevdiat hesapları (kısa vadeli KMDTH'lar dahil) ve yurtdışı bankaların depo hesaplarını içeren Mevduat kalemi ile banka ve kuruluşların yurtdışından sağladıkları kısa vadeli döviz kredileri ve dış ticaretin finansmanı amacıyla sağlanan kısa vadeli ticari kredileri kapsayan Kredi kaleminden oluşmaktadır.

3) RESMİ REZERVLER

Türkiye'nin rezervleri, parasal altın, döviz rezervleri, özel çekme hakları (SDRs), Fon Nezdindeki Rezervler, IMF'den kredi kullanımları ile Merkez Bankası döviz varlıkları ve diğer alacak haklarından oluşmaktadır. Özel Çekme Hakları ve Fon Nezdindeki Rezervler, IMF'den kredi kullanımları IMF alt kaleminde; parasal altın ve depo hesapları ile portföy hesapları şeklinde tutulan döviz varlıkları ve diğer alacak hakları ise Resmi Rezervler kaleminde yer almaktadır. Parasal altın ve döviz varlıklarına ilişkin veriler Merkez Bankası kayıtlarından alınmaktadır.

Kaynak:

www.tcmb.gov.tr

www.hazine.gov.tr

www.dtm.gov.tr