Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

2. Şam və Trablis ətrafındakı bayatlar

Bayatlara məxsus bəzi kiçik oymaqlara XVI əsrdə Şam və Trablis ətra­fın­da yaşayan türkmənlər arasında rastlanılır­dı. On­lardan Şam ətrafında ya­şayan oymaq çox kiçik olub sayı ancaq 39 ev idi. Trablis yörəsindəki oymaq isə biri 73, digəri 64 nəfər (vergi verən) olmaqla iki qola ayrılmiş və o böl­gə­dəki səllu­riyyə (salur) təşəkkülünə bağlı idi¹. Bu bayat obalarının Hələb türkmənləri arasındakı ana boydan ayrıldıqları anlaşılır.

3. Boz-ulus bayatları

XVI əsrdə boz-ulus arasında ancaq iki bayat oymağı vardı. Bunlardan bi­ri əsil boz-ulus elatında, digəri isə boz-ulusun dul­qədirli təşəkkülləri ara­sında idi. II Səlim dövründə yazılmış boz-ulus dəftərinə görə əsil boz-ulus qolundakı bayat oyma­ğı­nın əhalisi vergi verən 206 nəfərdən ibarət idi. Boz-ulusun dul­qədirli qolunda olan və şam bayatı adlanan oymağın əhalisi isə 344 nəfər (vergi verən) idi².

4. Dulqədirli bayatları (Şam bayatı)

Dulqədirli elinə daxil olan bayatlar Şam bayatı adlanırlar. Adından da gö­ründüyü kimi, bu bayat qolu Şimali Suriyadakı bayatlara mənsubdur. Hə­min bayat qolunun böyük bir qisminin Boz-ox bölgəsində yurd saldığı bi­li­nir. Bundan başqa, Yeni-el­də, ulu-yörüklər arasında və gördüyümüz kimi, boz-ulusun dul­qədirli qolu içində də bəzi şam bayatı oymaqları vardır.

Şam bayatı oymağının diqqətəşayan bir cəhəti də onun qaçar boyunun təşəkkülündə oynadığı roldur, qaçar (İran qay­naq­larında qacar) boyuna dair ən qədim məlumat 897-ci ilə (1491/1492) aiddir. Bu tarixdə qacarlar əsasən Azərbay­canın Qarabağ bölgəsində yaşayırdılar. Ağqoyunlu xanəda­nı­na mən­­sub olan və İbə Sultan adı ilə tanınan Dana Xəlil oğlu İbrahim bəy 987-ci ildə qacar ləşkəri ilə birləşərək, ağqoyunlu xanəda­nın­dan Maqsud bəy oğ­lu Rüstəm bəyi hökmdar etmək üçün onu həbsə salındığı Əlincə qalasından çıxarmışdır³. İbə Sultan onu ağqoyunlu taxtına çıxardıqdan sonra 898-ci ildə (1492/1493) yenə qacar ləşkəri ilə birlikdə Gilana səfər etmişdi⁴. Daha əvvəl də deyildiyi kimi, ehtimal ki, qacar sözü bir şəxsin adı ilə bağlıdır. Qacarlar sonra Şah İsmayılın xidmətinə daxil olaraq səfəvi dövlə­tinin qurulmasında rol oynamışlar. Bu təşəkkül XVI əsrdə Şam bayatı, ağca qoyunlu, ağcalı və yıva obala­rın­dan meydana gəlmişdi. Bu oymaqların ana qolları Boz-ox böl­gəsində yaşayırdı. Bu xüsus qacar boyunun Anadoludakı Yoz­qat bölgə­sin­dən Azərbaycana ağqoyunlu dövründə getdiyinə heç bir şübhə yeri qoymur.

a) Boz-ox.

Boz-oxdakı Şam bayatı bu bölgənin Gədük yörəsində ya­şa­yırdı. Bu yörə Kayserinin şimal-şərqində, Gəmərək ilə Man­cı­lıq arasındakı torpaqları əhatə edirdi. Burada yaşayan Şam ba­yatları əsasən xızırlı, həsəncili, kəsməzli, şeyxli, şərqili, qızıl donlu və qaraca-qoyunlu kimi oymaqlara ayrılmışdı. Bu obalar tarlalarında əkinçilik edir, qışda Suriyaya gedirdilər. Ancaq XVI əs­rin ikinci yarısında Şam bayatları qışda Suriyaya get­mək­dən vaz keçmişlər.

b) Yeni-el.

Bu eldə yaşayan Şam bayatı qolu ancaq 5-6 obadan ibarət idi. Tatar-əlili müstəsna olmaqla digərləri Boz-ox yörəsindəki şam bayatı obalarının qolla­rıdır.

c) Ulu-yörük.

Ulu-yörük icmasına bağlı təşəkküllərdən biri də inallu oy­ma­ğıdır ki, o, Şimali Suriyadakı inalluların bir qoludur. Amas­ya ətrafında yaşayan inallu təşəkkülünün arasında şam bayatı adlı bir neçə oba vardı¹. Əvvəlcə də de­diyimiz kimi, bu hal ba­yatlarla ilallular arasında qəbiləvi bir qohumluqla əla­qədar ola bilər.

ç) Ankara.

Şam bayatına mənsub iki kiçik oymağın da 929-cu ildən əvvəl (1522) Ankaranın Kalecik qəzasında yurd saldığı bilinir. Onlardan biri Çuna, digəri isə Tavşancıq kəndlərində yerləş­mişdi².

d) Maraş.

Şam bayatına mənsub bir oymaq Behisniyə tabe Qorucu kəndində, vergi mükəlləfiyyətli 40 nəfər əhalisi olan başqa biri isə Antakyanın Hacılu kən­dində qışlayırdı³.

Boz-oxda yaşayan Şam bayatının İrandakılar kimi şiə, yəni qızılbaş ol­duğu, hətta İranla əlaqə saxladığı bilinir. 986-cı ildə (1578) Boz-oxdakı Şam bayatına mənsub bir şəxs özünün 984-cü ildə (1576) öldürülən səfəvi hökm­darı II Şah İsmayıl oldu­ğunu elan edərək başına xeyli adam toplayıb Qır­şəhirdəki Hacı Bəktaş Vəli təkkəsində tərəfdarları önündə qurban da kəs­mişdi. Ancaq onun hərəkatı qısa bir müddət sonra yatırıldı.⁴

Şam bayatının həm Boz-ulus, həm də Yeni-eldəki obaları bu icmaya məxsus digər oymaqlar kimi 1022-ci ildə (1613) Orta Anadoluya gəlmişlər. Onlara da 1100-cü ildə (1688/1089) Orta Anadoluda qələbəlik dəstəsi ilə qul­durluq edən Gədikin cəzalandırılması tapşırılmış, ertəsi il digər türkmən təşəkkülləri kimi Avstriya səfərinə çağrılmışlar⁵.

Orta Anadoluya gələn və deyildiyi kimi, Yeni-elə və Boz-ulu­sa mənsub olan Şam bayatı oymaqlarının harada yerləş­dik­ləri haqqında dolğun məlu­ma­tımız yoxdur. Onlardan bir və ya bir neçə obanın Çuxurovaya endikləri və Qaraisalı qəzasında bu gün öz adları ilə adlanan kəndlərdə yerləşdikləri anla­şılır¹. Onlardan başqa bir obanın Qaraman qəsəbəsində yerləşdiyi mə­lumdur. Orada ayrı bir məhəllə təşkil edən oba camaatı bu gün də öz qəbilə­vi mənşəyini unutmamışdır.
5. Kütahya

XVI əsrdə bayat adını daşıyan bir oymağa da Kütahya yö­rükləri ara­sında təsadüf edilmişdir. Kütahyanın Geyiklər yö­rəsində yaşayan bayat adlı bu oymağın II Bəyazid dövründə vergi mükəlləfiyyətli 53 nəfər əhalisi vardı. Digər tərəfdən hə­min əsrdə Uşaq yörəsində yaşayan boz quş adlı böyük bir oy­mağın obaları arasında da vergi mükələfiyyətli 25 nəfər əhalisi olan qara-bayat adlı bir oba olmuşdur². Həmin əsrdə bayat adlı digər bir oymağa isə An­talya (Təkə) sancağında rast gəlirik³. Anadolu bayatları haqqında əldə edilən məlumat bunlardan iba­rətdir.