Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

6. Uşaq.

Uşaq bölgəsi XVI əsrdə olduqca mühüm bir yörük icma­sı­nın yaşadığı yer idi. II Səlim dövründə onların arasında çox bö­yük bir əfşar oymağı da mü­şahidə edilir. Bu oymaq xoca fə­qihli (54 vergi mükələfiyyətli adam), ök­süzlər (102), musacalı (56), əfşar (56), əfşarlı (65) olmaq üzrə beş obaya ay­rılmış­dır¹.

7. Aydın.

Aydının Boz-doğan qəzası daxilində Çullular adlı bir oy­maq arasında 28 nəfərlik (vergi verən) əfşar adlı bir oba, Birədi çevrəsində isə əhalisi onun qə­dər olan əfşarlı və balabanlı adlı başqa oba da vardı². Bunlardan başqa, An­­karanın cənub-qər­bin­­də yaşayan Xaymana adlı icmaya mənsub sanlı oy­ma­ğının obaları arasında da (Sivri Qarahisar torpağı) 35 vergi evli əfşar adlı bir oymaq var³.

XVIII və XIX əsrlərdə əfşarlar

Bu fəsildə yalnız Hələb türkmənləri əfşarlarının törəmə­lə­rindən bəhs edi­ləcəkdir. Ana boyun əsil qalığı olan bu əfşar­la­rın da İrana gedən boy­daş­ları kimi qüvvətli bir həmrəylik duy­ğusuna sahib olduqları bilinir. Buna gö­rə də müxtəlif amillərə baxmayaraq, onlar Firqeyi-İslahiyyə gələnə qədər güc­lü və məğ­rur bir oymaq olaraq öz varlıqlarını mühafizə etmişlər.

1102-ci ildə (1691) Rəqqa bölgəsinə köçürülmələri əmr edi­lən türk­mən­lər arasında bəzi əfşar oymaqları da vardı. Bun­lar boz ulusun köhnə yurdun­da qalmış olan qisminə bağlı əfşar­larla Yeni-elə mənsub əfşar oymaqları idi. Ancaq boz ulus qalı­ğına (boz ulus mandəsi) bağlı əfşarların Rəqqaya yerləş­mə­lərinə dair heç bir məlumat yoxdur, əvəzində Yeni-elə bağlı əf­şarların və on­ların nəvə-nəticələrinin Rəqqa bölgəsindəki Təll-Şəmmar və Təll-Zivan (?) ətrafında yerləşdirildiklərini bilirik⁴. Rəqqa bölgəsində sonradan Əfşar bu­cağı deyilən yer onların yerləşdirildikləri yer olmalıdır. Yeni-elə bağlı ol­du­­ğunu söylə­di­­yimiz əfşarlar və onların nəvə-nəticələrinin oyma­ğının Hələb türkmənləri əfşarlarından, yaxud dulqədirli (imanlı) əfşarından oldu­ğu bilin­mir. Bir də 1104-cü ildə (1693) Hama və Xümus sancaqlarında yer­ləşdiri­lən oymaqlar arasında qara əfşar ilə gən­­cəli əfşarı oymaqları müşa­hidə olunur. Bu axırıncı oymaq Azərbaycandakı Gəncədən gəldiyi üçün bu adı almış ola bilər. Yerləşdirilən bu əfşar oymaqlarının əhalisi seyrək idi⁵.

Bu fəslin əsas mövzusunu təşkil edən Hələb türkmənlərinə mənsub qələ­bəlik əfşar oymağına gəlincə, bu oymaq, daha əv­vəl də deyildiyi kimi rəcəb­li əfşarı, qara gündüzlü əfşarı, bəhrili əfşarı və b. olmaq üzrə 4-5 obaya ay­rıl­mışdı. Onların ən məş­hu­ru rəcəbli əfşarı idi. Onun əksəriyyətlə köpəkli əf­­şarından meydana gəldiyi bilinir. Onların XVIII əsrdən etibarən qışla­maq üçün Hələb dolaylarını buraxıb Çuxurovaya endikləri mə­lumdur.

Bu əfşarlar ilk zamanlarda Rəqqa bölgəsində yerləşmək ki­mi bir bəd­bəxt­liklə qarşılaşmadılar. Onlar dövləti inandırmış­dı­lar ki, guya Zamantı ça­yı sahilində yerləşəcəklər. Yerləşmək bir yana, orada dinc durmurdular. On­lar tez-tez qonşu oymaq­ların və kəndlərin heyvanlarını sürüb aparır, (buna qovğun de­yi­lir), bəzən də tacir karvanlarının qabağını kəsirdilər. Əfşarlar bu işləri o qədər tez-tez gördülər və yayğın bir hala gətirdilər ki, nəhayət, 1115-ci ildən (1703) bir qədər əvvəl Rəqqaya sürül­dü­lər¹. Ancaq orada çox qal­ma­yıb tezliklə qaçdılar. Bununla be­lə yaylaqlarında rahat durmadıq­larından 1124-cü ildə (1712) tək­rarən Rəqqaya göndərilmələri qərara alındı². 1141-ci ildə (1728/1729) rəcəbli əfşarlarının Zamantı yörəsinə yerləşməsinə döv­lətin yenidən razılıq verdiyi bilinir³. Ancaq onlar əvvəlki kimi yenə də qovğunda və yağmada bulunduqları üçün 1143-cü ildə (1730) bir daha Rəqqaya sürül­dü­lərsə də⁴, bir müddət son­ra yenə oradan qaçdılar, yağmaçılıq və soy­ğun­çuluğu daha da inkişaf etdirdilər. Onların başçılarından çoxunun edam olun­ma­sı qərara alındı (1155-1742)⁵. Ancaq bu qərarın nə dərəcədə ye­rinə yeti­ril­diyi indilik bilinmir. Bilinən şey əfşarların Rəqqaya kö­çürülməkdən qur­tulduqları və Çuxurovaya enib-qalxmağa baş­­ladıqlarıdır. Hətta 1167-ci il (1754) tarixli bir vəsiqədə əf­şar­ların tacirli ilə birlikdə zeynətli və bozdo­ğanlara hücum edə­rək 80 min quruşluq davar, at və dəvələrini yağma­la­dıq­larını, onların başçılarından Qara Nəbi oğlu ilə 15 nəfəri öldürdük­lə­ri­ni oxu­yuruq⁶.

XVIII əsrin ikinci yarısında baş verən müharibələr üzündən dövlətin Ana­doludakı idarəsi çox elastik və zəif hala düşmüş­dü. Bunun nəticəsində hər yerdə irili-xırdalı dərəbəyi ailələri törədi, əfşar və onun kimi böyük və qüvvətli oymaqlar da daha sərbəst hərəkət etməyə başladılar. Əfşarların bəx­tinə artıq gün doğmuş, onların xoşbəxt günləri gəlmişdi. Kayseri-Əlbis­tan-Malatya yo­lu yayda onların nəzarəti altında idi. 1838-ci ildə poçt araba­la­rı­na hücum etmiş, yolçuları soymuş, bir kəndə də basqın etmiş­dilər. Onlar bu hərəkətləri ilə elə bir vahimə yaratmışdılar ki, gə­ləcəyin feldmarşalı al­man Moltkeyə əfşarın ucbatından yolun qüvvətli mühafizə birliyi olmadan keçilə bilməyəcək dərəcədə təhlükəli olduğu bildirilmişdi¹. 1262-1263-cü (1846/1847) il­lə­rə aid sənədlərdə əfşarların quzu güdənli oymağı ilə birlikdə Kayseri bölgəsində tez-tez yağmaçılıq hərəkətlərində bulun­duq­larından bəhs edilir.

Deyildiyi kimi, əfşarlar yayda Zamantı çayı sahillərində, qışda Çuxur­ovada Ceyhanın sol sahilində yaşayırdılar. Hər iki yurdlarında da qovğunlar edir, karvanları soyur, digər oymaq­lar­la vuruşur və dərəbəylərin çəkişmə­lə­rində iştirak edirdilər. On­ların nəvələri arasında bu gün belə o dövrə dair xa­tirələr nəql edilir və o dövr «əfşarların al-vur dövrü» adlandırılır. Bu dövr on­­ların əsri-səadətidir. Əslən əfşarlara mənsub olan və ya onlarla yaxın bir qo­­humluğu olan böyük şair Dadaloğlunun ən gö­zəl şeirlərindən bir neçəsi bu oymağa aiddir. Bu şeirlərdən bi­ri əfşar igidləri ilə Cadıoğlu və adamları arasındakı vuruşmadan bəhs edir ki, bu mənzumə bugün də əfşarlar arasında muğamla oxunur. Cadıoğluna gəlincə, o da tanınmış bir ailədən idi. Bu ailə indi Kəmərəkdə yaşayır. Xatirələrdə Cingözoğlu ləqəbli, kar­van soyan bir əf­şar igidindən də bəhs olunur. Cingözoğlu Koroğlu kimi bir şair-yolkəsən idi. Hətta deyildiyinə görə, Ma­­raş valisi Əbdürrəh­man paşanın əlindən şair­liyi sayəsində qur­tulmuşdu. Son əfşar oba­larından birinin onun adını daşı­ması Cin­­gözoğlunun eyni zamanda qeyri-adi şəxs olduğunu göstərir.

Əfşarların Boz-oxdakı pəhləvanlı oymağı ilə də ara-sıra vu­ruşduqları bi­linir. Hətta bu vuruşların birində pəhləvanlı bəy­lərindən Abidin bəy öldü­rü­lür, Həsən bəy isə yaralanır. Ancaq Tomarzadakı erməni yepisko­pu­nun Mol­t­keyə söylədiyi kimi², əfşarlar başdan-başa quldurlardan ibarət bir oy­maq deyildi. Aralarındakı ipsiz və sapsızlar öz oymağının da düşməni olub ca­maat tərəfindən təqib olunurdu. Cövdət paşa da³ əfşar və sır­kıntılı oymaq­ları haqqında: «bunlarda dəxi oğurluq adəti varsa da, kürdlərə nisbətlə çox əhvən və əhli-irz adəmlərdir» demiş­dir. Əslində, türkmənlər kürdlər və kö­çə­ri ərəblər kimi heç bir zaman oğurluq və soyğunçuluğu bir peşə halına gə­tirməmişlər. Cövdət paşanın işarə etdiyi kürdlər Lək-Vanik əkradı olub ha­cılar, qırıntılı, ağdaş, qızılqoyunlu kimi özlərinə tabe obalarla Rəq­qaya yerləşdirilən oymaqlardan idi, sonralar Rəqqadan qa­çıb əfşarların dalına dü­şərək Kayseri tərəflərinə gəlmiş və on­larla birlikdə Çuxurovaya enib-qalx­mağa başlamışdılar.

Yuxarıda adı çəkilən obalardan hacılar, qırıntılı, ağdaş və qı­zılqoyun­lu­nun Lək-Vanik oymağına sonralar bağlandığı an­la­şılır. Adlarının da göstər­di­yi kimi, onlar xalis türk olub, bu gün nəvələri də ata-babaları kimi ancaq türkcə danışır, kürdlüklə heç bir əlaqələri yoxdur, məzhəbləri isə xənəfilik­dir.

1273-cü ildə (1856) əfşarları təkrar yerləşdirməyə çalışsalar da, bu tə­şəb­büs uğursuzluğa düçar oldu. O vaxt əfşarların ba­şın­­da böyük bəylərdən Çərkəz bəy və İsmayıl bəy dururdu¹. Bun­­dan 4 il əvvəl onlar boz doğanlarla yenidən cəngə başla­mış­­dılar².

Əfşarlar 1273-cü ildə dövlət tərəfindən yaylaq yerlərində yerləşdirilmək təşəbbüsünə müqavimət göstərməklə son fürsəti əllərindən qaçırdılar. 1282-ci ildə (1865) Firqeyi-İslahiyyə on­la­rı yaylaq və qışlaqlarından birində yer­ləşməyə məcbur edincə, əfşarlar təcirli və cərid oymaqlarının əksinə olaraq öz yaylaqla­rın­da yerləşməyə razı olmuş, bu isə Firqeyi-İslahiyyə rəhbərləri tərəfindən qəbul edilmişdi. Ancaq təəccüblüdür ki, bu zaman onların yay­laqlarına Qafqazdan mühacir olaraq gələn çərkəzlər yerləşdirilirdi. Buna gö­rə əfşarlar pərişan oldular və onların mühüm bir hissəsi dağlıq, bərəkətsiz və az torpaqlarda yerləş­mək məcburiyyətində qaldı. Beləliklə, qonşuları mü­ha­cir çər­kəz­lər bərəkətli və geniş torpaqlar sayəsində firavan bir həyat sü­rər­kən, əfşarlar ağılarında da təsvir edilən sıxıntılı və kədərli bir yaşayışa məh­kum oldular. Əhalinin artımı səbəbilə onlar in­di də pis vəziyyətdə yaşayır və ən yoxsul türk kəndlilərindən sa­­yılırlar. Bununla bərabər, əfşarlar gülərüz, nikbin və nəşəli, İran­dakı soydaşları kimi sakit və tərbiyəli adamlardır. So­ruş­duq­da gülümsəyərək «əfşarın al-vur dövrünə» aid qovğun­lar­dan və vu­ruşlardan bəhs edirlər. Qadınlarının çalışqanlığı qar­şısında dərin bir təqdir his­si duymamaq mümkün deyil. Məş­hur əfşar kilimlərini də dinclik bilmə­yən əfşar qadınları toxuyurlar.

Kayserinin Pınarbaşı qəzasının Mərkəz nahiyəsinə tabe bə­zi kəndlərlə həmin qəzanın Pazar-örən nahiyəsi kəndlərinin ço­xu, Sarız qəzası kənd­lə­rinin yarısından çoxu, Tomarzanın Tox­lar nahiyəsi kəndlərinin əksəriyyəti əfşarlara aiddir. Adananın Mağara qəzası kəndlərindən Ayvad və Ağdaş-ala­nı kəndləri əfşarlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Çuxurovada bəzi əfşar kəndlərinə, həmin bölgədəki bir çox kəndlərdə isə onlara mən­sub ailələrə təsadüf edilir. Bir əsrdən artıq müddət ərzində kənd­­də yaşamalarına baxma­yaraq onlar oba təşkilatını hələ də unutmamışlar. Bu obaların adları və yer­ləş­dikləri kəndlərə aid siyahı belədir³.

Əfşar obaları və yerləşdikləri kəndlər: