Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

6. Hələb türkmənləri.

Hələb türkmənlərinin inallu boyu arasında da ala-yuntlu ad­lı bir oba vardır. İki qola ayrılan bu obanın 37 evlik qolu Kili­sin Ravəndan nahiyəsinə bağlı bəzi kəndlərdə yerləşmişdir. Di­gər qol isə daha kiçik olub, 15 vergi ev­lidir¹. İnallu boyu oğuz­la­rın boz-ox qoluna mənsub bir təşəkkül idi. Bu sə­bəblə ala-yuntlu adlı bir oymağın inallu obaları arasında olmasını ala-yunt­lular ilə inallular arasında qövmi bir münasibətin varlığı ilə izah etmək mümkün deyildir.

20. YÜRƏGİR

Bu boyun adı təhrir dəftərlərində yürəgir və ürəgir şəklində ya­zılır. Yür­əgirlərə aid həmin dəftərlərdə 44 yer adı nəzərə çar­pır². İndi Türkiyədə hər yerdə yürəgir, ürəgir yer adları yürəgil və ürəgil şəklində işlədilir. Bu yer ad­larına daxil olmayan Ada­nanın cənubunda Seyhan-Ceyhan irmaqları ara­sın­dakı bərəkətli yörənin adı da Yürəgir olubdur. Bura, aşağıda bəhs edilə­cə­yi kimi, yürəgir boyunun qışlağı idi. Bu gün bura da yürəgil şək­lində tə­ləffüz olunur. İndi Türkiyədə bu yörə adından başqa 10 yer adı qalmışdır³. Bunların hamısı da ürəgil və yürəgil şəklin­də tələffüz edilir. Yuxarıdakı 44 yer adından dördü Ankara san­cağında idi. İndi Ankaranın bir məhəlləsi olan yürəgil bunlara daxil deyildir.

XVI əsrdəki yürəgir yer adlarından biri də Trabzonun cənu­bundakı Kür­tün qəzasına bağlı bir yörəyə aiddir. Bu Ürəgir yö­rəsində Buğalu, Qaraqaya, Mürtəd çuxuru, Qara Keşiş, Ağ al­ma, Boynuyoğun, İman-asari və sair kənd­lər vardır.

Erməni krallarının idarə etdiyi Kilikyanın məmlüklər tərə­findən fəthində çoxlu türkmən iştirak etmişdir. Bu türkmən­lərin çoxunun üç-ox qoluna mənsub olduqları məlumdur. Üç-oxların hakim boyu da yürəgirlər idi. XIV əsrin ortasında yürə­girlər və onunla birlikdə Çuxurovanın fəthində iştirak et­miş olan kınık, bayandır və salurlar artıq bu bölgədə yaşayırdılar. Bu zaman yü­rəgirlərin başında Ramazan bəy dururdu. Dulqədir oğlu Qa­raca bəyin bəzi məmlük əmirləri ilə birlikdə 753-cü ildə (1352/1353) məmlük sultanına qar­şı üsyan qaldırması ilə əlaqədar özü vəzifədən çıxarılmış, türkmən əmirliyi üç-oxlu Ramazan bəyə verilmişdir. 755-ci ildə (1354) Ramazan bəyin oğlu­nun Qa­hirəyə gələrək sultana və böyük əmirlərə 1000 türk atı təq­dim etdiyi mə­lumdur. Ramazanın oğluna dirlikdən başqa türk­mən əmirliyi, məiyyə­tin­dəkilərə də təbilxana əmirlikləri veril­mişdir. Ramazan oğlunun Qahirəyə gəl­məsi və ona türkmən əmirliyinin verilmasi Ramazan bəyin bir qədər əv­vəl vəfat et­diyini göstərir.

761-ci ildə (1360) Adana və Tarsus şəhərləri məmlüklər tə­rə­findən er­mə­nilərdən alındı. 783-cü ildə (1381) Ramazan bə­yin oğlu İbrahim bəy yal­nız yürəgirlərin deyil, Çuxurovadakı bü­tün türkmənlərin başçısı kimi gös­tərilir. Onu iki il sonra Ada­na valisi kimi görürük. Beləliklə, Adana bölgə­sini uzun bir zaman idarə edən Ramazan oğulları bəyliyi quruldu. Yürəgir­lə­rin qışlaq yurdları, yuxarıda deyildiyi kimi, Adananın cənu­bun­da Seyhan ilə Ceyhan irmaqları arasındakı yörə idi. Yay­laqla­rı­nın isə şimalda Qızıldağ və Üç qapılı yaylası olduğu məlumdur.

Yürəgirlərin şərqində, Ceyhan qəsəbəsinin yerləşdiyi yer­dən şərqdəki Ga­vur dağlarına qədər uzanan torpaqlarda da kı­nık­lar yaşayırdılar. İbrahim bəy Çuxurovadakı məmlük haki­miy­yətinə son vermək, bu bölgəyə müstəqil hakim olmaq qayə­sini güdürdü. Hələ 780-ci ildə (1378) qədim Misis-Payas yolu üzərindəki Dəmir qapıda (Qaranlıq qapı) pusqu quraraq, Təmür bay komandasındakı bir məmlük ordusunu darmadağın edən türk­mənlərin başın­da onun durduğu məlum olur.

783-cü ildə (1381/1382) Hələb valisi olan Yel Buğa kınık­lar ilə yürəgir­lə­rin arasını vurmuş, hətta kınıkları yürəgirlərin üzə­rinə qaldıra bilmişdi. La­kin bundan gözlənilən nəticə çıx­madığı və İbrahim bəyin vəziyyətə hakim olduğu məlumdur. İb­rahim bəy Qaraman oğlu Əlaəddnn Əli bəy ilə ittifaq bağ­la­yaraq məmlüklərin Sis (Kozan) valisini də sıxış­dırmağa başla­mışdı. Bu­na görə Yel Buğa mühüm bir qüvvə ilə Çuxurovaya girdi. Bu əsnada İb­ra­him bəy bir uğursuzluq nəticəsində Sis va­lisinin əlinə düşdü. İbrahim bəyi, qar­daşını və hətta anasını Sis­də öldürtdürən Yel Buğa geri qayıdarkən Sarı­çamda yürə­gir­lərin basqınına məruz qaldı. Bu basqın nəticəsində məmlük or­dusu dağıldı. Əsgərlərin bir qismi Ayasa qədər gedə bildi. Yel Buğa gö­zün­dən yaralanmışdı. Biri onu ölülər arasında ta­nıya­raq güc-bəla ilə Ayasa apardı. Məmlüklər Hələbə qayıtmaq üçün Dəmir qapıya çatanda yenidən türkmənlərin hücumuna məruz qaldılar. Hələbdən yardımçı qüvvələr tam za­­­­manında ye­­tişməsəydi, onlar türkmənlərin əlindən qurtara bilməyəcək­di­lər¹.

İbrahim bəydən sonra onun yerinə keçən Əhməd bəy döv­ründə (ölümü: 819-1417) yürəgirlər və Çuxurovadakı digər üç-ox boyları xoşbəxt bir həyat keçirdilər. Ondan sonra Çuxur­ovada məmlük hakimiyyəti möhkəm yerləşdi və bu, osmanlı dövrünə qədər sürdü. Yürəgir, kınık və özərli türkmənləri ara­­­sında əsasən XV əsrdən etibarən əkinçiliyin inkişafı gözə çarpır. Osmanlı hakimiyyəti (1517) başlandığı zaman yürəgir və kı­nıklar qəbilə təşkilatını itir­miş oldular. Yürəgir və kınık adları da artıq o zaman onların yaşadıqları yerləri ifadə edirdi. Kınık adı indi unudulsa da, yürəgir adı bu boyun Çu­xur­ovdakı mü­hüm siyasi rolunun bir xatirəsi olaraq zamanımıza qədər gəl­miş­dir.

XVI əsrdə ancaq Hələb türkmənləri və dulqədirli ulusu ara­sında çox ki­çik yürəgir oymaqlarına rast gəlmək olar. Bu xüsus, şübhəsiz, ən əvvəl yü­rəgirlərin bütün obalarının Çuxurovada yerləşməsi ilə əlaqədar olmalıdır. Hələb türkmənləri arasındakı yürəgir oymağı 29 nəfər olub, bu oymağın Sul­tan İbrahim döv­rün­də Əzaza bağlı Qara körpü adlı kənddə yerləşmiş ol­du­ğu mə­lumdur. Bu Qara körpü kəndi Kilisin şərqində yerləşən eyni­adlı kənd olacaqdır.

Dulqədirli ulusuna daxil olan digər yürəgir oymağının vergi ödəyən əha­lisinin sayı isə 33-dür. Bu oymaq qışda Suriya çö­lün­də, yazda isə Binboğada yaşayırdı¹. Çox ehtimal ki, o, Hə­ləb türkmənləri arasındakı oyma­ğın bir qo­lu­­dur.

21. İĞDİR

Tarixi və coğrafi mənbələrdə adı çəkilməyən boylardan biri də iqdirlər­dir (iğdırlardır). Yer adlarına gəlincə, XVI əsrdə bu boya aid 43 kənd və əkinlik nəzəri cəlb etmişdir². Bunlardan başqa, həmin əsrdə müxtəlif böl­gələrdə olmaq üzrə bəzi iqdir oymaqları özünü göstərmişdir.