Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

2. BARLIQ ÇAYI SAHİLİNDƏ YAŞAYAN OĞUZLAR

115-ci ilə yaxın Orxon bölgəsində Hiun-nuların yerini se­in­pilər tutdular. Onları isə juan-juanlar əvəz etdikdən sonra 552-ci ildə göytürk imperiyası yaradıldı. Bu imperiya o vax­tadək Or­­ta Asiyada qurulmuş dövlətlərin ən bö­yü­yü idi. Bu­günkü mə­­­lu­matlarımıza görə, türk dilinə aid xatirələr də göy­türk im­pe­­riyası dövrünə aiddir. Bu xatirələri başlıca olaraq qəbirüstü kita­bə­lər təşkil edir. Bunlar Orxon və Yenisey kitabələri ol­maq üzrə iki qismə ayrılır. Orxon kitabələri VIII əsrin ya­di­­garıdır, Yeniseydəkilərin isə daha əv­vəl, qüvvətli ehtimala görə, VII əsr­də yazıldığı təxmin edilir. Oğuz adına da ilk dəfə elə bu Ye­nisey kitabələrinin birində rast gəlirik. Ulu Kəm ça­yı­na tö­kü­lən Barlıq çayı sahilindəki bu kitabə eynən bu cürdür:

1. Ər ərdəmi atım tabdım ərdəmi (üçün?)

2. Öz Yigən Alp Turan altı oğuz budunda üç yegirmi (ya­şımka) adırıl­dım.

3. Bəg ərikimə sizimə adırıldım.

Müasir türk dilində:

1. Ər ərdəmi adımı tapdım ərdəmi (üçün)

2. Öz Yigən Alp Turan altı oğuz elindən on üç (yaşımda) ay­rıldım.

3. Bəylik nüfuzumdan, sizlərdən ayrıldım¹.

Belə çıxır ki, bu kitabə -əgər düz oxunmuşsa- altı boy ha­lın­da olan oğuz­ların kitabənin yazıldığı dövrdə Barlıq yörə­sin­də yaşadıqlarını göstərir. Biz həmin dövrün VII əsrin (bi­rinci ya­­rısı və ya ortaları) olduğu qənaə­tin­dəyik. «Altı oğuz budun­da» ibarəsi isə altı boydan ibarət oğuz eli (qövmü) demək­dir. Həmin əsrin ikinci yarısından sonra oğuzlar Tula çayı sahillə­rin­də ikən doqquz boydan ibarət idilər. Hətta Kül-Təgin və Bil­gə kağana aid kitabə­lər­də rast gələn «Üç oğuz süsü» (Üç oğuz qoşunu) ifadəsindən oğuz­la­rın o za­manlar biri üç oğuz, digəri al­tı oğuz olmaqla iki qola ayrıldıqlarını təxmin etmək müm­kündür. Bəlkə oğuzlar Barlıq çayı sahillərində ya­şa­yar­kən doq­­quz boydan ibarət olmuş və kitabədə bunlar­dan yalnız al­tı oğuz qolu ifadə edilmişdir? Zənnimizcə, ki­tabə yazılarkən (yə­ni VII əsrin birinci yarı­sında və ya orta­la­rın­da) oğuzların altı boydan ibarət olduqlarını düşünmək daha doğ­ru olar. Kitabə­dəki «bu­dun» sözü hər halda oğuzların hamısını əhatə edir. Oğuzların VII əsrdə altı boydan ibarət olmaları bizim üçün bu ba­xımdan əhə­miyyətlidir: «Cami ət-təvarix»də oğuzların mən­şəyi fəslin­də yazılır ki, 24 boy bərabər sayda olmaq üzrə Oğuz xanın altı oğlundan tö­rəmişdir. An­caq daha diqqətəlayiq cəhət budur ki, damğa­ları ayrı-ayrı olduğu halda hər dörd boy bir müş­tərək on­qona ma­likdir. Bu fakt 24 oğuz boyunun da qədim zamanlarda altı boy halında yaşadığını göstərir. Bu altı onqo­nun ­hamısı me­şə bölgələrinda yaşayan yırtıcı quşlardır².

Barlıq kitabəsinin altı oğuzlara mənsub bir bəyin qəbir­üstu kitabəsi ol­du­ğu məlumdur. Öz Yigən Alp Turan adlı bu bəy 13 yaşında, dəliqanlılıq ça­ğına çatmadan vəfat etmişdir. Turan adı (bugünkü tələffüzlə Duran) Tür­kiyədə qədimdə ən çox qoyu­lan adlardan biridir. O, indi daha çox qadınlara ve­rilir və kəndlər­də qoyulur.

Barlıq bölgəsində bundan başqa daha üç kitabə də aşkar edilmişdir. Bun­lar Köni Tirig, Bayna Sanqun oğlu Külüg Çur və üçüncüsü adı oxunmayan bir bəyə aiddir¹. Onlarda heç bir qövmün adı göstərilməsə də, birinci kitabə kimi hər üçü­nün oğuz bəylərinə aid olması ehtimal edilir.

Aşağıda görəcəyiniz kimi, Kutluğ göytürk dövlətini qur­ma­ğa girişdiyi vaxt oğuzlar Tula ayı sahillərində yaşayır­dılar. On­ların bir kağanı vardı. Bu sə­bəblə oğuzların Tula boyuna gə­li­şinin 630-cu ildə göytürk dövlətinin sü­qutundan sonra baş ver­diyi şübhəsizdir. Kəmçik çayına tökülən Çırğak çayı bo­yun­dakı ədizlər də² cənub-qərbə enərək eyni şəkildə oğuzların ya­nında yurd salmışlar.