Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

1. Hələb türkmənləri.

Qanuni Süleymanın hökmranlığının ilk illərində Hələb türk­­mənləri ara­sında üç qola ayrılmış bir çəpni oymağı var idi. Onlardan 53 vergi evi olan bi­­rinci qol Antəbin cənub-şərqin­dəki Rum qalası nahiyəsində yaşayırdı. Don­rul (Toğrul) Kətxu­danın idarəsindəki ikinci qol da Antakyanın şimalın­da­kı Gün­düzlu qəzasında, əhalisi ən az olan üçüncü qol isə şərqdə bir yer­də yaşayırdı. 978-ci ildə (1570) yenə üç qol halında olan çəp­nilərin əhalisi xey­li artmışdı. Qanuni dövrünün ilk illərində 53 vergi evi olan birinci qo­lun əhalisi 397 nəfərə çatmışdı (1570-ci ildə). İkinci və üçüncü qolların əhalisi isə 29 və 16 nəfər (vergi verən) idi. Bu iki qo­lun başım qızdılı, yaxud başım qız­dılı çəpni adlandığını bilirik.

XVII əsrin ortalarına yaxın çəpnilərin ana qolu yenə Rum qa­lası nahi­yə­sində sakin idi. Sultan İbrahim dövründə Dəniz Kət­­xuda tərəfindən idarə olunan Rum qalası yörəsindəki qəsə­bə­lər, qorxmazlu, sarılu, kosalar və şü­ey­yublu adlı obalara ay­rıl­mışdılar. Başım qızdılı adlanan digər iki qolun isə o dövrdə Adana, Aydın və Saruxan vilayətlərində yaşadığı bildirilir⁴.

Çəpnilər 1687-89-cu illərdə Pazarcıq və Kəfərdiz nahiyə­lə­rini yağma­la­mışlar⁵. Həmin illərdə Rum qalasında yaşayan çəp­­­nilərə oturaq çəpni deyi­lir­di. Onlar 1101-ci ildə (1690) Avs­tri­ya səfərinə çağrıldılar. 20 atlı ilə çıxan çəpnilərə Hacı Mah­mud, Radif, Əli Paşa oğlu, Sami və Döyər oğlu adlı kənd­xu­da­lar baş­çılıq edirdilər¹. Bir il sonra çəpnilər Rəqqa bölgəsinə yer­ləşmə­ləri əmr edi­lən oymaqlar arasında idilər. Əslində, onlar bir-bi­rin­dən fərqli iki oymaq idilər. Bu oymaqlardan biri indi haq­qında danışdığı­mız çəp­nilər, yəni Hələb türkmənləri arasındakı çəpnilərdir². Ancaq bu oymağın Rum qalası yörəsindəki oturaq çəpnilər, yoxsa onların yerləşməmiş bir qolu olduğu bilinmir. Bu çəp­ni­lər axırda Rum qalasında yerləşmiş və adlarını bu gü­nədək qorumuşlar. Digər çəpni oymağı isə Ankaranın Kəskin qə­zasında yaşayan boz ulus icmasına bağlı idi³. Rəqqa əhvalatı ilə əlaqədar sənədlərdə adı çəkilən qantəmir (təmür) çəpnisi bu boz ulusa bağlı ikinci oymaq idi. Rəqqa bölgəsinə yerləşdirilən qantəmir çəpniləri digər bəzi oymaqlarla bə­rabər oradan iki də­fə qaçdılar⁴, ikinci qaçmada onlar Turqutlu və Berqama tərəf­lə­rə getdilər (1141-1728) və oradan sürgün yerinə bir daha qayıt­madılar. Bu surətlə XVII əsrdə qərbə gələn başım qızdılı çəpni­ləri ilə yenə oraya XVIII əsrdə gələn qantəmir çəpniləri bu gün Balıkesir⁵, İzmir (Berqama), Manisa⁶ və Aydın⁷ vilayətlərində yerləşmiş çəpnilərdən başqası deyildir. XVI əsrdən əvvəl bu vil­ayətlərdə çəpni adlı heç bir təşəkkül yaşamırdı.

2. Ulu yörük.

Ulu yörük icmasının ehtimal ki, şərq parə qolu arasında ya­şa­yan çəpni oymağı 926-cı ildə (1520) 17 qışlaqda sakin idi. Çəp­­nilər bu qışlaqlarda əkin­çiliklə məşğul olurdular. Vergi ve­rən əhalisinin sayı 432 olan çəpnilərin sayı 982-ci ildə (1574/ 1575) artıq 4 dəfə artmış, 1984-ə çatmışdı. Bu zaman onların 32 qışlaqları vardı⁸.