Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

Salğur Fars atabəyləri

İranın böyük cənub əyaləti olan Fars Alparslan tərəfindən fəth edilmişdi. Sultan Məhəmməd Tapar zamanında bu bölgəyə Əmir Çavlının vali təyin edildiyini bilirik. O, Farsda səlcuqlu ha­ki­miyyətini qüvvətləndirdi. Sultan Mah­mud hökmdar olanda (1117) qardaşı Səlcuqu (yaxud Səlcuq şahı) bu öl­kəyə hakim göndərib əmir Qaracanı da ona atabəy təyin etdi. Ancaq Səl­cuq öz qardaşı Məsudla birlikdə əmisi Sultan Səncərə qarşı giriş­diyi vuruşmada məğlub olduğu üçün ölkəsini itirdi. Sultan Toğ­rul buranı azyaşlı oğlu Alp­arslana verdi, məşhur əmir Məngü Bars ona atabəy oldu. Məngü Bars Alp­ars­lanın kiçik yaşda ol­ması və heç cür bitib-tükənməyən səltənət qovğaları üzündən Farsı istədiyi kimi idarə etmiş və türk məmlüklərindən özünə sadiq güclü bir ordu yaratmışdı. O, 1138-ci ildə İraq səlcuqluları hökmdarı Məsu­da qarşı üsyan edib üsyanda öləndə Fars onun adamlarından olan Boz Aba­nın əlində qaldı. Ehtimal ki, elə bu Məngü Bars zamanında (1132-1138) Sır-Dərya bo­yun­dan qo­pan bir türkmən dalğası Xuzistana qədər gəlmişdi. Bu elatdan əfşar bəyi Arslanın oğlu Yaqub Xuzistan qəsəbə­sində yurd sal­mış, həmən elatdan olan salğurların başçısı Məv­dud isə Kəndu­man yazısından Kuh-Giluyə yazısınadək uzanan yerdə çadırla­rı­nı qurmuşdu. Təxminən elə o vaxtlar mühüm bir yıva qolu­nun da Şəhrizor tərəflərində yaşadığını bilirik. Bu yıvaların da həmin elata mənsub olması ehtimal edilir.

Salğur Məvdud atabəy Boz Abanın yaxın əmirlərindən biri oldu. Hətta Boz Aba 542-ci ildə (1147) Sultan Məsudun üstünə yüruş edərkən salğur Məv­dud Şirazda onun naibi sifətilə qal­mış­dı. Boz Aba Həmədan civarında öldürüldükdən sonra səlcuqlulardan Sultan Mahmud oğlu Məlikşah Farsa ha­kim olmuş­dur. Bu ərəfədə (542-543-1147-1148) Mövdud Kəndu­man­da öl­­­­müş və yerinə oğlu Sunqur keçmişdi. Sunqur Məlik şahın ata­bəyi oldu; o özü ağıllı bir adam idi, həm də qələbəlik bir oy­mağı vardı. Öz qohum­la­rın­dan birini öldürdüyü üçün Sunqur əy­ləncə düşkünü, pəhləvan güləşdirmə azarına mübtəla, qabi­liy­yətsiz bir insan olan Məlikşahı Farsdan qovdu (543-1118), öz hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün adət mucibincə Sultan Toğ­ru­lun oğlu Məhəmmədi məlik elan etdi. Beləliklə, iqtidar ta­mamilə onun əlinə keçdi. Atabəy Sunqur Şir Barik (şir bar bəy?) ünvanını daşıyırdı.

Xuzistandakı əfşarların başçısı Arslan oğlu Yaqub ehtimal ki, Farsı ata­bəy Sunqurun əlindən almaq üçün Şiraza yürümüş və iki oğuz bəyi arasında baş verən bir çox vuruşmalardan son­ra Yaqub bəy məğlub olaraq Xuzistana geri çəkilmişdi. Sunqur Farsı 14 il ədalətlə idarə etdikdən sonra 555-ci ildə (1160) öldü və yerinə qardaşı Zəngi keçdi.

Səlcuqlu hökmdarı Arslan şahın 571-ci ildə (1175-1170) və­fat etməsi sə­bə­bilə Xuzistanda olan qardaşı Sultan Məhəmməd hərəkətə keçdi, ancaq Pəhləvana məğlub olaraq Vasitə, oradan da Farsa Zənginin yanına getdi. Pəh­ləvanla təkbaşına mübarizə apara bilməyəcəyini başa düşən Zəngi Mə­həmmədi Pəhləvana təslim etməyə məcbur oldu. 571-ci ildə Zənginin oğlu Tiklə atasının yerinə keçdi. Tiklə öz əmisi oğlu (atabəy Sunqurun oğlu) Mü­zəffərəddin Toğrulun üsyanı ilə qarşılaşsa da, Toğrul asanlıqla zərərsiz­ləş­di­rildi. 591-ci ildə Tiklə öldü və yerinə qar­daşı Sə‘d keçdi. Sə‘d də sələfləri kimi enerjili bir hökmdar idi; Kirmanı öz öl­kə­sinə qatdı. Məşhur şair şeyx Sə‘di öz təxəllü­sünü bu salğur hökmdarının adından almışdır.

Atabəy Sə‘d 628-ci ildə (1230-1231) öldü. Əbubəkr salğur hökmdarı ol­du. O da qabiliyyətli bir hökmdar idi. Qədimdən bə­­ri mühüm bir ticarət mərkəzi olan Qeys adasını, sonra isə Ka­tif, Bəhreyn və Oman sahillərini zəbt etdi. Əbubəkr bunu ti­ca­rəti inkişaf etdirmək qayəsi ilə edirdi. Ticarətə nə qədər əhə­miyyət verdiyi ondan məlumdur ki, onun inşa etdirdiyi əsər­lərin çoxu rabatlardır. Bu böyük salğur hökmdarı Şirazda bir xəstəxana da tikdirmişdi. Şeyx Sə‘di məşhur «Gülüstan» əsərini bu zata ithaf etmişdir.

Əbubəkr monqolları öz süzereni tanımaq şərti ilə ölkəsinin qan və atəş içində qalmasının qarşısını almışdı. Bununla əlaqə­dar monqol xaqanı Ügedeyin ona Kutluq xan ünvanını verdiyi­ni bilirik.

Əbubəkr axırıncı böyük salğur hökmdarıdır. Onun 658-ci ildə (1259/ 1260) ölməsilə salğurların parlaq dövrü sona yetdi. Ye­rinə xəstə olan oğlu Sə‘d keçsə də, hökmdarlığının 17-ci gü­nü öldü və onun oğlu Məhəmməd hökm­dar elan edildi. Mə­həm­məd hələ uşaq olduğu üçün anası Tərkən xatun ona naiblik edirdi. Ancaq Məhəmməd də çox yaşamadı, 661-ci ildə öldü və Zəngi oğlu Sə‘d oğlu Salğur şah oğlu Məhəmməd şah hökmdar oldu. Mə­həmməd şah zəif bir çəxsiyyət idi; 8 ay hökmdarlıq etdikdən sonra Tər­kən xatun tərəfindən öldürüldü, yerinə qar­daşı Səlcuq şah keçdi. Səlcuq şah da Tərkən xatunu öldürdüyü üçün Hülakü Tərkən xatunun qardaşı olan Yəzd ata­bə­yinin yal­varışı nəticəsində Farsa bir ordu göndərdi. Mon­qollar Səlcuq şahı yaxalayıb qətlə yetirdilər (663-1264/1265).

Salğur taxtına Sə‘din qızı Abaş xatun oturduldu. Ancaq o, bir il sonra Farsdan gətirilərək Hülakünün oğlu Məngü Təmirə ərə verildi. Farsı onun adından monqolların təyin etdiyi mə­mur­lar idarə etməyə başladılar. Abaş xatun 685-ci ildə (1286/1287) öldü və monqol adətinə görə dəfn edildi¹.

Salğurlar öz ədaləti və abadlıq fəaliyyəti ilə, alim və şair­ləri himayə et­mələri ilə gözəl xatirələr qoyub getmiş bir türk xanə­danıdır. Onların sayə­sində Fars ölkəsi islam dövründə özü­nün ən məsud günlərini yaşamışdır. Bu­nu tərəddüdsüz söyləyə bilə­rik. Türk xanədanlarının çoxu kimi onlar da öz ölkələrində çox­lu ictimai əsərlər vücuda gətirmişdilər. Şeyx Sə‘di əsər­lərini bu xanədanın təşviq və himayəsi sayəsində yarada bilmişdir.

Salğurlar qövmi mənşələrini də unutmamışdılar. Öz pulları­na mənsub ol­duqları boyun damğasına basmaları² bunun ən bö­yük dəlilidir. Bundan başqa, xanədan üzvləri arasında daim türk adı daşıyan şəxslər olmuşdur.

Salğur xanədanı ortadan qalxdıqdan sonra da onların baş­lı­ca dayağını təş­kil edən türkmənlər öz varlıqlarını qoruya­raq Farsda yaşadılar. XIV əsrin ortalarında Farsdakı bu türk­mən­lə­rin başçıları Cəlaləddin Təyyib şahla Sal­ğur şah idi. Bun­lardan başqa, müzəffərilərdən şah Şüca Təbrizi zəbt etdiyi za­man (1282) əmir Müzəffərəddin Salğuru vəzir təyin eləmişdi.

Anadolu

Salurların çox əhəmiyyətli bir qolu qərbə köçməyərək öz qədim yurdun­da qalmışdı. Göründüyü kimi, onlardan ayrı-ayrı qollar İranın Kürdüstan və Fars bölgələrində yurd salaraq siya­si fəaliyyət göstərdilər. Bütün bunlara bax­mayaraq bəzi tarixi məlumatlar, yer adları və oymaqlar salurların Ana­dolunun fət­hində və məskunlaşdırılmasında mühüm rol oynayan boylardan biri olduğuna şübhə yeri buraxmır.

Həqiqətən, tariximizdə müstəsna bir şəxsiyyət olan alim, şair, müharib, Si­vas-Kayseri və digər bəzi yerlərin hökmdarı Qazı Bürhanəddinin salurlar­dan olduğunu əvvəlcə söyləmişdik. XIII əsrdə Misirə gedərək məmlük sul­tanları yanında böyük etibar qazanan fəqih və üç dildə şeir yazan Divrikli Mə­həmməd ibn Mustafa ibn Zəkəriyyə ibn Xoca Həsən¹ də həmin boya mən­­sub idi. Onlardan başqa, XIII əsrin ikinci yarısında Dənizli tərəfinin uc (hüdud) bəylərindən Salur bəyin² də salurlardan olduğu üçün bu adı daşıdığı ehtimal edilir.

Yer adlarına gəlincə, salurlar cədvəlimizdə yeddinci sırada dururlar³. Yal­nız bu keyfiyyət onların Anadoluya necə qələbə­lik elatlar halında gəl­diklərini göstərməyə kifayətdir. Bundan başqa, həmin əsrdə Anadoluda bu boya mənsub çox əhəmiy­yət­li oymaqlar da müşahidə olunur.