Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

(Şəcəreyi - tərakimə, s. 62).
Suriya hökmdarı Nurəddin Mahmudun əmir Əsədəddin Şir-Kuh koman­danlığında Misirə göndərdiyi qüvvələr arasında xey­li türkmən də vardı. Əl­əlxüsus 564-cü ildəki (1169) üçüncü səfəri zamanı Şir-Kuhun koman­danlı­ğındakı orduda 6 min türk­mən olduğu məlumdur. Misirlilər bu türkmənlərə ğuzz de­yirdilər¹. Bu söz haradan gəlir? Onlar Yaxın Şərqə yeni gəldik­ləri üçün bu adla anılmışlar, yoxsa qədim bir ənənə ilə, yəni At­sızın qövmündən olduqları üçün onlara oğuz deyilmişdir? Bu xüsus bilinmir.
Anlaşıldığına görə, bunlardan bir qismi 568-ci ildə (1172/1173) Səla­həd­­din Əyyubinin qardaşı Təqiəddin Ömərin məm­lükü Qaraquş koman­dan­lığında Misirdən Trablisə gələrək bura­nı və Mehdiya istisna olmaqla İfr­i­qiy­yəni köçəri ərəblərin kö­məyi ilə fəth etmişlər. Sonra bunlardan bir bölüyün Şimali Af­rika və Cənubi İspaniyaya hakim olan müvəhhidlərdən Əbu Yu­­sif Yaqubun xidmətinə girdiyi görülür. Bu hökmdarın və onun xələfləri zama­nında oğuzlardan bəziləri mühüm mövqe­lərə yüksəlmişlər. Məsələn, oğuz əmir­lərindən olan Şabana İs­pa­niyada ildə 7 min dinar gəlir gətirən iqta veril­mişdi¹. Misirə gələn türkmənlər arasında Rəsul ləqəbi daşıyan Məhəmməd oğlu Harun adlı bir türkmən bəyi də vardı. O, biçək adlı bir türk­mən oyma­ğına mənsub idi. Bu türkmən oymağı haqda heç bir məlumatımız yoxdur. Səlahəddin Əyyubi öz qardaşı Turan şahı 569-cu ildə (1173/1174) Yəmənə gön­dərərkən Rəsulun oğulları da onun məiyyətinə daxil edilmişdi. Rəsul oğul­ları Yə­məndə mühüm vəzifələrdə oldular və get-gedə böyük möv­qe­lərə yüksəldilər. Əyyubi hökmdarı Məlik Məsud 626-cı ildə (1228/1229) Mək­kədə öləndə onlardan biri – Nurəddin Yəmən­də öz hökmdarlığını elan etdi. Yə­mən 859-cu ilədək (1455) onun övladlarının əlində qaldı. Rəsul oğul­la­rı­nın paytaxtı Zəbid idi. Bu türkmən xanədanı xalqa qarşı şəfqət göstərməsi və abad­lıq fəaliyyətində bulunması ilə Yəmən tarixində xoş bir xa­tirə qoy­muşdur².
MONQOL İSTİLASINDAN SONRA TÜRKMƏNLƏR
Monqol istilasının ən mühüm nəticələrindən biri Orta Asiya türk etno­qra­fiyasını dəyişdirməsidir. Uyğur, karluq, qıpçaq və bə­zi digər türk qövm­ləri bu istila nəticəsində dağılaraq qövmi xarakterlərini itirdilər. Bunlarla monqol təşəkküllərinin birləş­mə­sindən yeni qövmlər meydana gəldi ki, on­lar dil etibarilə türk, siyasi keçmiş etibarilə monqol idilər. Məşhur Teymur bu­nun tam bir örnəyidir. Beləliklə, bu gün Orta Asiyadakı özbək, qazax, qa­ra­qalpaq, Şərqi Türküstan türkləri bu qarışma və qay­naşmadan meydana gəlmiş yeni qövmlərdir.
Monqol istilası islam aləminin çöhrəsini də tamamilə dəyiş­dirdi. Xəlifə­silə, məmlük ordusu ilə, parlaq mədəniyyəti və zən­gin ticarət həyatı ilə köh­nə dünya ortadan qalxdı. Monqol istilasından sonra yaranan yeni aləmdə türk mədəniyyəti mü­hüm bir mövqe qazandı. Bu isə Anadoluda olduğu kimi, Ma­və­raünnəhrdə, Azərbaycanda türk əhalinin keçmişə nisbətən həd­siz ço­xal­ması ilə əlaqədardır. Bu xüsusda Anadolu digər türk ölkələri arasında ən başda gəlirdi.
Türk dili Osmanlı imperiyasında XVI əsrdə rəqibsiz bir və­ziyyətdə olar­kən, artıq Türküstan adlanan Mavəraünnəhrdə XX əsrin əvvəllərində belə fars dili hələ rəsmi dil kimi işlənirdi.

1. XƏZƏRARXASI TÜRKMƏNLƏR
Monqol istilası səbəbilə Mavəraünnəhr, Xorasan və Azər­baycanda yaşa­yan türkmənlərin çoxu Anadoluya gəldilər. On­lar istilanın önündən qaçanlar idi. Manqışlaqda X əsrdən bəri ya­­şayan oğuzlar bu istiladan çox zərər çək­mədilər. Çünki Man­qışlaq istila sahəsindən kənarda idi. Bununla birlikdə, onlar əv­vəlcə Altın Ordu (Qızıl Orda - tərcüməçi) xanlarına, sonra isə Xivə­də yaşayan xanlara tabe oldular. Manqışlaqdakı türk­mən­lərin mühüm bir his­səsi salur boyuna mənsub idi. Əbülqazi xa­nın «Şəcəreyi-tərakimə»­sin­də­ki bir qeydə görə Şah Məlikin öl­dürülməsi nəticəsində baş verən dağılma səbəbilə¹ oğuzlar­dan çox böyük bir elat Manqışlağa getmişdir. Bu oğuz ela­tının için­də hər bir boydan adamlar vardı, ancaq əksəriyyətini öy­mür, dö­yər, iğdır, çavuldur, karkın, salur və ağar boylarına mən­sub qollar meydana gəti­rirdi. Manqışlağa gedən bu oğuz ela­tının ba­­şında, həmin müəllifin verdiyi mə­lumata görə, Qılıq bəy, Qa­zan bəy və Qaraman bəy dururdu². Manqış­laqdakı salur­ların iç­ki (iç; daxili) salur və taşqı (xarici, dış) salur olmaq üzrə iki qola ayrıldıqlarını bilirik. Türkmənlər XVII əsrdə yomut, ərsa­rı, təkə və sarıq kimi böyük türkmən tayfalarının salurlardan çıx­dıqlarına inanırdılar³. Əgər bu iddia doğrudursa, bugün­kü Türk­mənistan türkmənlərinin böyük ək­səriyyətinin əslində sa­lurlardan ibarət olduğunu qəbul etmək lazımdır⁴. Hal­buki salur­lardan bəzi mühüm qolların qərbə köç­düklərini bilirik⁵. Man­qışlaq­da çavuldurlardan (çavundur) da çox mühüm bir qol var­dı. Bu çavuldur­lar ilə iğdır və soynacılara mənsub bir qrup rus çarı Pyotr zamanında kal­mık­lar tərəfindən Şimali Qafqaza apa­rıldılar. 1912-ci ildə onların sayı 15.534 nəfər idi. Qafqaza apa­rılan bu türkmənlər uzun müddət Orta Asi­ya­dakı eldaşları ilə əla­qələrini kəsməmiş və Məxdum­qu­lu­nu onlar da öz böyük şa­ir­­ləri hesab etmişlər⁶. Yaşadıqları bölgənin adı ilə Stavropol türk­­mənləri adlanan bu türkmənlər öz varlıqlarını günümüzə­dək qoruya bilmişlər. X əsr­dən bəri Manqışlaq yarımadasında ya­şayan türkmən­lər xüsusilə noqayların və kalmıkların hücum­ları nəticəsində öz yurdların­dan köçərək Balxan və Xo­rasana gəlmişlər. XIX əsrdə artıq orada heç bir türkmənə rast gəlmək müm­kün deyildi. Balxan və Xorasan bölgələrindəki türkmənlər səyyahlara əsil yurdlarının Manqışlaq olduğunu söyləmişlər ki¹, bu söz onların böyük ək­səriyyəti barədə doğrudur. «Şə­cə­reyi-tərakimə»də Balxan dağlarında qə­dimdən bəri yaşayan türkmən oymaq­larından oxlu, göylü və sultanlının adı çəkilir².
Oxlu türkməninin adı XVI əsrə aid Səfəvi mənbələrində eymür (ey­mir), salur və göylənlərlə birlikdə çəkilir. Onların ha­mısına birlikdə «yaxa türk­məni» və ya «sayın xanlı türk­mən­ləri» deyilirdi. Türkmənlərin böyük şairi Məxdumqulunu yeti­rən göylənlər Gürgan (Cürcan) irmağının yuxarı yata­ğın­da ya­şa­yırdılar. Bunların qəbiləvi birlik təşkil etmədikləri bilinir. Bu elat­da (Vamberiyə görə 12.000 çadır) azsaylı bəydili, bayındır, kayı və ey­mur kimi boylara mənsub oymaqlar da görülür³. Buradakı kayı obası Os­manlı xa­nədanının öz boylarından ol­du­ğunu bilirdi⁴.
«Şəcəreyi-tərakimə»də⁵ Bəlxin qərbindəki Andhoy tərəflər­də yaşayan Əlieli türkmənlərinin əslən qul, yəni kölə olan bir gəlmə adamın övladından törədikləri bildirilir. Halbuki XIV əs­rin ikinci yarısında Mərv ətrafındakı Ma­handa Əli bəy adlı ol­duqca qüdrətli bir bəy vardı⁶. Yenə «Şəcəreyi-təra­kimə»yə gö­rə⁷ xızıreli Əlinin qardaşı Xızırdan, qullar oymağı Əlinin digər qardaşı İkdən (yaxud Əyikdən), qaraivlilər (evlilər) Əlinin baş­qa bir qarda­şından - Qaşqadan törəmişlər. Belə olduqda burada adı çəkilən qaraivlilərin eyniadlı oğuz boyunun qalığı olması düşüncəsi zəifləyir. Doğrudan da, Ana­doluda bu gün qaraevli adlı bir oymağa rast gəlsək də, onun mən­şəyi şüb­hə­lidir⁸.
Qaraevlilər «Şəcəreyi-tərakimə»də⁹ Amu-Dəryanın sahilin­də və Acı də­ni­zin (Xəzərin) yaxınlığında bərəkətsiz torpaqlarda yaşayırdılar, sayları da az idi. Hələlik əsərdə Balxandakı dəvə­çi­lər və əski xalq oymaqlarının da türk­mən olmayan şəxslər­dən törədikləri bildirilir. Bütün bunlar və bir sıra digər tarixi də­lillər Xəzərarxası türkmənlərin arasına cağatay, özbək və baş­qa ulus­lara mənsub oymaqların, ailələrin, şəxslərin girmiş ol­duqlarını gös­tərir. Biz XVI əsrin ikinci yarısında bu türk­mənlər arasında cəlayir oymağı­nın olduğunu bilirik. Bu oymaq monqol mənşəli olub əvvəlcə cağatay ulu­suna daxil idi. Xəzər­arası türkmənlərin başlıca olaraq hansı boylardan törə­dikləri məsələsinə gəlincə, əhəmiyyətlərinə görə bu boyları sadalaya bilərik: salur, çavul­dur (çavdur-çavundur), iğdır, yazır, eymür (ey­mir), karkın. On­lar Balxan və Xorasan bölgələrinə Manqışlaqdan gəlmişlər. On­­ların arasında mü­şahidə edilən daha az əhəmiyyətli boylar isə bayındır, bəydili və kayıdır. Üç-oxların boz-oxlara nəzərən əhali cəhətdən daha qələ­bə­lik olduğu da bir fərziyyə kimi irəli sürülə bilər. Bütün səyyahlar türk­mənləri Orta Asiyadakı türk el­lərinin ən vuruşqanı kimi qiymətləndirirlər. Bununla birlikdə dövlət qur­maq bir yana, onlar noqay və kalmıklara belə müqa­vi­mət göstərə bil­mə­miş, nifrət bəslədikləri özbəklərə də əsrlər bo­yu vergi verməyə məcbur ol­muşlar. Halbuki Anadoludakı türk­mən tayfa­larından dövlət qurmayanı qal­ma­mışdı. Xəzərar­xası türkmənlərin siyasi bir birlik meydana gətirə bilmə­mə­ləri on­ların oturaq həyata gec keçmələrinə və bu gün parçalanmış vəziy­yətə düşmələrinə səbəb olmuşdur. İndi onların böyük əksəriyyəti (bir mil­yona qədəri) Türkmənistan SSR-də^* yaşa­yır, bəzi mühüm tayfaları isə İran və Əfqanıstan dövlətlərinin tə­bəəsi arasındadır.
Əbülqazinin əsərindən öyrəndiyimizə görə, XVII əsrdə türk­­mənlərin əlin­də bir çox oğuznamələr var idi. Bu oğuzna­mə­lərin məzmunu haqda tam mə­lumata sahib deyilik, çünki on­la­rın heç biri bizə gəlib çatmamışdır. Yal­nız onu bilirik ki, bu oğuz­namələrdə Dədə Qorqud və Salur Qazanla əlaqə­dar bəhs­lər var idi¹. Bu əsərlərə «Cami ət-təvarix»in mənbə olub-olma­dığı xü­susunda qəti bir şey söyləmək mümkün deyil. Oğuzna­mələr XIV-XVII əsr­lərdə Xarəzmdən Rumeliyə qədər bütün oğuz türklüyünün yaşadığı yer­lərdə söylənir və oxunurdu. Bu, bütün qərb türklüyündə müştərək bir ənənə idi. XVII əsrdən eti­­barən bu oğuznamələrin yerini «Koroğlu» dastanı tutdu. Ko­roğlu XVI əsrin ikinci yarısının ortalarında Bolu sancağının Gə­rədə qə­zasında buyruğu altındakı bir neçə yüz adamla qa­çaq­lıq etməyə başlamış bir igid idi. Anlaşıldığına görə, sonra bu işi Tokat-Sivas arasındakı Çamlıbel­də^** davam etdirmiş və ehtimal ki, daha sonra böyük cəlali üsya­nında iştirak et­mişdir.
Aşıqlar hələ XVII əsrin başlanğıcında onun igidliklərindən bəhs edən das­tanlar söyləməyə başlamışdılar. Bu dastan Türki­yə­dən İrana keçərək ora­dakı türklərin də ən çox sevdikləri das­tan olmuşdur. Sonra Koroğlu dastanı Xəzərarxası türkmənlərə çat­mış, onlar da bunu milli dastan kimi mənim­sə­mişlər. Üstə­lik, «Fərhad və Şirin», «Tahir və Zöhrə», «Əsli və Kərəm» ki­mi xalq hekayələri də İran və Anadolu türklərinin olduğu kimi, onların da se­vimli hekayələri idi. Beləliklə, məzhəb fərqinə bax­mayaraq oğuz elinin üç ay­rı yerdə olan (Anadolu, İran, Xə­zərarxası) tayfaları arasında yeni ortaq mə­dəniyyət məhsulları meydana gəlmişdir ki, bu, çox diqqətəşayan xüsus­dur.
Xəzərarxası türkmənlər siyasi bir varlıq göstərə bilməsələr də, Məx­dum­qulu kimi böyük bir şair yetirmişlər. XIX əsrdə Türkiyədəki son türkmən oymaqlarının da Dadaloğlu, Elbəyli­oğlu və Gündəşlioğlu kimi tanınmış şa­irləri olduğunu bilirik. Bu münasibətlə türkmənlərin hər zaman və hər yerdə daim mil­li şairlər yetirmiş olduğunu qeyd etmək lazımdır.
2. İRAN
İrana gələn monqolların olduqca gözəl təlim görmüş mü­kəmməl təşki­lat­lı bir ordusu və təcrübəli məmurların başçılıq etdiyi divanı vardı. Bu di­vanda uyğur yazısı və 12 heyvanlı türk təqvimi işlədilirdi. Uyğur yazısı İran­da monqollardan son­ra aradan çıxsa da, türk təqvimindən son əsrlərə qədər istifadə olunurdu. Çünki bu təqvim günəş ili əsasında tərtib edildi­yin­dən maliyyə ilinə uyğun gəlirdi. Bu divanda yazı dili kimi mon­qol dili ilə b­ərabər türk dilinin də işləndiyinə hökm vermək üçün bəzi dəlillər vardır. Dövlətin dayağını təşkil edən el (ulus) hakim təbəqə olan monqol ünsürü ilə onun məiyyətindəki türk­lərdən ibarət idi. Monqol ünsürü cəlayir, suldus, bi­suut, sünit, kurulas və i. a. olmaq üzrə əsil monqol ulusuna mənsub boyla­rın oba­ları ilə tatar, kereyit, oyrat və s. monqolca danışan qövm­lərin qollarından meydana gəlmişdi. Türklərə gəlincə, onların çox mühüm qismini uyğurlar təşkil edirdi. Uyğurlar buraya yalnız dövlət məmuru və din xadimi kimi de­yil, həm də əsgər kimi gəlmişdilər. Uyğurlardan başqa qıpçaq, karluq, kü­çəy və b. türk qövmlərinə mənsub çoxsaylı ünsürlər də vardı. Bunların bir qismi monqol xanları və bəylərinin məiyyətində və əsgərlərinin arasında idi. Belə­liklə, İran monqolları arasında başlıca iki dil işlədilirdi: monqol və türk dil­lə­ri. Getdikcə əhə­miy­yətini itirən monqol dilinin XIV əsrin ikinci yarısına qə­­dər danışıldığı şübhəsizdir. İlk monqol xanları Hülakü, Abakı və hət­ta Ar­qunun türkcə bildiyinə hökm vermək olmaz. Qazan və xələflərinin bu dili öy­rənmiş olduğu anlaşılır. Əslində, mon­qol­lar arasındakı türk ünsürünün əhəmiyyət kəsb etməsi də bu hökmdarla başlayır. Monqolların islamı qəbul etmələri və türk­ləş­mələri arasın­da yaxın bir münasibətin mövcud olduğu gö­rü­nür. Hər halda iki­si bir-birinə təsir etmişdir. Olcaytu (1304-1316) zama­nın­da başda uyğurlar olmaqla türklər mühüm möv­qelərə yüksəldilər. Uy­ğurlardan Sevinc Aka bəylərin başı və Əbu Səidin atabəyi idi. Onun qardaşı Öyrünc də bir uyğur türk­məninin komandanı və nüfuzlu əmirlərindən biri idi. Digər bö­yük uyğur əmirlərindən biri də nəcabətli bir ailəyə mənsub olan Əsən (İsən) Qutluğ idi. Elxani dövlətinin süqutundan sonra Ana­doluda bir dövlət quran Ərətnanın da uyğur türkmənlərin­dən olduğunu bunlara əlavə edə bilərik. Ərətnanın böyük qar­daşı Turumtaz da Qazan və Olcaytunun əmir­lərindən idi. Bu hökm­darın dövründəki Əli Quşçu, qardaşları Bayıtmış və İl­basmışın, habelə bəzi əmirlərin qıpçaq olduğu bilinir¹.
Qazan xan islamı dövlətin rəsmi dini elan etməklə bərabər qövmünün keçmişinə və adətlərinə bağlı hökmdar idi. Mon­qol­ların tarixini yaxşı bilən Pulat Cinsanqın danışıqlarını zövqlə dinləyirdi. Qısa sürən xanlığı zamanı dövlətini reorqanizə et­mək üçün tədbirlər görərkən türklərin və monqolların tarixinin yazılmasını da əmr etmişdi. İslam müəllifləri, ümumiyyətlə, mon­qolları türklərdən bir qövm saymışlar, bəzən də onları türk hesab etmişlər. Ehtimal ki, bunun başlıca səbəbləri zahiri bən­zərlik və monqollar arasında çoxlu türkün olmasıdır. Qazan xa­nın sarayında da belə bir fikir mövcud idi. «Cami ət-təvarix»də bu fikrin tam inikasını görürük. Türk və monqol ki­tab­da mən­şə­cə bir-birindən ayrılmış olsalar da, türk adı altında eyni fə­sil­də tədqiq edilmiş, eyni zamanda oğuzların mənşəyinə də ge­niş yer verilmişdir².
Əbu Səid Bahadır xanın 1335-ci ildə vəfatından sonra mon­qolların qüd­rəti azaldı. Bozqırlarda olduğu kimi, monqollar ara­sın­­da qanlı və uzun bir mübarizə başlandı. 1277-ci ildə mon­qollar Anadolunun idarəsini felən əllə­rinə aldıqdan sonra bu ölkədə xeyli monqol saxlanmışdı. Bu qüvvəyə mər­kəz­dən təyin edilən bir əmir komandanlıq edirdi. İkinci böyük monqol qüv­vəsi isə mərkəzi Mosul olan Diyarbəkir vilayətində olurdu. Bu qüvvənin mü­hüm bir hissəsini qələbəlik monqol oyrat qolu meydana gətirirdi. Əbu Səid Bahadır xanın ölümündən sonra el­xani taxtına çıxarılan Arpaqaunu (qı­saca: Arpa) Diyarbəkir valisi oyrat Əli Padşah tanımadı, Musa adlı bir şah­zadəni xan elan edərək Arpaya hücum etdi. Arpa xan məğlub olaraq öl­dü­rüldü, yerinə Musa keçdi, Əli Padşah dövlətə hakim oldu. An­caq onun döv­ranı uzun sürmədi. Suldus Çoban bəyin nəvəsi və Dəmir-Daşın oğlu Kiçik Şeyx Həsən böyük bir ordu ilə gələrək iqtidarı Əli Padşahın əlindən aldı (1337-ci il). Beləliklə, İrana Anadoludan ikinci bir elat da gəlmiş oldu. Cə­layir şeyx Həsə­nin də qarşısına güclü bir rəqib çıxdı. Bu, Olcaytu və Əbu Sə­i­din bəylərbəyisi məşhur suldus Çoban bəyin nəvəsi və Dəmir-Da­şın oğlu Kiçik Şeyx Həsən idi. Kiçik Şeyx Həsən Anadoluda olurdu. Şeyx Həsənin ortaya çıxması ilə iki böyük və nəsəbli ai­lə qarşı-qarşıya gəlmişdi. Müba­ri­zədə Kiçik Şeyx Həsən qa­lib gəldi və Böyük Şeyx Həsəni Bağdad ilə kifa­yət­lənməyə məc­bur etdi (1339). Anlaşıldığına görə, artıq İranın siyasi mü­qəd­dəratına Anadolu hakim olmağa başlamışdı ki, bu, XVI əsrə qədər da­vam etmişdir. İran da Rumeli kimi qövmi baxımdan Ana­dolunun davamı halını aldı. Bu hal monqol istilası səbəbilə Anadoluda çoxlu əhali yığıl­ma­sından irəli gəlirdi.
Kiçik Şeyx Həsənin ordusunda xeyli miqdarda Anadolu türk­məni də var idi. Onun xələfi və qardaşı Məlik Əşrəfin se­vimli əmirlərindən Bəycəgiz Ana­dolu türkmənlərindən olub Ço­ban Salar oğlu Hacı Mehdinin oğlu idi. Monqolların gəlişi səbəbilə Azərbaycan və Aranda qələbəlik bir halda yaşa­yan türk­­mənlərin Andoluya köç etdikləri yuxarıda söylənmişdi. XIV əsrin ikinci yarısına qədər olan dövrdə bu bölgədə türk­mənlərin bulunduqlarına dair bu günədək heç bir qeydə rastlan­mamışdır. Bununla bərabər türkmən­lərdən bir çox zümrələrin monqol hakimiyyətini qəbul edərək Aran, Muğan və Azər­bay­canda, Şəhrizor-Xilvan-Dinəvər bölgəsində (Kürdüstan) yaşa­dıq­­ları qəbul edilə bilər. Monqol dövründə Savə və Avə tərəf­lə­rində xalaç türklərinin yaşadıqlarını bilirik. Bunlar orada var­lıq­­larını dövrümüzədək mü­hafizə etmişlər¹. Savə şəhəri XIV əs­­rin ortalarına doğru əmir Şeyx Həsən Karlığın əlinə keçmişdi ki, buradakı karlıq sözü deyəsən eyni adlı türk qövmünü ifadə edir. Cəlayir Sultan Əhməd dövrü əmirlərdən Pir Hüseyn Kar­­luq adlı² bir əmir də vardır ki, onun əmir Şeyx Həsən Karlığın qo­humu ol­ması mümkündür.
Farsa gəlincə, burada salğur xanədanı monqolların haki­miy­­yətini qəbul edərək öz varlığını 1286-cı ilədək qorumuşdur. Bu bölgədəki türklər (əsasən xalaclar və türkmənlər) salğur döv­lətinin süqutundan sonra da qövmi varlıq­larını davam etdir­dilər. Yenə monqol dövründə bir türkmən elatı siyasi bir qüvvə ki­mi Kirmanda yaşayırdı. Eyni dövrdə başda yazırlar olmaq üz­rə türk­mənlərdən bəzi oymaqların da Xorasanda yaşadıqları mə­lumdur. XIV əs­rin ikinci yarısında Aran və Muğanda türk­mənlərin (tərakimə) yaşadığını görürük³.
Bunların arasında ən varlı türkmənlər Aranda yaşayan çobani türk­mən­ləri idi⁴. Yuxarıda bəhs edilən əmirlər arasın­da­kı mübarizə nəticə­sin­də el­xa­ni imperiyası parçalanaraq bir sıra kiçik dövlətlər mey­dana gəlmişdi. Bu ara­­da türkmən qaraqo­yun­lu oymağı da tədricən güclənərək Mosul-Ərzurum arasındakı bölgənin mühüm bir hissəsinə hakim oldu. XIV əsrin sonlarına doğru onlar Nax­çıvan, Xoy və digər yerlər olmaq üzrə İranın üç vilayətini ələ ke­­çirdilər, aradabir Təbrizi də işğal etdilər. Yenə həmin dövrdə da­xili mübarizələrdə gücləri tükənmiş oy­ratlar Ərbil ətrafında yurd saldılar. Məh­mət Saru adlı bir türk­mən bəyi də Şəhrizora hakim oldu. Gör­düyümüz kimi, Şəhrizor bölgəsi səlcuqlu fəthin­dən bəri həmişə türkmən­lərin qələbəlik hal­­da yaşadıqları bir bölgə idi. Monqolların gəlişi zamanı (1231) Şəmsəddin Sevinc adlı bir türkmən əmiri Ərbil-Hə­mədan yolunu öz nəzarəti altına al­mışdı. Bu türkmən bəyi qı­şa­lova (?) adlı bir oymağa mənsub idi.
Tabeliyində xeyli böyük bir icma olan Sevinc Ərbil əmiri Gök-Börüyə aid Saru adlı bir qalanı da ələ keçirmişdi. Sevinc sonra 627-ci ildə (1229/ 1230) Marağaya yaxın bir yerdəki çox möhkəm Ruindej qalasına da hakim oldu. Ancaq özü həmin il mühasirəyə aldığı Marağada bir oxa tuş olaraq öl­dü. Sevincdən sonra Ruindej qalasını qardaşı oğlu, onun da monqollarla bir çar­pış­mada ölməsindən sonra bacısı oğlu əlində saxlamışdır¹. Yuxarıda adı çəkilən Məhmət Sarunun adı ilə eyni olan qala ara­sında bir əlaqə olub-ol­madığı barədə heç nə söyləmək müm­kün deyil. Ancaq Məhmət Sarunun baş­çı­lıq etdiyi türkmən oy­ma­ğının ondan sonra sarulu adlandığını və bu oy­mağın öz var­lığını zəmanəmizədək mühafizə etdiyini bilirik.
Qaraqoyunlu bəyi Qara Yusif XV əsrin əvvəllərində Azər­baycanı tey­mu­­rilərdən və İraqi-Ərəbi isə cəlayir Sultan Əh­məd­dən aldı. Bunun nəti­cə­sində Şərqi Anadolunun hüdud böl­gəsində yaşayan türkmənlərin bir hissəsi Azərbaycana gəldi. Gə­lənlər arasında əsil yurdu Maraş bölgəsi olan ağacəri türk­mənlərindən bir oymaq da vardı ki, bu oymaq bu gün də İranda öz var­lı­ğını davam etdirir. Qaraqoyunlular sonra öz hakimiy­yət­lərini Sistana qədər genişləndirdilər. Bu nailiyyətləri Qara Yu­sifin kiçik oğlu və ikinci xələfi Ca­han şah əldə etmişdir. Ca­han şah türkcə şerlər yazmış türk hökmdarlarından biridir². Onun Təbrizdə tikdirdiyi Göy məscid bu gün də durur. Qara­qo­yun­lular başda Azərbaycan olmaqla İrandakı türkmən və türk oy­maqlarının da birləşməsi hesabına olduqca böyük bir ulus ha­lında idi. Bu ulusu meydana gətirən başlıca boylar aşa­ğı­da­kılardır: saadlu, baharlu, alpaut, duharlı, ağac əri, hacılu, qa­ra­manlu, çəkürlü. Bu boylar qaraqoyunlu dövləti yıxıldıqdan son­ra da öz varlıqlarını uzun müddət davam etdirdilər.
Qaraqoyunlu xanədanına baranlu deyilirdi. Bu adın mənşə­yi qəti olaraq aydınlaşdırılmamışdır. Eləcə də bu oymağın oğuz boylarından hansına mən­sub olması da bilinmir. Minorski qara­qo­yunluların yıva boyundan olduqları fikrindədir³. İndiki və­ziyyətdə ən tutarlı təxmin, deyəsən, elə budur.
Qaraqoyunlular öz qövmi xüsusiyyətlərini qorumaq və mil­li ənənələrinə bağlı qalmaqla bərabər dövlət təşkilatlarını eynilə cəlayirlərdən əxz etmiş­dilər. Onlardan sonra İranda hökm sürən digər dövlətlər də ümumiyyətlə bu dövlətin təşkilatına bağlı ol­muşlar. Qaraqoyunlu ulusunun əsas oymaqla­rın­dan biri olan ba­­harlu tayfasının mühüm bir qismi Qaraqoyunlu dövləti yıxıl­dıqdan sonra ağqoyunlulara boyun əyməyərək Xorasana köç etmişdi. Bu oy­mağın üzvlərindən bir çoxu Hindistana gedib bəh­­məni xanədanının xidmə­tinə daxil oldu. Bunlardan Sultan­qulu Qolkondada (Dəqqan) 1512-ci ildə is­tiqlaliyyətini elan edə­rək kütübşahilər dövlətini qurdu. Kütübşahilər xanə­danın­dan Məhəmmədqulu isə Heydərabad şəhərinin əsasını qoydu və höku­mət mərkəzini oraya nəql etdi. Kütübşahilər dövləti 1098 (1687)-ci ilədək ya­şadı. Bu xanədanın üzvləri idarə etdikləri yerlərdə islamı qüvvət­ləndir­miş­lər. Dəqqanın bu gün ən böyük şəhəri olan Heydərabad şəhərini salmaq­dan başqa onlar bir sıra ictimai əsərlər də yaratmışlar ki, bu əsərləri bu gün də görmək mümkündür. Beləliklə, türkmən qövmü islam ölkələrində oy­na­dığı böyük tarixi rolla bərabər Hindistanda da xatirələr qoy­muşlar. Yenə Hin­distandakı Babur imperiyasının böyük əmir­lə­rindən bəziləri (Bayram xan və oğlu Əbdürrəhim xan kimi) türk­mənlərin baharlu boyundan idilər.
Qaraqoyunların əzəli rə­qibləri ağqoyunlular Diyarbəkir böl­gə­sində yaşa­yırdılar. Ağ­qoyunlu bəylərindən Qara Yölük Os­man bəy mərkəzi Amid ol­maq üzrə bir bəylik qurdu. Nəvəsi Uzun Həsən bəy isə (ölümü: 1478) qara­qoyunlu Cahan şahı və Xorasan-Türküstan hökmdarı Əbu Səidi məğlub edə­rək bu bəy­liyi bir imperiya halına gətirdi. Ağqoyunlu imperiyası Ərzin­can­dan Xorasana, Bəsrədən Şirvana qədər uzanırdı. Beləliklə, beşinci dəfə Ana­do­ludan gələn qüvvə İrana hakim olmuşdu.
Uzun Həsən bəy az tanınmış böyük bir hökmdardır. Adil, xalqa qarşı şəf­­qət və mərhəmət hisslərilə dolu, əxlaqi dəyərlərə bağlı bir insan idi. Özün­­dən əvvəl qoyulmuş bəzi vergiləri bi­dət sayaraq ləğv etmiş və vergi­lə­rin ədalətlə yığılması üçün bir qanunnamə vermişdi ki, bu, səfəvi dövrün­də də uzun müddət qüv­vədə olmuşdur. Həsən bəy eyni zamanda İranın bəzi yerlə­rindəki pis adətləri ortadan qaldırmaq üçün mbarizə aparmışdır. O, elm adamlarına çox etibar edir, hüzurunda tez-tez elmi məc­lislər keçirirdi. Həsən bəyin bu günədək yaxşı bilinməyən bir tərəfi də onda aydın qövmi şüurun olmasıdır. O özünü Anadolu türklərinin hökmdarı sayır, Oğuz xanın nəs­lin­dən olması ilə fəxr edirdi. Eyni zamanda Xəzərarxası türkmənlərin də öz qöv­mündən olduğunu bilirdi.
Ağqoyunlu oymağı oğuzların 24 boyundan bayındır boyuna mənsubdur. Bununla əlaqədar olaraq ağqoyunlular hələ Həmzə bəyin vaxtından pulla­rına, fərmanlarına və bayraqlarına bayın­dır boyunun damğasını vururdular. Osmanlı xanədanında qöv­mi şüurun canlanmasında ağqoyunluların müsbət rolu olmuş­dur. Həsən bəy ibadət zamanı oxunmaq üçün Quranı türk dilinə tərcümə etdirmişdi, ancaq o zamankı din xadimlərinin və alim­lərin buna qar­­şı çıxmaları üzündən bu təşəbbüsü baş tutma­mış­dır. Həsən bəyin bu hə­rəkəti gərək ki, türklər arasında respu­blika dövrünə qədər ilk və son təşəb­büs olmuşdur.
Elxanilərin əsasən cəlayir və suldus boylarına istinad et­dikləri və böyük əmirlərinin bu boylardan çıxdıqları kimi, ağ­qoyunlular da başlıca olaraq pürnək və mosullu boylarına söy­kə­nirdilər. Bu iki mühüm boydan sonra həm­zə-hacılu, qara-ha­cılu, əmirlu, izzəddin-hacılu kimi ikinci dərəcəli boy­lar gəlirdi. Ağqoyunların qalibiyyətləri nəticəsində Hələb türkmənləri, dul­­qədirli ulusu, Trabzonun cənub-qərbindəki çəpnilərdən bir çoxu onlarla bir­ləşərək böyük ağqoyunlu elini meydana gətir­mişlər. Hələb türkmənləri ağ­qo­yunlu ulusuna əfşardan böyük bir oymağı, yenə əfşarlardan qütbəyi­lü­ləri, bayatlardan da mü­hüm bir qolu vermişdi. Səfəvi dövründə pürnək və mosul­lular türkmən adı altında birləşərək öz varlıqlarını bu dövlətin xid­mə­tində də davam etdirmişlər.
Səfiəddin Ərdəbilinin sünni inamlarına əsaslanaraq qurmuş olduğu təri­qət Anadoluda qədimdən bəri bilinirdi. Səfəvi ailə­sin­dən Şeyx Cüneyd Ər­də­bildəki şeyxlik vəzifəsini ələ keçir­mək üçün əmisi Şeyx Cəfərə qarşı mü­barizədə müvəffəq olma­yınca Anadoluya getdi. O, şiəliyə meylli bir insandı. Şeyx Cü­neyd Anadolunu gəzərkən kəndlilər və köçərilər arasında Əliyə və oğullarına qarşı ifrat sevgi bəsləyən icmalar gördü. Şiəliyi bu kəndlilərə və köçərilərə dərvişlər təlqin etmişdilər. Onlar ba­til inamlara çox inanan ataları oğuzlar kimi dərvişsayaq adam­lara yaman düşkün idilər. Əslində, kəndli və köçəri türk­ləri zi­ya­rət edən, onlarla daima təmas və münasibətlər quranlar məhz dərviş və şeyxlər idi. Çünki onların öz arasında mədrəsə təhsilli adam­lar az olduğu kimi, şəhər və qəsəbələrdə yaşayan mədrəsə çevrələri ilə əla­qələri də zəif idi. Qısacası, Türkiyədə digər is­lam ölkələrində olduğu kimi, xalqın əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər və köçərilər mədrəsənin təsiri xari­cində idi. Di­gər tə­rəfdən, bu kəndli və köçərilərin çox mühüm bir hissəsi ver­­gi ve­rən rəiyyət vəziyyətində idi. Üstəlik, Osmanlı dövləti­nin dö­şürmə təşkilatı da getdikcə inkişaf edirdi. Bunun səlcuqlu­lar döv­ründə olduğu kimi böyük böhranlar meydana gətirəcəyi mü­həq­qəqdi.
Şeyx Cüneyd Anadolunun bir çox bölgələrində bəlkə özü­nün də ümid et­mədiyi bir tərzdə hərarətlə qarşılandı. Böyük bir səyahətdən sonra başına o qədər silahlı adam toplaşdı ki, onlar Şeyx Cüneydin rəhbərliyi altında hətta Trabzonu mühasirəyə aldılar (1456). Bundan sonra ağqoyunlu Həsən bəyin bacısı ilə ev­lənməsi onun şöhrətini və tərəfdarlarının sayını artırdı. Hə­sən bə­yin öz bacısını ona verməsi isə rəqibi qaraqoyunlu Cahan şaha qarşı Cü­ney­din köməyini əldə etmək kimi siyasi bir qayə ilə bağlı idi. Şeyx Cüneyd öz tərəfdarları ilə Azərbaycana qa­yıtdıqdan sonra şirvanşahın ölkəsindən keçərək çərkəzlərə hü­cum etdi. Cüneydin bu hərəkəti şirvanşahı qorxutmuş və onda haqlı olaraq belə bir qənaət doğurmuşdu ki, Cüneyd Şirvanı onun əlindən almaq qayəsini güdür.
Həqiqətən, Cüneydin Şirvandan çıxıb getməsini bildirmək üçün göndər­diyi elçinin öldürülməsindən sonra baş verən vu­ruş­mada Cüneyd həlak oldu (1460). Bəlağətli, cəsur və fəal bir insan olduğu bilinən Cüneydin ölumün­dən bir az sonra Həsən bə­yin bacısının bir oğlu oldu. Heydər adı verilən bu uşağı Cü­ney­din anadolulu türk müridləri unutmadılar və onun ətrafında top­laşdılar. Həsən bəyin Cahan şahı məğlub edərək İrana ha­kim olmasından son­ra Şeyx Heydər də dayısının köməyi ilə Ər­dəbildəki şeyxlik dərgahına yerləşdi. Xüsusilə Anadoluda geniş bir təbliğat təşkilatı quruldu və bu öl­kənin hər yerinə xəlifələr göndərildi. Beləliklə, Heydər tərəfdarlarının sayı getdikcə art­ma­ğa başladı. Heydər atası kimi onlara başçılıq edərək çərkəz­lərə qarşı hücum etdikdən sonra 1488-ci ildə atasının qisasını almaq və Şir­vanı ələ keçirmək üçün hərəkətə keçdi. Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Ya­qu­bun müdaxiləsi olmasaydı Şeyx Heydər şirvanşahı zərərsizləşdirib ölkəsini tutacaqdı. Ərdəbil şeyxi gön­­dərilən ağqoyunlu qoşunları tərəfindən məğlub edilərək öl­dü­rüldü (1488). Heydərin Həsən bəyin qızı Aləmşah bəyimdən olan üç oğlu isə Farsdakı möhkəm İstəxr qalasında həbs edildi.
Ağqoyunlu hökmdarı Yaqub bəy 1490-cı ildə gənc yaşında öl­dü. Oğul­la­rı kiçik olduğu üçün xanədan üzvləri arasında səl­tənət mübarizəsi başladı. 1492-ci ildə ağqoyunlu taxtına çıxarı­lan Həsən bəyin nəvəsi Rüstəm bəy Sul­tan Yaqubun oğlu Bay Sunqur ilə mübarizədə Heydərin oğlanlarından istifadə etmək üçün onları həbsdən buraxdırdı. Qısa bir zamanda silahlı mü­rid­lər Heydərin uşaqlarının ətrafına yığıldılar. Rüstəm onların köməyi ilə rəqiblərini aradan qaldırdı. Ancaq səfəvi müridlə­ri­nin çoxluğu ağqoyunlu hökmdarını və bəylərini qorxuya sal­mışdı. Buna görə onların üstünə qoşun göndərildi. Çarpışmada Heydərin böyük oğlu Sultan Əli öldürüldü. Sultan Əlinin qar­daşı İsmayıl və başqaları sadiq müridlərin köməyi ilə Gilana qa­çırıldı. Ancaq Azərbaycan və Anadoludakı muridlərlə əlaqə kəsilməmişdi. Həmin dövrdə ağqoyunlular arasında səltənət uğrunda mübarizə fasiləsiz və şiddətli bir şəkildə davam edirdi. Bu mübarizədə məmləkət xaraba qalır, dövlət getdikcə zəif­lə­yir, ağqoyunlu eli maddən və mənən tənəzzül edirdi.
Nəhayət, 905-ci ildə (1499/1500) dövlət ikiyə parçalandı. Azərbaycan, Aran və Diyarbəkir Əlvənd bəyə, İraqi-Əcəmlə İraqi-Ərəb, Fars və Kirman Yaqub bəyin oğlu Murada verildi. Daxili çəkişmələr ölkəni xarabazar, xalqı isə pərişan bir vəziyyətə salmışdı.
Türk tarixində xanədana mənsub şəxslərin vilayətlərə vali göndərildik­lə­rini bilirik. Tariximizdə hökmdarın ölümündən son­ra xanədan üzvləri ara­sında səltənət uğrunda mübarizənin baş verməməsi nadir hallarda görünən ha­disədir. Hətta xanədan üzvlərindən biri hökmdar olduqdan sonra qohum­ları onu rahat qoymurdular. Bu məsələdə türklərdə hakim olan düşüncə «kim güclüdürsə, o haqlıdır» düsturudur. Bu düşüncə türklər islamı qə­bul etdikdən sonra da davam etmişdir. Hətta Fateh kimi bir hökmdarın belə bu düşüncəyə bağlı qaldığı, hökmdarlıq möv­qeyini əlinə keçirən oğluna «ni­zami-aləm üçün» qardaşlarını öl­dürmək haqqını verdiyi məlumdur.
Tariximizdə səltənət vərasəti işinin möhkəm bir qaydaya bağlanmaması dövlətin başına qüdrətli şəxsiyyətlərin keçmə­si­nə imkan versə də, taxt-tac qovğaları türk dövlətlərinin inkişa­fı­nın qarşısını alır, başlıcası isə onların zəifləməsində və sü­qu­tunda əsas amil olurdu. Məhz ağqoyunlu dövlətinin yı­xılma­sın­da da bu xüsus mühüm amil olmuşdur.
Türkiyəyə gəlincə, zəif bir hökmdar olduğu açıq-aşkar bi­linən II Bəya­zid dövlətin işlərini həmin illərdə tamamilə pa­şalara həvalə etmişdi. Bəylər­bə­yilər, sancaq bəyləri və onlardan sonra gələnlər bulunduqları yerləri istə­dik­ləri kimi idarə edir və bir çox bölgələrdə xalqa təzyiq göstərirdilər. Hərə­kə­tə keçmək üçün bundan daha əlverişli zaman ola bilməzdi. Buna görə də Gilanda olan Şeyx Heydər oğlu İsmayıl yanındakı bir neçə sa­diq adamla ora­­dan çıxaraq müridlərini yığmaq üçün Ərzincan yaxınlığındakı Saru-Qaya yaylağına gəldi (905-1500). O bu­ra­dan adamlar göndərərək müridləri yanına dəvət etdi. Bunu eşi­dən kəndli və köçəri türklər görünməmiş bir sevinclə hər tə­rəfdən bölük-bölük onun hüzuruna gəldilər. Hətta bu münasibətlə dulqədir elində gərdəyə girməli olan bir gəncin dəvət xəbərini alaraq sevinclə Ərzin­cana yola düşdü­yü nəql edilir. Şah İsmayıl hər yandan axışıb gələn müridlə­rin başında Azərbaycana üz tutdu. İlk hədəf Şirvan idi.
Şirvanşahı asanlıqla məğlub edən Şah İsmayıl ağqoyunlu hökm­darı Əl­vənd bəylə qarşılaşdı. Naxçıvan ətrafında baş ve­rən vuruşmada (ramazan, 907-mart, 1502) Əlvənd ağır bir məğ­lubiyyətə uğradı. Zəfərdən sonra Şah İsmayıl Təbrizə gəldi və 12 imam adına, sonra öz adına xütbə oxutdu. Bu su­rətlə şiə məzhəbli Səfəvi dövləti quruldu (1502). Bundan sonra bir-bi­ri­nin ardınca zəfərlər qazanan Şah İsmayıl 10 il içində hakimiy­yətinin sərhəd­lə­ri­ni Ceyhundan Fərata qədər uzatdı, ağqoyunlu dövləti aradan qalxdı, Xora­san isə özbəklərin əlindən çıxdı. Bu dövlətin qurulmasında və İranda şiə məz­həbinin hakim olma­sın­da ən böyük məsuliyyət ağqoyunlu xanədanının və sonra isə Osmanlı sultanı II Bəyazidin üzərinə düşür. II Bəyazid ölkə­sinin qulağı dibində islam aləmini parçalayıcı şiə məzhəbli bir dövlət quru­larkən dövrün ən qüdrətli ordusuna sahib olduğu hal­da buna tamamilə seyrçi qalmış və öz təbəəsindən minlərlə adamın bu dövlətin qurulmasında iştira­kı­nın qarşısını almamış­dır. Osmanlı salnaməçilərindən isfahanlı Xoca Mə­həm­mədin nəvəsi Xoca Sadəddin əfəndi: Başına tac aldı çıxdı ol pəlid, İtdi biidrak ətraki-mürid - deyərək sözdə Şah İsmayılı gözdən sal­maq istə­miş­dir.Gerçəkdən Səfəvi dövlətinin qurulmasında XVI əsrdən etibarən ələl­xü­sus mənşəcə türk olmayan müəllif­lərin ço­xunun «ətraki-biidrak» (idraksız türklər) dediyi kəndli və köçəri türklərin unudulması, onlara əhəmiyyət ve­rilməməsi baş­lıca amil olmuşdur. Bu hal XVI və XVII əsrlərdə Osmanlı döv­lətinin başına Anadoluda çox bəlalar açacaqdır. Səlcuqlular döv­ründə də bu unutmanın necə acı nəticələr verdiyini daha əv­vəl görmüşdük.
Səfəvi dövlətinin qurulması Türkiyədəki şiələr arasında elə dərin bir hə­yəcan yaratmışdı ki, onlar bir-birinə «şah» sözü ilə salam verir, əziyyətli yol­çuluğa qatlanıb şahlarını ziyarətə ge­dir­dilər. Onlara şahın əvəzinə pey­ğəm­bərin qəbrini ziyarət et­mək tövsiyə olunduqda «biz ölünü yox, dirini zi­yarətə gedirik» cavabını verirdilər. Yavuz Səlimin Şah İsmayıla qarşı bö­yük bir əzmlə girişdiyi təşəbbüs şiəliyin Türkiyədə daha geniş ya­yıl­masının qar­şısını almış, Şərqi Anadolunu Osmanlı dövlətinə qazandırmış, Şah İs­ma­yı­lın zəfərlər silsiləsinə son qoyaraq onu dərin matəmə qərq etmişsə, xüsu­silə ye­ni­çərilərin itaətsizliyi, dövlət adamlarının məsələnin əhəmiyyətini Səlim qədər anla­mamış olması üzündən ciddi bir nəticə verməmişdir.
Yuxarıda verilən bu qısa məlumatdan da anlaşılacağı üzrə Səfəvi döv­lə­tini quran ünsür tamamilə türklərdən ibarətdir. Bu ünsürün böyük əksəriy­yə­tini də anadolulu köçəri və kəndli türk­lər meydana gətirirdi. Yuxarıda deyil­diyi kimi, Şah İs­ma­yıl Ərzincan yaxınlığında Anadolu türklərini başına yı­ğa­raq, bura­dan Azərbaycana yürüyərək öz dövlətini qurmuşdur. Bu halət Sə­fəvi dövlətinin başlıca dayağı olan boy və obaların yurdla­rı­nın bilinməsilə daha düzgün anlaşılmaqdadır. Qızılbaş ulusunu təşkil edən birinci dərəcəli oymaqlar bunlardır: ustacalı-usta­hacılu (səfəvi dövründə: ustaclu), rumlu, tə­kəlü, zülqədər, şam­lu, əfşar, qaçar. Bunlardan ustacalular Sivas-Amasya bölgə­sin­dən gəlmişdilər. Rumluların Tokat-Amasya, Çorum, Koyul-Hi­sar, Bayburt və İspir kəndlilərindən ibarət bir təşəkkül olduğu bi­linir. Təkəlü öz adını Təkə sancağı deyilən Antalya bölgəsin­dən almışdır.
Təkəlülər arasında Məntəşə (Muğla bölgəsi) kəndlilərindən də bir bölük camaat vardı. Zülqədər Maraş, Əlbistan, Yozqat böl­gəsindəki dulqədirli ulu­su­na mənsub bir boy idi. Şamlu yay­da Sivasın güney tərəfində və Uzun Yay­lada yaşayan, qışı Hə­ləb bölgəsində keçirən türkmənlərin bəydili, xar­bən­­dəlu, inallu kimi oymaqlarının qollarından meydana gəlmişdir. Dövlətin qu­rulmasında və ilk dövrlərdə əsas, mühüm rolu da bu oymaq­lar oynamışlar. Əfşar isə Dulqədirlü (imanlu əfşarı), Hələb türk­mənləri (gündüzlü və alplu əfşarı) və ağqoyunlu əfşarların­dan (daha əvvəl İrana gələn və Kuh-Giluyədə yaşayan Mənsur bəy əfşarları) təşəkkül etmişdir. Qaçara (qacar) gəlincə, bu oy­maq XV əsrin sonlarına doğru ağqoyunlular dövründə Anado­lunun Boz-ox (bugünkü Yozqat) bölgəsindən gəlmiş və Azər­baycanda yurd salmışdı.
İkinci dərəcəli təşəkküllərə gəlincə, bunlar varsaq, çəpni, cə­rid-silsüpür, turqutlu, bayat, bozcalu, ərəbgirli, xınıslu, çə­miş­­kəzəklü və digərləridir. Bun­­­­lar­dan varsaqlar və çəpnilərin döv­lətin qurulmasında iştirak etdiklərini bi­lirik. Birincilərin yur­­du Adana-Tarsus bölgəsində, ikincilərinki isə Trab­zonun cə­nub-qərbində və Camikdə idi. Cərid-silsüpür dulqədirli elin­dən, tur­­qutlular Konya bölgəsindən gəlmişdilər. Bayat isə Hə­ləb türkmənlərinə mənsub idi.
Digərlərinin yurdlarını daşıdıqları adlar göstərir. Azərbay­canlı təşəkkül olaraq əskidən bəri Gəncə və Bərdə bölgəsində ya­­şayan qaramanlılar və ta­lışlardan bir hissə Səfəvi dövlətinin qurulmasında iştirak etmişdir¹. Səfəvi dövlətinin banisi Şah İs­mayıl 1525-ci ildə^* vəfat etdi. Onun çox cəsur və qorx­maz bir döyüşçü olduğunu bilirik. Ana dili türk dili idi, özü də fars di­lin­dən daha çox türkcə şeirlər yazmışdı. Səfəvi dövlətinin ordu­sunda və sa­ra­yında həmişə türkcə danışıldığı da məlumdur, fars dili daha çox yazı dili kimi işlədilirdi.
Heç şübhə yox ki, səfəvilərin sarayı səlcuqlularınkına nisbə­tən daha türk xarakterli idi. Səfəvilərin dövlət təşkilatı öz sələfi olan ağqoyunlularınkı ilə eyni idi, yalnız hərbi təşkilata osman­lıları təqlidən topçu və tüfəngçi alayları əlavə edilmişdi.
Osmanlılar kimi, Şah Abbas zamanında (1587-1628) ermə­ni, gürcü və çərkəzlərdən ibarət döşürmə hissələri yaradılmış və mühüm komandanlıqlar bu zümrəyə mənsub olanlara verilsə də, bu sistem adı çəkilən hökmdardan sonra inkişaf etməyərək get­dikcə əhəmiyyətini itirməyə başlamışdır. Qızıl­baş ulusuna mənsub türklər bu döşürmələrə nifrət edir və onları «qaraoğlu» adlandırırdılar.
Səfəvi dövlətinin qurulması əsasən aşağıdakılarla nəticələn­mişdir:
1. İslam aləminin ortasında bir şiə dünyası törətmiş və İran təcrid edil­miş vəziyyətə düşmüşdür. Beləliklə, bu ölkənin islam dünyasında hər ba­xım­dan (siyasi, iqtisadi, mədəni) oynadığı mü­hüm rol da sona çatmışdır. Əvəzində Səfəvi dövləti İrana uzun zamandan bəri həsrəti çəkilən siyasi sa­bitlik və asayiş gə­tirmişdir.
2. Səfəvi dövlətinin yaranması Türkiyə ilə Orta Asiya ara­sındakı hər cür əlaqə və münasibətlərin kəsilməsinə səbəb ol­muş­dur. Səfəvi İranı Anadolu ilə Türküstan arasında sanki bir dəmir pərdə halını almışdı.
3. Səfəvi hərəkatı Anadoludan altıncı, ancaq ən uzun müd­dətli və ən qə­lə­bəlik bir köç hərəkətinə səbəb olmuşdur. Bu köç­lər İrandakı türk ünsürünü qüvvətləndirərək onu Azərbay­canda hakim vəziyyətə gətirmiş, əvəzində Şər­qi və Cənub-Şər­­qi Anadoludakı türk ünsürünü zəiflətmişdir. Ancaq bu da hə­qi­qətdir ki, Şərqi Anadolu səfəvi idarəsində qalsaydı bir müd­dət sonra orada ancaq türk dilində danışılacaqdı. Osmanlı idarəsi bu bölgədəki köçəri türk ünsürünü belə öz yerində möh­kəm­ləndirmədi. Onların bir hissəsi İrana, digəri isə Orta Ana­do­luya köçmək məcburiyyətində qaldı.
Bütün bunlara baxmayaraq Anadolu ilə İrandakı türklər ara­sında mədəni əlaqələr əsrlər boyu davam etdi. Bu işdə ozan­ların xələfləri olan aşıqlar xü­susilə böyük rol oynadılar, «Əsli və Kərəm», «Arzu-Qəmbər», «Şah İs­ma­yıl», «Aşıq Qərib» ki­mi İran türkləri arasında meydana gələn xalq ədə­biy­yatı Ana­dolu türkləri tərəfindən əxz edildi. Əvəzində «Koroğlu» dastanı Ana­doludan İrana keçdi və onların da milli dastanına çevrildi. Molla Nəs­rəd­­din lətifələri də «Koroğlu» dastanı kimi İrana Ana­doludan keçmişdir.
Səfəvi dövlətinə son qoyan Nadir şah diqqətəlayiq bir şəx­siyyətdir. Na­dir şah (1736-1747) İrandan əfqanları və osmanlı­ları qovduqdan sonra Hin­distana qədər uzanan müvəffəqiyyətli səfərlər etmişdir. O, əfşar boyu­nun çırx­lu oymağından idi, qöv­mi duyğularının çox qüvvətli olduğu məlum­dur. Nadir şah os­manlı hökmdarı I Mahmuda göndərdiyi məktublarda os­man­lı xa­nədanının özünün də mənsub olduğu türkmən qövmünün ən böyük ailəsi olduğunu yazır və tez-tez qövmi qohumluqdan bəhs edirdi. Osmanlı diva­nın­dan alınan məktublarda Nadirin bu duyğusunun paylaşdıldığını gös­tərən bir ifadəyə rast gəlmirik. Çox ehtimal ki, nə Osmanlı hökmdarı I Mah­mud, nə də onun dövlət xadimləri bu qohumluğun fərqində deyildi. Nadir eyni za­manda İranın şiə məzhəbi ilə islam aləmindəki təcrid edilmiş vəziy­yətini görərək məsələni həll etmək üçün səmimiyyətlə tə­şəbbüsə başlamışdı. Onun sünniliyə meyli açıqca görünür. Hət­ta həyatının faciəvi bir şəkildə sona çat­masında bu sünnilik tə­mayülünün mühüm bir amil olduğu söylənir. Şüb­həsiz ki, qöv­mi duyğuları qüvvətli, inqilabçı olan bu böyük şəxsiyyəti qəflət içində olan Osmanlı dövlət adamları qiymətləndirə bilməmişdi.
İranda siyasi birliyi həmin əsrin sonlarında qaçar (İran mən­bələrində qa­car) xanədanı qurdu. 1925-ci ilədək davam edən bu xanədan İrandakı son türk sülaləsidir. Qacarlar özlərini həmişə türk saymış, türkcə danışmış və əc­dadlarının İrana Hü­lakü xanla birlikdə gəldiklərinə inanmışlar. Yuxarıda da deyil­diyi kimi, qacarlar XV əsrin axırlarına doğru ağqoyunlular döv­ründə Anadoludan İrana gəlmiş və Azərbaycanda yurd salmış­dılar. Onların Ana­do­ludakı yurdları isə Boz-ox (Yozqat) böl­gəsi idi;-XVI əsrdə üç əsas oy­maqdan ibarət idi: şam bayatı, yı­va və ağcaqoyunlu. Belə olduğu təqdirdə xanədan bu üç oy­maq­dan birinə (yıva?) mənsub olmalıdır. Qacar adına gə­lincə, onun bu üç oymağın başçısı olan bir bəydən nəşət etdiyi şüb­hə­sizdir¹. Qacarları Anadoludan İrana gətirən bəlkə də bu bəy idi.
Malazgirt vuruşmasından (1071) sonra Anadoluya başla­nan köçlər XIII əsrin sonunadək davam etmişdir. XIV əsrdən etibarən köç hərəkətləri əks istiqamətdə, yəni Anadoludan İra­na başlandı. Gördüyümüz kimi, bu ölkəyə XIV əsrdən etibarən Anadoludan gələn siyasi qüvvələr hakim olurdular. On­lar baş­lıca olaraq oyrat Əli Padşah, cəlayir Böyük Şeyx Həsən və ço­bani Ki­çik Şeyx Həsənin rəhbərlik etdiyi monqollar, qaraqo­yunlu, ağqoyunlu və səfəvi ailəsinin idarəsində olmaq üzrə türk­mənlərdir. Səfəvilərin dövləti də istinad etdiyi hərbi zümrə baxımından qaraqoyunlular və ağqoyunlularınkı ki­mi, Baburun olduqca gözəl qiymətləndirdiyi üzrə bir türkmən dövlətidir. Əf­şarların və qacarların dövləti də belədir. Xüsusilə qaraqoyunluların, ağqo­yunluların və səfəvilərin fə­­aliyyəti nəticəsində İrana Anadoludan o qədər çox­lu türk get­di ki, XVI əsrdən etibarən Qərbi İran Rumeli kimi qövmi ba­xımdan Anadolunun davamı mahiyyətini aldı.
Beləliklə, biz Orta, Cənubi və Şərqi Anadoludakı türk oy­maq­larının qol­larını həmin əsrdən İranda da görürük. Bu gün də Şimali Azərbaycanda və İra­nın Cənubi Azərbaycanla digər bəzi əyalətlərində yaşayan türk ünsü­rü­nün çox mühüm bir his­sə­sini Anadoludan gəlmiş bu kəndli və köçəri oy­maq­lar təşkil etmişdir.
3. MONQOL DÖVRÜNDƏ VƏ ONDAN SONRA ANADOLU
Monqol istilası nəticəsində Anadoluya Türküstan, Xorasan və Azər­bay­candan çoxlu türkmən gəldi və ölkənin hər tərəfi on­larla doldu. XIII əsrin ortalarında xaricilərin səlcuqlu ölkəsi­nə «Türkiyə» və «Türküstan» adını ver­mələri bununla əlaqə­dar­dır. Ancaq Türküstandan yalnız köçəri türk ic­ma­ları deyil, onlarla birlikdə yarıköçəri və oturaq kəndli-şəhərli türk ünsür­lərindən çoxlu əhalinin Anadoluya gəldiyi bilinir². Monqol is­tilası nəti­cə­sində Türküstanın yaşamağa əlverişsiz vəziyyətə düş­məsi də bu işdə ən mü­hüm amil idi. Üstəlik İrandan ziyalı, tacir və sə­nət­karların xeyli hissə­si­nin də gəldiyi məlumdur. Ana­doluya gə­lən türkmənlərin bir qismi burada öz ya­şayışına uyğun yer ta­pa bilməmiş, meşəlik və dağlıq yerlərdə yurd sal­maq məcbu­riyyətində qalmışdır. Onların Maraş bölgəsindəki meşələrdə ya­şayan­larına ağac ərləri (meşə adamı) adı verildi¹. Bu yaşayış nəticəsində ağac ər­ləri nəvələrinin bir hissəsi ağac emalı ilə məşğul oldular.
Türkmənlər özlərilə şeyx və dərvişlərini də gətirmişdilər. On­larda mü­səl­manlıq səthi, əski türk dini inamları isə güclü idi. Bu şeyxlərdən biri olan Baba İshaq Malatyanın Sumeysat (Sam­sat) yaxınlığındakı türkmənlər ara­sın­da yaşayırdı. Ya­nın­dakı bir neçə müridi ilə ibadət və riyazət ilə məşğul olan Baba İshaq yaşayışı və sözləri ilə türkmənlər üzərində böyük təsirə ma­lik idi. Türkmənlərin belə şəxsiyyətlərə qədimdən bəri qor­xu ilə qarışıq bir sevgi və hörmət, bağlılıq duyduqlarını bilirik. Baba İshaq zamanın hökmdarı II Qiyasəddin Key-Xosrov ilə bəzi dövlət adamlarının dini və əxlaqi qayda­la­ra zidd həyat sür­düklərindən bəhs edərək türkmənləri üsyana qaldırdı. De­yildiyi kimi, öz vəziyyətlərindən narazı olan və Baba İshaqın peyğəm­bər­li­yinə inanan türkmənlər hərəkətə gəldilər və üzərlərinə göndərilən səlcuqlu qoşunlarını dalbadal məğlubiyyətə uğrat­dı­lar. Baba İshaq Amasya yaxın­lığında tutulub öldürüldüyü halda onlar peyğəmbərlə­ri­nin kömək gətirmək üçün göyə merac etdi­yini söyləyərək hərəkətlərinə son vermədilər. Nəhayət, içində firəng cəngavərlərindən bir bölüyün də olduğu Ərzurum sərhə­din­dəki səlcuqlu ordusu Qırşəhir yörəsində, Malye ovasında Ba­ba İshaq türkmən­lə­rinin çoxunu məhv elədi (1240). Bununla birgə, Baba İshaqın müridləri onun batini inamlarını davam et­dirdilər.
Görkəmli müridlərdən xorasanlı Hacı Bəktaş öz adını daşıyan bir təriqət qurdu. Bu üsyanın əsil səbəbi türkmənlərin iqtisadi sıxıntı içində olduqları və onlara ancaq istismar edilən ünsür gözü ilə baxılmasıdır. Bu düşüncə osmanlı dövründə də davam etmiş və dövlətin başına çox bəlalar açmışdır. Bu xanə­danlar siyasi fəaliyyətlərinin ilk dövrlərində eldaşları türkmən­lər­dən yaxşıca istifadə edir, sonra qullardan ibarət seçmə or­duya sahib olunca türk­mənləri xidmətdən qovurdular. Ancaq müşkül bir vəziyyətə düşdükləri za­man yenidən türk oymaq­la­rından istifadə etmək istəyir, hətta bəzən onları «övladi-fati­han» kimi sözlərlə oxşayırdılar.
1240-cı ildəki Baba İshaq üsyanı səlcuqlu dövlətinin mənən nə qədər zə­if bir vəziyyətdə olduğunu göstərmişdi. Bunu başa düşən İrandakı monqol qo­şunları komandanı Baycu 1243-cü il­də səlcuqlu ölkəsinə yürüş etdi. Si­va­sın təqribən 80 kilometr şər­­qində yerləşən Kosadağda baş verən vuruşmada səlcuqlu or­du­su özündən sayca az olan monqol ordusuna xəcil bir şəkildə məğ­lub oldu. Bu məğlubiyyət nəticəsində səlcuqlu dövləti mon­qolla­rın tabe­liyinə keçdi və bir salnaməçinin ifadəsilə «çö­küntü, düş­künlük və fəryad döv­rü başladı».
Səlcuqlu taxtında oturan hökmdarların ləyaqətsizlikləri və xeyli hissəsi iranlı və ya onların övladları olan dövlət adamla­rı­nın heç bir əxlaqi qayda ta­nımayan ehtirasları üzündən monqol zülmü getdikcə ağırlaşmış və mon­qollar 1277-ci ildə Türkiyə­nin idarəsini felən əllərinə almışdılar. Bu tarix­dən sonra səlcuq­lu sultanları monqol xanlarının adicə vassaları vəziy­yətinə düş­müş və getdikcə öz əhəmiyyətlərini itirmişlər. Son səlcuqlu sulta­nı II Qi­yasəddin Məsudun 1308-ci ildə Kayseridəki ölümü öl­kədə heç bir həyəcan yaratmadı. Səlcuqlu hökmdarları öz ha­ki­miy­yətləri üçün olduğu qədər mon­qollara qarşı da ən mühüm qüvvə olan türkmənləri ətraflarına yığmaq bəsi­rə­tini göstər­mə­dilər. Əksinə, onlarla mübarizəyə başladılar ki, bu da getdik­cə monqolların hakimiyyətinin qüvvətlənməsinə, özlərinin haki­miy­yətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı.
Anadoluda monqollara qarşı mübarizə edən yeganə ünsür türk köçəri ic­maları, yəni türkmənlər idi. Daha əvvəl də göstər­di­yimiz kimi, türkmənlər torpağa bağlanıb oturaq həyata keçin­cə onlara türkmən deyilmir, türk adı ve­­rilirdi. Şəhərlərdə XIII əs­rin birinci yarısına qədər xeyli xristian əhali var­dı. Onlar əs­rin ikinci yarısından etibarən əhəmiyyətlərini itirməyə başlamış və XIV əsrin birinci yarısında şəhərlərdə də azlıq vəziyyətinə düşmüşdülər.
Səlcuqlu hökmdarları, yaxud onların adından iqtidarı əllə­rin­­də tutanlar köçəri ünsürlə oturaq ünsürü birləşdirib mon­qollara qarşı bir müdafiə qüv­və­si yaratmadılar. Əksinə, türk­mənlərə qarşı mübarizədə monqollara arxa­lan­dılar. Baba İshaq üsyanı türkmənlərin dövlət idarəsindən əsla məmnun ol­­madıq­larını açıq­ca ortaya qoymuşdur. Yoxsul vəziyyətdə olduqları anlaşı­lan bu türkmənlər, həmişə göründüyü kimi, hər halda vergi mə­murlarının haqsız və insafsız rəftarına məruz qalmışlar. Səlcuqlu sultanları monqol ha­kimiyyətinə tabe olduqdan sonra büsbütün itaətsizlik göstərmiş, ancaq mon­qollara da boyun əy­məmişlər. XIII əsrin ikinci yarısından etibarən səlcuqlu sultan­ları onları ita­ət altına alacaq gücə sahib deyildilər. Buna görə ilk elxa­ni hökm­darı Hülakü xan (1256-1265) Anadoludakı mon­qol ko­man­danlarına türkmənləri cəzalandırmaq buyruğunu vermişdi¹.
Monqollar Sivas və Kayseri bölgəsindəki türkmənlərə və ağac ərlərə hü­­­­cum etdilər. Monqollar türkmənlərin çoxunu öl­dü­rərək ağac ərlərə ağır zər­­bə endirsələr də onların çoxu cənu­ba enərək məmlük torpaqlarına pənah apardı². İbn Şəddad³ Sul­tan Baybars zamanında (1260-1277) 40.000 evdən artıq türk­mə­nin gəldiyini, onlara Qəzzədən Antakya və Sisədək (bugün­kü Kozan) olan hüdud bölgəsində yurd verildiyini, bəylərin çoxuna səlibçi­lər­dən alınmiş yerlərdə iqta verildiyini söyləyir. Gerçəkdən, heç vaxt Suriyada məmlük dövründə olduğu qədər türkmən toplanmamışdı. Təəssüf ki, türk­mənlərin çoxu bu öl­kə­də daimi yaşamır, yazda Anadoluya çıxaraq Ma­raş böl­gəsin­də, Uzun yaylada və Sivasın cənub tərəflərində yaşayırdı. Bu türk­mən­lərdən aşağıda yenidən bəhs etmək şərtilə indi təkrar Anadoluya qayı­daq.
Monqollar türkmənləri nə qədər məğlub etsələr də, sıldırım yerlərdə yurd salmış türkmənlərin fəaliyyətinə heç cür son qo­ya bilmirdilər. Türk­mən bəylərindən Şəmsəddin Məhməd bəy 1277-ci ildən əvvəl Ərzincan və Bayburt ətrafını öz hakimiyyə­ti altına almış və Trabzon dağlarını özünə məs­­kən etmişdi. Bu türkmən bəyinin Sinopdan Antəpədək uzanan bölgədə ge­niş ölçüdə yağma və təxriblərdə bulunduğu bildirilir. Monqollar bir bas­qın ilə Məhməd bəyi məğlub etmiş, ancaq bu dəfə özləri eyni əmələ (yağ­ma) qurşanmışlar. Nəhayət, Əbaqa cəlayir To­kuyu türkmənlərin üzərinə gön­dərdi. O, türkmənləri cəzalan­dır­dı¹.
İqtidarı əlində tutan Müiniddin Pərvanə başda olmaqla səl­cuqlu dövləti əyanlarının dəvətilə Misir-Suriya türk məmlük hökm­­darı Baybars 1277-ci ildə Anadoluya yürüş etdi və Əl­bistan ovasında həmən Toku və Tudaunun komandan­lığındakı monqol ordusunu ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. Məşhur cəlayir İlgəy Moyonun oğlu olan Toku ilə suldus Sodun Noyonun oğlu Tu­daun vuruşmada öldülər. Baybars Kayseriyə gəldi, ancaq onu dəvət edən Pər­vanə və digər dövlət adamları onunla əmək­daş­lıq etməyərək Tokata qaç­dılar. Baybars belə bir hərəkəti göz­ləmirdi. Əlindən heç bir şey gəlməyən ca­maat və türkmən­lər ona tərəfdar oldular. Bu türkmənlərin ba­şın­da Qara­man oğul­­ları gəlirdi. Onlar Ərmənək ətrafında yurd salmışdılar. On­ların mon­qol istilası zamanı Arandan əvvəlcə Sivas tərəflərə gəlmələri və orada Baba İshaq üsyanında iştirak etdikdən sonra Ərmənək ətrafına köçmələri eh­timal olunur. Ailəyə adını ver­miş olan Nurəddin Sufi (Sofu) oğlu Qara­man İç-el bölgəsin­də­ki ermənilər ilə mübarizə aparmış və Aksarayiyə görə², Kon­­ya yaxınlığında 1261-ci ildə səlcuqlu qoşunları ilə qanlı bir döyü­şə gir­mişdir. Bu ailənin əfşar boyundan olduğuna dair Yazıçıoğlunun¹ ifadə­sinin doğru olması mümkün, hətta bəlkə də doğ­ru­dur. Baybarsın Anadoluya gəl­məsini fürsət hesab edən Qara­manoğlu Məhməd bəy Konyaya yürüş etdi (1277). Məhməd bə­yin buyruğundakı türkmənlər o dövrün salnaməçisi tərə­fin­dən «qızıl börklü və ayağı çarıqlı» deyə təsvir olunur².
Məh­məd bəy Konyanı zəbt etdi və tarixçilərin Cimri^* adını verdikləri bir səlcuqlu şahzadəsini taxta çıxardı, özü isə vəzir ol­du. Qəbul edilən ilk qərar bundan sonra dövlət divanında, sa­rayda, məclislərdə türkcədən başqa bir dil danışılmayacağı haq­da idi ki, bu, türk mədəniyyət tarixi baxımından mühüm hadisə idi³. Danışılması arzu edilməyən dilin fars dili olduğu şüb­hə­sizdir. Bu qərar hər halda yalnız Məhməd bəyin deyil, o zaman sayı xeyli artmış olan türk ziyalılarının da duyğusunu ifadə et­miş olmalıdır. Klassik türk ədə­biyyatı elə həmin dövrdə ilk məh­sullarını verməyə başlamışdı.
Məhməd bəy türkmənlərə nifrət edən vəzir Fəxrəddin Əli­nin oğullarını da məğlub edərək vəziyyətini yaxşılaşdırsa da, monqolların gəlməsi nəti­cə­sində İç-elə çəkilməyə məcbur oldu. Doğrudan da, Baybarsın Suriyaya qa­yıt­masını görən monqol xa­nı Əbaqa çoxlu qoşunla Anadoluya gəldi, Əlbis­tan vuruşma­sında öldürülən monqolların qisasını türk xalqından aldı və Kay­­seridən Ərzruma qədər olan yerlərdə qırğınlar, yağmalar və təxribat tö­rət­di ki, məmlük salnaməçiləri öldürülənlərin sayını 200.000 nəfər olaraq gös­tərir⁴. Qaraman oğlu Məhməd bəyə gə­lincə, onun üzərinə monqol şah­za­dəsi Konqurtay göndəril­mişdi. Məh­məd bəy monqollara qarşı igidcəsinə mü­dafiə olu­nurdu, an­caq şəxsən bir kəşfiyyata çıxarkən monqolların ox yağ­­muru­na tutularaq iki qardaşı ilə birlikdə şəhid oldu və Kon­yada türk dilindən başqa heç bir dilin danışılmamasını istəyən Məhməd bəyin həyatı belə bir həzin şəkildə sona çatdı. Bununla bərabər, Məhməd bəyin ölümü ağır bir itki olsa da, qaramanlıların gücü sarsılmamış və monqollarla mü­ba­ri­zə əzm­ləri zəifləməmişdir. Onlar Anadolu türklüyünün tatarlara qar­şı ən mübariz ünsürü olmuşlar. Qazan xan qaramanlıları döv­lətinin düşmən­lə­rin­dən biri sayır və onları hakimiyyətinin qərbə doğru uzanmasında başlıca maneə hesab edirdi.
Məhməd bəyin hərəkətlərinə fikir versək, onun səlcuqlu döv­­lətinin ida­rəsini əlinə alaraq monqolları ölkədən qovmaq qa­yə­sini güddüyünə hökm ve­rə bilərik. Xüsusilə məmlüklərdən kö­mək alsaydı, yəqin ki, bu planı həya­ta keçirə bilərdi. Bizans hü­duduna gəlincə, uzun sərhəd bölgəsində türk­mən­lər qədim­dən bəri qələbəlik elatlar halında yaşayırdılar. Monqol istilası və təz­yiqi nəticəsində bu bölgədəki əhalinin miqdarı hədsiz art­mış­dır. Coğ­ra­fiyaşünas ibn Səid¹ (ölümü: 1274 və ya 1286) on­lardan yalnız Dənizli böl­gə­sində yaşayan türkmənlərin 200.000 çadıra yaxın olduqlarının rəvayət edil­diyini yazır. Bu türkmən­lər Bizans torpaqlarına yürüşlər edir, əsir aldıq­ları adamları sa­tırdılar. Bununla bərabər bu türkmənlər yalnız qənimətlə do­lan­mır, toxuduqları kilimləri xaricə satır, Misirə və başqa yerlərə taxta-şal­ban göndərirdilər². Barthold³ onların kilim toxuma sə­nə­tini Orta Asiyadan gə­tirmiş olduqlarını ağlabatan hesab sdir. Bu Dənizli (əsil adı: Donuzlu) türk­mənləri XIII əsrin ikinci ya­rı­sın­da dənizə çataraq bugünkü Muğla böl­gəsində Məntəşə bəy­li­yini qurdular. Səlcuqlu dövlətinin zəifləməsi nəticə­sində Də­nizli­də inancoğulları və İsparta ilə Antalya böl­gəsində yenə türk­mən­lər tərəfindən həmidoğulları bəyliyi qurulmuşdur.
Kütahya dolaylarında da mühüm bir türkmən elatı vardı. 1277-ci ildə bu­rada cərmiyanlıların yaşadığını görürük. Onlar 1240-cı ildə Malatya böl­gə­sində idilər, yəqin ki, bu tərəflərə monqol təzyiqi nəticəsində 1260-cı il­dən sonra gəlmişlər. Qərbi Anadolunun digər bölgələrini isə Aydın oğlu Məh­­məd, Saru xan və Karasi adlı bəylər fəth etdilər və aydınoğulları, saru­xan­­oğulları (Manisa bölgəsində), karasioğulları (Balıkesir bölgə­sində) bəy­liklərini yaratdılar. Bu fəthlər XIV əsrin ilk rübündə başa çatmışdı. Mər­mərə bölgəsi isə Söyüd ətrafında yaşayan Os­man bəy və oğlu tərəfindən alındı. Os­man da bir türkmən bə­­yi idi. Onun atası Ərtoğrul öz oymağı ilə birlikdə Söyüdə An­­kara tərəflərdən gəlmişdi. Ehtimal ki, bu gəliş monqol təzyi­qi nə­ticəsində 1277-ci ildən bir az sonra baş vermişdi. Osmanlı ailəsi­nin ata­la­rının Anadoluya gəlməsi haqda: onların monqol istilası səbəbilə yaşa­dıqları Mahandan⁴ (Mərv yaxınlığında) Anadoluya gəldikləri barədə əski Osmanlı tarixindəki rəvayəti rədd etmək üçün heç bir əsas yoxdur.
Hüdudda yaşayan türkmənlər (uc türkmənləri) səlcuqluların səlib yürüş­lə­rindən sonra bir daha ələ keçirə bilmədikləri Qərbi Anadolu ilə Mərmərə bölgəsini asanlıqla fəth etdilər və orada yerləşdilər, o bölgəni elə türkləş­dir­di­lər ki, oralar XVI əsrdə Ana­doluda ən az xristian əhali olan yerlər arasında birinci idi.
Başda aydınoğulları olmaq üzrə bu türkmən bəyləri türkcə əsər yazdır­maq və tərcümə etdirmək surətilə türk mədəniyyəti­nə də xidmət göstərdilər. Orxan bəyin (1326-1359) divanında türk dilinin rəsmi dil kimi işləndiyini bilirik. Konyada türkcə­dən başqa dil danışılmamasını istəyən Qaraman oğlu Məhməd bəyin XIV əsrdəki xələflərinin divanında türk dilinin yazı dili ola­raq işlədilməsi barədə əlimizdə heç bir dəlil yoxdur.
Əbu Səid Bahadır xanın ölümündən sonra (1335) mon­qol­lar arasında şid­dətli bir daxili çəkişmə başladı. Nəticədə Ana­dolu bəylikləri tam bir is­tiqlala qovuşdular. Artıq Türki­yənin günəşli günləri başlamışdı. Məmləkət bolluq içində, xalq mə­sud idi, monqol hakimiyyətinin iztirablı dövrü arxada qalmışdı. Bütün şəhər və qəsəbələrdə başında əxi adlı rəisləri olan əsnaf və sə­nətkar cəmiyyətləri vardı. Onlar silahlı olub şəhər haki­miy­yətini təmsil edir­­­dilər. Bütün gün işləyən cəmiyyət üzvləri gecələr cəmiyyət mərkəzində toplaşaraq söhbət edir, mahnı oxu­yub oynayırdılar. Onların cəmiyyət mər­kəz­ləri eyni zaman­da mehmanxana vəzifəsini də yerinə yetirirdi. Bir Ana­dolu şə­hərinə uzaq-yaxın yerlərdən gələn qonaqlar bu əxi mərkəzlərin­də çox səmimi bir qonaqpərvərlik görürdülər. Bu, türk olmayan əcnəbiləri heyrətə salırdı. Əxilər ortadan qalxdıqdan və ya cə­miy­yətlərini itirdikdən sonra şə­hər və qəsəbə əyanları mehman­xa­nalar təsis edərək həmin ənənəni davam et­dirdilər. Kəndlərdə isə ağaların eyni məqsədlər üçün otaqları vardı. Hətta bir ağa­nın bəzən iki otağı olub biri yoxsul yolçular üçündü. Yoxsul yolçu­lara son zamanlarda qara müsafir deyilirdi. Türklərdə ən qədim dövrlərdən bəri ictimai yardım duyğusunun çox güclü ol­duğu bir faktdır və bu, həmişə əcnəbilərin diqqətini çəkmiş­dir. Yemək üstünə gələn hər kəs mövqeyi, mil­liy­yəti və dini nə olursa-olsun, səmimi bir şəkildə yeməyə dəvət edilir, əgər ac olduğu halda yeməsə, bu, ayıb sayılırdı. Bu keyfiyyət hər halda yemək ye­yildiyini görən adamın o yeməkdə bir haqqı olduğu düşüncəsi ilə bağlıdır.
Əxilər eyni zamanda siyasi baxımdan da əhəmiyyətli bir zümrə idilər. Yuxarıda da deyildiyi kimi, hamısının silahları var­dı. Bellərində ya bir ya­tağan, ya da bir saldırma^* olurdu. Bə­zən şəhərlərin hökmdar adından əxilər tərəfindən idarə edil­diyi məlumdur.
Anadoluya işğal qüvvələri kimi göndərilmiş monqollar baş­lıca olaraq To­kat, Amasya, Çorum, Qırşəhər, Kayseri və Sivas ətrafında yaşayırdılar. Onlara ümumiyyətlə «tatar» deyilirdi. Bəzi əsərlərdə isə «qara tatar» adı ve­rilir, onlara «qara» si­fə­ti­nin qoşulması aralarında kuin (monqolca: qara) ta­tar­larının ol­masından, yoxsa siyasi əhəmiyyətlərini itirmələrindən dolayı ve­rilmişdir? Bizcə, ikinci ehtimal daha qüvvətlidir. Təhrir dəf­tərlərində bun­lardan bəzi oymaqlara «muğal» da deyilir. Bu ta­tarlar artıq tamamən müsəl­man idilər. Onların hamısı monqol mənşəli olmayıb aralarında uyğur və di­gər türk qövmlərindən mühüm zümrələr var idi. 1337-ci ildə həmin tatar­la­rın başında əmir Ərətna dururdu. O, uyğur türklərindən idi, mükəm­məl təh­sil almışdı, ərəbcə də fasih danışırdı. Ərətna 1343-cü ildə Təb­rizdə elxani tax­tına çıxan Süleyman xan və əsil iqtidarı əlində tutan çobani əmir Şeyx Həsəni məğlub etdikdən sonra Orta və Şərqi Anadolunun xeyli hissə­sinə ha­­kim oldu. İdarəsi altındakı xalqı ona «kosa peyğəmbər» dedirdəcək dərə­cədə ədalətlə idarə etdi (ölümü: 1352). Xələfləri Ərətna kimi enerjili olma­dıqları üçün iqtidar onlara qazılıq, vəzirlik və naiblik edən Qazı Bür­hanəd­di­nin əlinə keçdi (1380). Qazi Bürhanəddin oğuzların sa­lur boyuna mən­sub olub beşinci arxa babası Məhməd monqol istilası səbəbilə Xarəzm­dən Ana­doluya gəlmişdi. Buna görə Məh­məd Manqışlaqdakı salurlara mənsub ol­malıdır.
Bürhanəddin Türkiyə tarixində tayı-bərabəri olmayan nadir bir şəxsiy­yət­dir. Tariximizdə ondan başqa mülki məmurluqdan hökmdarlıq mövqe­yi­nə keçən ikinci bir şəxs yoxdur. Bürha­nəddin orta və ali təhsilini Misirdə al­mışdı. Hökmdar olduqdan sonra qış gecələrində fiqhə dair (islam hüququ) bir neçə əsər qə­ləmə almışdı. Bundan başqa, üç dildə şerlər yazırdı. Bu müs­təsna şəxsiyyət xidmətindəki bəylərdən ağqoyunlu Qara Yölük Osman tə­rə­findən bir çarpışmada öldürüldü (1397).
Teymur Anadolu səfərindən qayıdarkən sayı 30-40 min ça­dır olan qara tatarları Mavəraünnəhrə köçürməyi qərara aldı. Qaynaqların ifadəsindən onun bu qərarında qövmi duyğusunun hakim olduğu şəkildə bir nəticə çıxsa da, əslində Teymur onlar­la öz ulusunu qüvvətləndirmək və onları Ma­vəra­ün­nəhrin hü­dud bölgəsində yerləşdirmək qayəsini güdmüşdür. Teymur lap sürək ovunda olduğu kimi, onların çoxunu ordusu ilə bir yay (qövs) içinə alaraq zorla Anadoludan köçürtdü. Halbuki onlar Anadoluda rahat bir həyat sürürdülər: burada doğulmuş və bö­yümüşdülər. Onun üçün bəzi teymuri mən­bələrdə onlara «qara tatar türkmənləri» deyilirdi. Qara tatarlar yolda qaçmağa tə­şəbbüs etdilərsə də, ağır şəkildə cəzalandırıldılar. İspaniya el­çi­si Klavixonun Damqanın xaricində gördüyü kəllə qüllələri bu zavallılara məx­sus idi¹. Onların Türküstana götürülənləri Tey­­murun ölü­mün­dən sonra baş­layan qarışıqlıq illərində Anado­lu­ya qaçmaq istəsələr də bu təşəbbüslərində müvəffəq olmamış­lar. Qara tatarların az bir qismi sağa və sola qaçmaq su­rə­tilə Anadoluda qalmışdı. Bunların arasında səlcuqlu dövründə Ana­doludakı monqol valilərinin ən ədalətlisi kimi təriflənən Kuin Tatar Tamağar noyo­nun ailəsi də vardı. Çələbi Məhməd Sam­sun səfərindən qayıdarkən İskilib ətrafında bu tatarların bir qis­mini görmüş, onlar öz başçı­ları Minnət bəy oğlu ilə birlikdə Ru­m­eliyə köçmüşdür. Təhrif dəftərlərində bu qara tatarların orda-burda qalıq­ları­na rast gəlinir.
XIII əsrin ikinci yarısının ortalarında qələbəlik sayda bir çəpni icmasının Sinop tərəflərdə yaşadığı görünür. Bunlar qarı­şıqlıqlardan faydalanaraq Si­nopu almaq istəyən Trabzon yunan imperatoruna qarşı şəhəri uğurla mü­dafiə etmişdilər. Bu çəpni­lərin Samsunun şərqindən Girəsuna qədər uzanan və Canit (Ca­nik) deyilən bölgənin fəthində mühüm bir rol oynama­ları və Or­du bölgəsində qurulmuş olan Hacı Əmirli bəyliyinin bunlara məxsus ol­ması ehtimal edilir. 1381-ci ildə Girəsun Hacı Əmirli Süleyman tərəfindən fəth edilmişdi. Bu tarixdə biz çəpniləri Ti­rə­bolu önlərində görürük. Kla­vi­xo­nun səyahətnaməsindən belə anlaşılır ki, çəpnilər Trabzon-Ərzincan arasın­da da qüvvətli elat idilər¹. Trabzon bölgəsi 1462-ci ildə Fateh tərəfindən fəth edilərək Şimal-Şərqi Anadolunun istilası tamamlanmışdır.
Daha əvvəl də işarə edildiyi kimi, XIII əsrdə Suriyada qə­ləbəlik bir türk­mən elatı yaşayırdı. Bu elatın çox mühüm bir qis­mi yazda Sivasın cənub tə­rəflərinə və Uzun yaylaya çıxırdı. Bunlara şamlu, şam türkləri və ya şam türk­mənləri deyilirdi. On­lar boz-ox və üç-ox şəklindəki əski ikili oğuz təş­ki­latını qo­ruyurdular. Böyük siyasi hadisələrə, köçlərə baxmayaraq bu iki­li təş­kilatın davam etməsi heyrət doğurur. Boz-oxlar Hələb ətrafında və Amik ovasında yaşayırdılar. Bu türkmən elatındakı boz-oxlar əsasən aşağıdakı boylar tərəfindən təmsil edilirdilər: bayat, əfşar, bəydili, döyər. Boz-oxlar­dan bir çox tanınmış ai­lələr çıxmışdır. Onların başında dulqədirlilər gəlir. Ancaq bu ai­lə­nin hansı boydan olduğu bilinmir, bayatlara mənsub olma­ları ehtimalı var.
Boz-oxlardan digər bir ailə də inaloğullarıdır. Bu ailənin ba­şındakı tə­şək­kül inallu adını daşıyır. Həmin təşəkkul ağqo­yun­luların fəaliyyətində iş­ti­rak etmiş, bir oymağı şamlu boyu arasında İrana getmiş, bəzi qolları da Amasya, Samsun və Çan­kırı tərəflərdə yurd salmışdı. Köpəkoğullarının və gündüzoğul­larının əfşardan, bozcaoğullarının bayatdan olduqları anlaşılır. Xarbəndəoğullarının isə hansı boya mənsub olduğu naməlum­dur. Bu ad el­xani hökmdarı Xarbəndə ilə bağlıdır. Xarbəndəlu təşəkkülü əsasən Malatya bölgəsində yurd salmışdı. Onun İrana gedən qolunun adı hökmdarının adı ilə xudabəndəlu adlan­mış­dır. Xarbəndəlulardan bəzi obalar isə XVII və XVIII əsr­lər­də Orta və Qərbi Anadoluya gəlmişdir.
Üç-oxlara gəlincə, bu qolda yalnız çavundur boyu qövmi cə­hətdən təmiz idi, digər boylarda isə müxtəlif təşəkküllər var­dı. Əhali cəhətdən qələbəlik olan boyları yürəgir, kınık, bayın­dır, salur və eymirdir. Ramazanoğulları və özəroğulları bu qola mənsub ailələrdir. Üç-oxlar Çuxurovaya köçməzdən əvvəl hər halda Amik ovasında və Trablis tərəflərdə yaşayırdılar.
Şam türkmənləri 1294-cü ildə Sivasa girərək şəhəri yağma­lamış və Kay­seri bölgəsində axırıncı səlcuqlu hökmdarı II Qi­ya­səddin Məsudu əndişəyə salan hadisələr törətmişdilər. Əbu Sə­id Bahadır xanın ölümündən (1335) son­ra monqollar ara­sın­da baş verən çəkişmələrdən istifadə edən bu türkmən­lər 1337-ci ildə Əlbistan yaxınlığında dulqədirli bəyliyini yaratdılar. Hə­min əsrin ikinci yarısında Uzun yaylada qara tatarları sıxışdır­mağa baş­layan şam türkmənləri buralarda yağmaçılıq da edirdi­lər. XV əsr başlarkən onlar üçün gözlənilmədən bir sevindirici hadisə oldu. Bu da Teymurun qara tatarların çoxunu Anado­lu­dan köçürməsi idi. Türkmənlər gecikmədən tatarların bo­şalt­dığı yerlərdə, xüsusilə Yozqat bölgəsində yurd saldılar. Həmin türk­mən­lər boz-ox qolundan olduqları üçün bu bölgə Boz-ox adlan­dı və bu ad res­publika dövrünədək qaldı¹. Üç-oxlara gəlincə, on­ların çoxu türk məmlük or­dusu ilə bir­likdə erməni krallığının əlindəki Çuxurova bölgəsinin fəthində iştirak etmiş və burada yurd salmışdır.
Ankara fəlakətinin ən mühüm nəticəsi, bilindiyi kimi, İl­dı­rım Bəyazidin tamamlamaq üzrə olduğu türk birliyinin yenidən parçalanması idi. Onun öl­kəsinə daxil olan Kəmax qalası ancaq 1515-ci ildə təkrarən Osmanlı ida­rə­si­nə girmişdir. Bununla bərabər, türk xalqı XIV əsrdə olduğu kimi bu əsrdə xoşbəxt bir həyat sürmüşdür. 1432-ci ildə Türkiyədən keçən fransız səyya­hının təəssüratı bir əsr əvvəl Anadolunu gəzmiş İbn Bəttutənin­kindən (1332) heç də fərqlənmir.
XIV əsrin ikinci yarısında və XV əsrin əvvəllərində Türki­yə türklərinin qi­yafəsi ümumiyyətlə Orta Asiya türklərininki ilə eyni idi. Qadınlar da daxil ol­maqla ayaqlarında qırmızı çəkmə­lər, başlarında al rəngli börk vardı. Ozan­lar XIV əsrdə olduğu kimi bu əsrdə də əllərində qopuz hər yanı gəzir və Də­də Qor­qud dastanlarını söyləyirdilər. Bu dastanlar o qədər maraqla qar­şı­la­nır­dı ki, hətta dini əsərlərdə də onların əks-sədasına rast gəlinir². Sa­ray­lar­dakı vəziyyət də təxminən eyni idi. Təbrizdəki qaraqoyunlu sarayında Ca­han şah Osmanlı elçisinə kitabxana­sın­dakı uyğurca oğuznaməyə istina­dən atası Qara Yusif bəylə Sultan Muradın Oğuz xan nəslindən olduqlarını söy­ləyirdi³. Əv­vəlcə dediyimiz kimi, bu qaraqoyunlu hökmdarından bizə türkcə şeirlər də qalmışdır.
Diyarbəkirdəki ağqoyunlu xanədanına gəlincə, bu xanədan Oğuz xanın oğullarından Bayındır xanın nəslindən olması ilə öyünürdü. Ağqoyunlu döv­lətinin banisi Qara Yölük Osman bəy özünün səlcuqlu xanədanı ilə qohum ol­duğunu söyləyirdi: baş hə­rəminin adı da Səlcuq xatun idi. Osman bəyin mü­asiri olan Məhməd Çələbinin qızının da eyni adı daşıdığı bilinir. Qara Yö­­lük Osman bəyin nəvəsi olan Uzun Həsənin xatununun adı isə Səlcuq şah idi. Yenə bu xanədana mənsub Qılınc Arslan ad­lı bir bəy vardı, qaraqo­yun­lu xanədanının üzvlərindən biri də bu adı daşıyırdı. Ağqoyunlular bayın­dır bo­yu­nun damğasını döv­lətin rəsmi gerbi kimi qəbul etmiş, pul, kitabə və rəsmi sə­nədlərinə vurmuşlar. Xanədan üzvlərindən bəziləri Bayındır adı­nı daşı­mışlar ki, kürd bəylərinin bir neçəsinin də adı Bayın­dır olmuşdur.
Uzun Həsən bəy ağqoyunlu tarixində (Kitabi-Diyarbək­riy­yə) Oğuz xa­nın nəvəsi kimi vəsf edilir. Qaraman xanədanı da öz mənşəyini Oğuz xa­na bağlayırdı. Salnaməçi Eyniyə görə¹, xanədana öz adını verən Qaramanın Oğuz xan adlı bir qardaşı var idi. Şikari isə² Oğuz xanı xanədana mənsub olmayan Qara­man bəylərindən biri kimi göstərir. Biz təhrir dəftərlərində İç-elin Səlinti-Anamur tərəflərində yaşayan oğuzxanlı adlı bir oy­mağa rast gə­lirik.
Osmanlılara gəlincə, türk dilini hələ Orxan bəy zamanında rəsmi dil elan etmiş bu xanədan da türkçülük və ya oğuzçuluq cərəyanının təsiri altında qal­mışdır. Pol Vitek³ II Murad döv­ründə Osmanlı sarayında ilk dəfə müşa­hi­­də etdiyi bu cərəyana «milli romantizm» adını vermişdi. Əhmədi isə (ölü­mü: 1413) Ərtoğrul bəyin əsgərlərini oğuz deyə vəsf edir. Osmanlı xanə­danı II Murad dövründə Rəşidəddində oğuzların ən şərəfli boyu kimi göstərilən kayı boyuna bağlanmışdır, çünki əski türk yab­ğuları ən çox bu boydan çıx­mış­dır. Bu işdə II Muradın yaxın ada­mı, ziyalı Yazıçıoğlu Əlinin rolu böyük olmuşdur. Yazıçı­oğ­lu qövmi hissləri qüvvətli olan bir şəxsiyyət idi. O, Rəşi­dəd­dinin əsərindən oğuzların əsəb-nəsəbinə aid fəsli türkcəyə tər­cümə etmiş, Ravəndi və ibn Bibinin səlcuqlu tarixlərini türk dili­nə çevirmişdi. Yazıçı­oğ­lu tərcümələrinə xeyli əlavələr edə­rək oxucularını səlcuqlu dövründə oğuz ənənələrinin işlədildi­yi­nə və səlcuqlu ordusunun oğuz boylarına əsaslan­dı­ğı­na inan­dırmaq qa­yəsini güdmüşdür. İlk dəfə II Muradın bəzi sikkə­lə­rində ka­yı bo­yunun damğası görünür. Bu hökmdarın xələfləri dövründə pul­lara damğa vurmaqdan vaz keçilsə də, şəxsi əş­yalara, silah­lara kayı damğası vu­rulmuşdur. Fatehin öz atası ki­mi qövmü duyğuları qüvvətli bir hökmdar ol­madığını irəli sür­mək bəlkə də mümkündür. Ancaq onun nəvələrindən biri­nin Qor­qud (Də­də Qorquddan), digərinin isə Oğuz xan adlarını da­şı­dıqlarını bilirik ki, bu adlara başqa heç bir türk xanədanında rast gəlmək mümkün de­yil. Qövmi duyğuların şüurlu bir şə­kildə canlan­ması milli bir tarix görüşü də yaratmışdı.
«Nəşri tarixi» bunun ən gözəl nümunəsidir. Bu əsərdə Os­manlı tarixin­dən əvvəl Oğuz xana, onun oğullarına, qaraxa­ni­lərə və səlcuqlulara dair fəsillər vardı. Qövmi duyğuların canlan­ması cərəyanı din xadimlərinə də tə­sir etmişdir. Hacı Bəktaş «Vəlayətnamə»si və «Saltuqnamə» kimi əsərlər­də bu cə­rəyan öz əks-sədasını tapmışdır. Şeyx Ömər Ruşəninin mürid­lə­rindən ba­yat boyuna mənsub Mahmud oğlu Həsən Cəm Sul­tan üçün osman­lı­ların Oğuz xana qədər uzanan şəcərəsi haqda bir kitab yazmışdır. Gülşəni təri­qə­tinin banisi, İbrahim Gülşəni də qayda üzrə özünü peyğəmbər nəslinə və ya onun əshabə­lə­rindən bi­rinə deyil, Oğuz ataya bağlamışdı. 883-cü ildə (1478) Ru­m­elində ölən bəktaşi şeyxlərindən Otman babanın oğuz di­lin­də danışdığı və oğuznamə üsulunda şeirlər oxuduğunu da bi­lirik.
Fateh dövründə türkü digər qövmlərlə müqayisə edən bir müəllif türkün onlardan üstün vəsflərə sahib olduğunu yazır.
Xülasə, XV əsrdə Dunaydan Ceyhuna qədər uzanan sahə­də­ki türklər tək bir qövm olduqlarını bilir və oğuzların nəvələri olmaqdan qürur duyurdular. Bu qövmi şüur o qədər canlı və qüv­vətli idi ki, yuxarıda verilən bəzi misal­la­­rın da göstərdiyi ki­mi, cəmiyyətin heç bir təbəqəsi, zümrəsi və xanədanlar onun təsiri xaricində qalmamışdı. Bu qövmi şüur xüsusilə oğuzların xa­ti­rə­lərini və adətlərini yaşatmaq və türk dilinə qiymət ver­mək­də təzahür edir­di. Bu qövmi şüurun canlanması türkmən­lərin XV əsrdə qazandıqları böyük si­yasi müvəffəqiyyətlərlə ya­xından əlaqədardır.
Misir və Suriyanın hakimi olan məmlüklərə gəlincə, onların çoxu çərkəz mənşəli, mühüm bir hissəsi də rum^* idi. Hətta İnal, Xoşqədəm, Təmür Buğa kimi bəzi məmlük sultanları rumlar­dan çıxmışdır. Çərkəz məmlükləri ara­sın­da türk əsilli olanlar azdı, sayları da getdikcə azalırdı. Türklər arasında da qövmi duy­ğuları güclü olan bəzi adamlara rast gəlinir. Bu arada Sul­tan Bay­barsın (1422-1438) rəğbətini qazanmış şərq türklərin­dən bir şeyx vardı: Şeyx Həsən ül-Tatari. Şeyx Həsən izah edi­lə bilməyən bir səbəbdən dolayı ərəblərə o qədər nifrət edirdi ki, «Cənabi həqq həzrəti-peyqəmbərdən başqa bütün ərəbləri qarğımışdır» deyirdi. Başqa biri isə türklərin minicilikdə və co­­mərdlikdə çərkəzlərdon üstün olduğunu çərkəz olan sultana və onun əmir­lə­rinə açıqca söyləmişdi. Çərkəz məmlükləri sələfləri olan türk məmlük­lə­ri­nin bütün adətlərini sadiq bir şəkildə da­vam etdirmişlər. Məmlük hökm­dar­larından əl-Məlik ül-Müəy­yəd şeyx türkləri öz qövmdaşları çərkəzlərdən üs­tün tuturdu. Onun xələfi Baybars isə öz qövmü çərkəzləri daha çox sevirdi, ancaq o bunu üzə vurmurdu. Üstəlik, Baybarsın türklərdən ya­xın dostları da vardı. Salnaməçi Eyni gecələr ona tarix kitabları oxuyur və oxuduqlarını türk­cə izah edirdi. Çərkəz məmlükləri türk dilini öz ana dilləri saymışlar, türk adətlərinə bağlı olmuş­lar, türk şeyxlərini, elm adamlarını və şairlərini hi­­mayə etmiş­lər. Türkcə bilən ziyalılar onların nəzdində imtiyazlı bir möv­qe­­yə sahib idilər. Türkiyədəki əbədi fəaliyyətləri onlar da izlə­yir­dilər. Son məmlük hökmdarlarından Qansuh ül-Qavri də be­lə idi. Yavuzun «Qoca çər­kəz» dediyi Qansuh Firdovsinin «Şah­­namə»sini türk­cə­yə tərcümə etdirmiş­di, özü də türkcə şe­ir­lər yazırdı. Halbuki Yavuzun özünün türk dili xüsusunda onun qədər qeyrət göstərdiyini bilmirik. Xülasə, XV əsrdə Osmanlı, Qara­man, Misir, Təbriz, Herat və Səmərqənd saraylarında türk­cə danışılırdı. Bu əsr hər baxımdan türklüyün yüksəliş əsri idi.
XVI əsrdə islam aləminin siyasi çöhrəsində böyük dəyişik­liklər əmələ gəldi. Osmanlı dövləti əldə etdiyi siyasi müvəf­fə­qiyyətləri ilə tarixin müm­taz imperiyalarından birinə çevrildi. İran qızılbaş səfəvi dövləti tərəfin­dən idarə edilməyə başladı. Türküstana isə özbəklər möhkəm bir şəkildə yerləş­dilər. Ancaq özbəklər nə siyasi, nə də mədəniyyət tarixi baxımından mühüm rol oynaya bilmədilər. XX əsrdə belə Türküstanda fars dili rəs­mi dil kimi iş­lənirdi. Hindistana hakim olan teymurilərin sara­yında da XVII əsrdə və son­ralar farsca danışıldığını bilirik. Hal­buki Ərdəbil şeyxlərinin nəvələ­rinin Təb­riz, Qəzvin və İsfa­handakı saraylarında türk dilində danışılırdı. Hətta sə­fəvi hökm­darlarının türkcə bilməyən vəzirlərinə tərcüməçilik etdik­lərini də bilirik. Osmanlılara gəlincə, onların divanında tək bircə dil işlənirdi ki, o da türk dili idi. Bu divandan Fransa kralına, İn­gil­tərə kraliçəsinə, İran şahlarına, Məkkə şəriflərinə, Türküstan xan­larına və Hindistan hökmdar­larına yalnız türkcə məktub ya­zılırdı. Əvəzində Türküstan xanlarından gələn məktubların ha­mısı və ya çoxu farsca yazılmışdı.
XVI əsrdə imperiyanın digər əyalətləri sükunət içində ikən imperiyanın ana vətəni və əsil dayağı olan Anadoluda dalbadal üsyanlar baş verirdi. Bu, həqiqətən, təəccüblü haldır. İlk üsyan Təkə sancağında Həsən Xəlifə oğlu Şahqulu tərəfindən qaldırıl­mışdı. Təkənin Qızılyaxa kəndindən olan Həsən Xəlifə Ərdə­bilə gedərək Şeyx Heydərin xidmətində çalışmış və onun xəli­fəsi olaraq Təkəyə qayıtmışdı. Onun oğlu Şahqulu başına on min adam yı­ğa­­raq üsyan etdi. Təkəni tutduqdan sonra üstünə gə­lən Anadolu bəylərbəyisi Qaragöz paşanı məğlub edib öldür­dü. Qaraman bəylərbəyisi Heydər paşanı da eyni aqibətə uğra­dan Şahqulu Kayseri yaxınlığındakı Çubuq ovasında vəzir-əzəm Xədim Əli paşa ilə qarşılaşdı. Baş verən şiddətli vuruş­mada hər ikisi həlak oldular. Təkəlilər heç bir təqibə uğrama­dan İrana getdilər (1511). Onların 15.000 atlı olduğu xəbər ve­ri­lir, yanlarında arvad-uşaqları da vardı. Osmanlı tarix əsər­lərin­də Şah İsmayılın nə üçün üsyan etdikləri sualına on­la­rın bu cavabı verdikləri yazılır: «Bəyazid xan pir olub, etilal-mizacı ix­ti­lali-mülkə müəddi olub, tədbiri-ümurdan əl çəkmişdir. Təta­vüli-vüzəra ilə çox məzalim cərəyan etdi. Zülmlərinə təhəmmül etməyib bu surəti ixtiyar etdik»¹. Bu sözlərdə^* böyük bir həqi­qət vardır. Bu üsyandan sonra Təkə və Hə­mid sancaqlarındakı qızılbaşlardan bəzisi Mola tərəflərinə sürgün edil­miş­dir. Yavuz Səlim Şah İsmayıla hücum etməzdən əvvəl təhlü­kəli hesab et­­diyi qızılbaş türklərdən bir qismini öldürtmüş, bəzilərini də həbs etdir­miş­di. Bununla bərabər Çaldıran vuruşmasında Os­man­lı ordu­sunda xeyli qızıl­baş türklərin olduğunu bilirik². Çal­dıran vuruşmasında Şah İsmayılın ordusu mənşə baxımından ən azı Səliminki qədər türk idi, hər iki ordu oğuz və ya türkmən qövmünün mənsubları, hətta mühüm bir qismi eyni ölkənin öv­lad­ları idi.
1518-ci ildə boz-ox türkmənlərindən Cəlal adlı iqta sahibi bir şəxs ba­şı­na 20 min adam yığaraq böyük bir üsyana başladı. Amasyaya bağlı Turxal qə­səbəsi sakini olan Cəlal mehdilik id­diası ilə ortaya atılmış, ancaq müvəf­fəqiyyət əldə edə bilməyə­cəyini başa düşərək İrana üz qoymuşdu. Lakin dul­­qədir bəyi Şahsuvar oğlu Əli bəy tərəfindən Ərzincan Akşəhirində məğ­lub edilərək öldürüldü. Ancaq cəlali üsyanı o qədər məşhur olmuş­du ki, bun­­dan sonra Anadoluda dövlətə qarşı üsyanlar və dini ma­hiyyət daşımayan üsyanlar da «cəlali» sözü ilə vəsflən­miş­dir.
Cəlala qalib gələn dulqədir bəyi Şahsuvar oğlu Əli bəy isə Qanuni döv­rü­nün ilk illərində (1522) hiylə ilə öldürülərək bu bəy­lik ortadan qaldırıl­mış­dır. Halbuki Əli bəy Osmanlı dövlə­ti­nə çox xidmət etmişdi, özü də əksər dulqədir bəyləri kimi çox cəsur və enerjili komandan idi. Beləliklə, boz-ox (Yozqat) və Maraş bölgəsi də bilavasitə Osmanlı məmurlarının əlinə keçdi. Bu, oralarda yeni ciddi üsyanlara səbəb oldu. Bunlardan biri Boz-oxdakı türk­mən oymaqlarından söklən boyunun bəyi Mu­sa ilə dulqədirli ailəsindən Zünnun tərəfindən başlanmışdı. Mu­sanın tarlalarına çox vergi qoyulmuşdu. Musa verginin 100 ax­ça azaldılmasını xahiş etdisə də, onun xahişi rədd olun­du, üs­təlik, yanındakı bir ixtiyarın saqqalı kəsilərək təhqir edildi. Bu ha­disə üsyana səbəb oldu. Mohaç vuruşması baş verən gün Ana­doluda qan göv­dəni basmışdı. Musa ilə Zünnun o gün Qa­ra­man bəylərbəyini məğlub edib öldürdülər. Türkmənlər bun­dan sonra üstlərinə göndərilən bir neçə os­manlı qoşununu məğ­lub etməyə müvəffəq olsalar da, nəhayət, müqavi­mət­ləri qı­rıldı, üsyan yatırıldı (1527). Ancaq üsyanlar bir-birini əvəz edir­di. Çu­xurova bölgəsində Donuzoğlu, Bəyçə bəy və Mustafa oğlu Vəli Xəlifə ayrı-ayrılıqda üsyan etdilər, bunların heç biri bəktaşi təriqətinin başçısı Qələndər Çələbinin üsyanı qədər təh­lükəli olmadı. Üsyanın əhəmiyyəti dolayısı ilə Qələndər Çələ­binin üstünə şəxsən vəzir-əzəm İbrahim paşa getdi. Qələndər Çələbi onun qoşunlarını ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. Ger­çək­dən müdrik bir dövlət adamı olan İbrahim paşa üsyanın əsil sə­bəbini araşdırdı və Qə­lən­dər Çələbinin başına yığışanların ço­xunun iqtaları alınmış dulqədirli türk­mən sipahiləri olduğu an­­laşıldı. İbrahim paşa dulqədirli oymaqlarından qa­ra­calu və doq­quz boy bəylərini çağıraraq iqtaların qaytarılacağına söz verdi. Nəticədə dulqədirlilər Qələndər Çələbi­nin yanından getdilər. 300-500 adam­la qalan Qələndər Çələbi asanlıqla məğlub edi­lərək öldürüldü (1527).
Bu üsyanlar məzhəbi mahiyyətdə görünsələr də, yuxarıdakı hadisələrdən də anlaşıldığı kimi, iqtisadi səbəblərlə əlaqədardır. Döşürmə ocağı o qədər in­­­kişaf etmişdi ki, Anadoludakı ən ki­çik əsgəri xidmətlər də bu ocağa mən­sub olanların əlinə keçmə­yə başlamışdı. Sünni və ya şiə olmasından asılı ol­ma­yaraq tür­kə ancaq əkinçilik etmək qalırdı. Manisada şahzadə ikən II Sə­li­min oğlu III Muradın xidmətinə girməyi bacarmış iki qardaşın rəiyyət, yə­ni vergi verən kəndli bir türkün övladları olduqları üçün işdən çıxarılmaları və yerlərinə qul oğulları qəbul olun­ma­sı əmr edilmişdi¹. Dövlətin hərbi xid­mət­ləri üçün ən əlverişli ünsürü qul, yəni döşürmə və ya onların uşaqları idi. Şa­yəd, hər hansı bir xidmət üçün tapılmasa və ya kifayət miqdarda ol­ma­sa, o zaman anadolulu türk gəncləri dəvət olunurdu. Kəndli türklər açıq qapı ol­duğu üçün ancaq mədrəsələrdə oxuya bilir­dilər. Hələ XVI əsrin ikinci yarı­sında Anadolu mədrəsələrində o qədər tələbə oxuyurdu ki, onlar işsizlik sə­bə­bi ilə bölük-bö­lük bayraq qaldıraraq Anadoluda yol kəsməyə və xalqa zülm etməyə başlamışdılar. Mədrəsə tələbələrinin bu hərəkətinin qar­şı­sını al­­maq üçün dövlət uzun zaman uğraşmaq məcburiy­yə­tində qalmışdı².
Həmin əsrin sonlarında cəlali üsyanları başlamış və o biri əsr­də də da­vam etmişdir. Bütün bu böhranların yaranmasında çox inkişaf etmiş döşür­mə sistemi mühüm amil olmuşdur. Səl­cuqlular dövründə də məmlük siste­mi­nin qəbul edilməsi və məz­­kur sistemin qol-budaq atmasının eyni mahiy­yətli böhran­la­ra sə­bəb olduğunu yuxarıda görmüşdük.
Mövzumuzla yaxından əlaqədar olduğu üçün bu məsələlərə qısaca to­xun­duqdan sonra indi bu əsrdə türk oymaqlarının və­ziyyətinə keçə bilərik.
XVI əsrdə tam köçəri həyatı keçirən iki əsas icma vardı. Bunlardan biri Hələb bölgəsində yaşayan və yazda Uzun yay­la­ya və Sivasın güney tərəflə­ri­nə çıxan Hələb türkmənləri, di­gə­ri isə boz ulus idi. Boz ulus Mardinin cə­nubunda, Fərat sahillə­rin­də qışlayır, Ərzincan-Ərzurum arasında yaylayırdı. Qanuni döv­ründə Hələb türkmənləri 9.316 ev idi. 947-ci ildə (1540) dul­qə­dirli də daxil olmaq üzrə boz ulusun vergi verən əhali­si­nin sayı 668 subay, 7.325 evli, cəmisi 8.013 nəfər idi¹. Bundan başqa, dulqədirli ulusundan bir qisim oymaqların hələ əkinçilik hə­ya­tına keçmədiyi görünür. Çuxurovada yurd salmış üç-oxlar ara­sında əkinçi olmayan oymaqlara nadir hallarda rast gəlinir. Əsa­sən Sivas əyalətində yaşayan ulu-yörük tayfası ilə boz-ox­dakı türkmən oymaqları da əkinçiliyə keçmişdir. Bir sözlə, bu əsrdə köçəri və yarıköçəri ünsürün sayı oturaq ünsürə nəzərən çox azdır və nisbətin fərqi sonuncu ünsürün lehinə getdikcə art­maqdadır.
Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, XVI əsrdə də köçəri məna­sında yörük sö­zü (yürümə sözündən) işlədilir və bu ad Hələb türkmənləri kimi təşəkküllərə də verilirdi. Ancaq daha sonralar bu söz həqiqi mənasını itirmiş, Qərbi və Cə­nub-Qərbi Ana­do­ludakı oymaqların ümumi adı olmuşdur. Yəni «yörük» bu böl­gələrdə XVII əsrdən əvvəl yaşayan köçəri, yarıköçəri oy­maq­lar mə­na­sını ifadə etmiş və bu, indi də eyni mənada işlənir². Buna görə yörük adının heç bir qövmi mənası yoxdur. Yörüklər də oğuz boyların­dandır. XVI əsrdə qövm adı olan türkmən sözü ilə Hələb türkmənləri, boz ulus, dulqədirlilər və Boz-oxdakı oy­­maqlar nəzərdə tutulurdu. Daha sonralar bu söz ancaq Hələb türkmənləri ilə boz ulusa aid oldu. XVIII əsrdən etibarən bu iki elin Orta və Qərbi Anadoluya gələn nü­mayəndələrinə də türkmən deyilmiş, hətta kənd­lərdə və qəsəbələrdə yerləş­dikdən sonra da zəmanəmizə qədər bu ad­la anıl­mış­lar. Bu gün Orta və Qərbi Anadolunun bəzi yerlərin­də yan-yana türk, yö­rük və türkmən kəndlərini görmək müm­kündür.
Bunun izahı belədir: türk adı ilə tanınan kəndlər o böl­gə və ya yörənin səl­­cuqlular və ya bəyliklər dövründən bəri yer­ləş­miş ən əski türk xalqına aid olanlardır. Yörük adı ilə adlanan kənd­lər isə oralarda XVIII əsrdən əvvəl ya­şa­yan və son əsrlər­də yerləşən yörüklərin saldıqları kəndlərdir. Türkmən kənd­ləri isə XVII əsrdən etibarən Orta, sonra Qərbi Anadolu ilə Mər­mə­rə böl­gəsinə köçmüş və son əsrlərdə oralarda yerləşmiş boz ulus, Hələb türk­mən­ləri və Yeni-elə mənsub oymaqlar tərəfin­dən meydana gətirilmiş kənd­lərdir¹.
Diqqətəşayan bir haldır ki, Osmanlı dövründə boz ulus və Hələb türk­mənləri kimi ellər belə yörüklərdən daha əvvəl otu­raq yaşayışa keçmişlər. Bu gün türkmənlərdən heç bir köçəri tə­şəkkül yoxdur. Ancaq Toroslarda bu həyatı davam etdirən yö­rük oymaqlarına rast gəlmək mümkündür².
Xülasə: türk, türkmən, yörük, taxtaçı, qızılbaş (ələvi) adları ilə adlanan elatlar arasında heç bir qövmi fərq yoxdur, onlar hamısı oğuz (türkmən) qöv­münün nəvələridir.
Bilindiyi kimi, Osmanlı hərbi qüdrəti yüksəliş dövrlərində başlıca olaraq ti­mar sistemi ilə döşürmə ocağına istinad edirdi. Həmin səbəbdən bu dövr­lər­də oymaqlar rəiyyət, yəni vergi ve­rən xalq sayılmışlar. Xüsusilə Hələb türk­mənləri, boz ulus, Ye­ni-el bu vəsfi danışmışdır. Halbuki yuxarıda gö­rün­düyü ki­mi, səfəvi dövləti tamamilə bunun əksinə olaraq əsgəri baxım­dan türk oymaqlarına arxalanırdı. Türkiyədə vergi verən bir türk İra­na gedincə asanlıqla hərbi xidmətə girir, əgər o, oymaq bəyi və ya sipahi isə dövlətin ən yüksək hərbi mövqelərinə çıxa bi­lirdi. Bu xüsus köçəri, kəndli və s. türk­lə­rin XIV əsrdə Ana­do­lu­dan İrana getmələrinə amil olan səbəblərdən biri kimi ma­raqlıdır. Bununla bərabər dulqədirli, Çuxurova oymaqlarında, ulu-yörük, boz-ox və atçəkənlərdə oturaq bölgələrdən heç nə ilə fərqlənməyən şəkildə iqta sahibləri (sipahilər və başqaları) gö­rünür.
Osmanlı dövləti yuxarıda adı çəkilən üç icmadan (yəni Hə­ləb türkmən­lə­ri, boz-ulus və Yeni el) əsgərlik xüsusunda ancaq o zaman istifadə etməyə başladı ki, artıq döşürmə ocağı əhə­miy­yətini itirmiş, dövlət əsgər sıxıntısı içi­nə düşmüşdü. Bu üç tayfa Osmanlı dövründə maliyyə baxımından xanə­dana bağ­lanmışdı. Onlar Səncər dövründəki oğuzlar kimi, seçmə rəiyyət idi­lər. Ancaq bu türkmənlər bu seçmə rəiyyətliyin heç bir fay­da­sını görməmiş, məmurların və təhsildarların zülmünə məruz qalmışlar.
4. HƏLƏB TÜRKMƏNLƏRİ
XVI əsrdə Hələb türkmənləri başlıca olaraq bəydili, xar­­bən­dəlu, bayat, inallu, köpəklu əfşarı, gündüzlü əfşarı kimi bö­yük təşəkküllərlə karkın, kızık, uc, acurlu, kaçılu, peçeneq, dö­yər, kınık, öymür, bahadırlu, qaraqoyunlu və s. kimi oymaq­lar­dan ibarət idi.