Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,61 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Boz ulus.
- 3. Dulqədirli əfşarları.
- 4. Yeni-el.
- 5. Sis (Kozan).
- Obanın adı Yaşadığı kənd Qəza Nahiyə
1. Hələb türkmənləri. Xüsusilə birinci hissədə göstərildiyi kimi, ağqoyunlu və səfəvi dövlətlərinin əsgəri baxımdan osmanlı və məmlük dövlətlərinin əksinə olaraq, türk köçəri təşəkkülünə əsaslanması sayəsində Cənub-Şərqi Anadolu və Şimali Suriyadakı türk icmalarından mühüm elatların İrana getmələrinə səbəb olmuşdur ki, onların arasında əfşarlara mənsub oymaqlar da vardı. Buna görə də, osmanlı hakimiyyətinin əvvəllərində Hələb türkmənləri arasındakı əfşarlar həmin icmanın digər oymaqları kimi böyük nüfuza sahib deyildilər. Yəni İrana köç səbəbilə onların əhalisi azalmışdı. Qanuni Süleyman dövrünün ilk illərində Hələb türkmənləri arasında köpəkli əfşarı və gündüzlü əfşarı qolları ilə bərabər bir müstəqil əfşar oymağı da müşahidə olunur. Köpəkli əfşarı həmin dövrdə Dukak bəy oğlu Əmənlik bəyin idarəsi altında idi. Bu bəyin yuxarıda bəhs edilən Köpək oğulları ailəsindən olduğu bilinir. Bu zaman onlar 15 obaya ayrılmışdılar. Onların arasında köçəkli, səkkiz, alplı və dəlilər, Ay Doğmuş bəyli kimi obaları qeyd etməyə dəyər. Ay Doğmuş bəyli obası, şübhəsiz, öz adını Köpək oğlu Ay Doğmuşdan alır. Səkkiz obası XVI əsrin ortalarında Sürucun Şeyx Çoban kəndində yerləşmişdi. Alplıya gəlincə, bu obadan mühüm bir qolun İrana getdiyi məlumdur. Dəlilərin isə son illərə qədər öz varlığını davam etdirdiyi müşahidə olunur. Köpəkli əfşarının Yeni-el və Boz-ulusda da bəzi qolları vardır ki, bunlardan aşağıda bəhs ediləcəkdir. Gündüzlü əfşarı isə daha az saylı olub 8 obadan ibarət idi. Bu, onların çoxunun İrana getməsi ilə izah oluna bilər. Müstəqil əfşar oymağına gəlincə, bu oymaq XV əsrin ikinci yarısında cəmisi 158 vergi evindən ibarət idi. Dəftərlərdəki qeydə görə, məmlük dövründə iqta sahibi olan bu oymaq Osmanlı dövründə də bu iqtanı qorumuşdur1. XVI əsrdə Türkiyədə köçəri və oturaq xalq arasında əhali artımına uyğun olaraq bu əfşarların sayı da artmışdır. Həmin əsrin ikinci yarısında həm oturaq, həm də köçəri camaatın başçısı olan əski bəy ailələri ortadan qalxmışdı. Bu hadisənin qaneedici izahı verilməmişdir. Bununla bərabər, oymaqlara mənsub ailələrdən bir çoxunun İrana getmiş olduğu düşünülə bilər. Nəticədə oymaqların başındakı bəy ailələrinin yerini obaları idarə edən və ağa ünvanını daşıyan kəndxuda ailələri almışdır2. Eyni proses əfşarlarda da getmişdir. 989-cu ildə (1579/1580) əfşarların başında Rəcəb, Bəhri və Kiçik Minnət adlı kəndxudalar dururdu. Onlardan Rəcəb və oğulları o qədər qüdrətli olmuşlar ki, XVII əsrdə əfşarlar çox zaman rəcəbli əfşarı adı ilə tanınmışlar1. Onların hələ XVI əsrin ikinci yarısında Kayserinin şərqində, Zamantı çayı boyunda yaylağa çıxdıqları bilinir. Əfşarlar Rəcəb oğullarının rəisliyində 1098-ci ildə (1687) Avstriya səfərində iştirak etmiş2, 1101-ci il (1090) səfərinə də çağırılmışlar. Bu son səfərdə əfşarlar aşağıdakı bəylərin başçılığı altında 200 atlı ilə iştirak etmişlər: Rəcəb oğlu Xəlil bəy Rəcəb oğlu Dana Murad bəy Çərkəz oğlu Hacı Mustafa bəy Çərkəz oğlu Ömər bəy Dəli Seyf oğlu Mirə Müəmmər bəy Bəhri oğlu Hümmət bəy Qara Gündüz oğlu Qara Xəlil Kətxuda Kor Əli oğlu Gündüz Kətxuda Hacı İvaz oğlu Doqquz İbrahim bəy Hacı İvaz oğlu Abaza bəy Qara Gündüz oğlu Murad bəy3. Bu adlara baxaraq əfşarların beş əsas ailə (yəni Rəcəb, Çərkəz, Bəhri, Qara Gündüz, Hacı İvaz) tərəfindən idarə olunduqları, hətta onların adlarına nisbət adlandıqları anlaşılır: rəcəbli əfşarı, bəhrili əfşarı, qara gündüzlü əfşarı. Yuxarıdakı əfşar bəylərinin adları arasında Çərkəz və Abaza adları diqqəti cəlb edir. XVI əsrin ikinci yarısında Boz-oxda uzun müddət sancaq bəyi olan türk mənşəli İsa bəy oğlu Çərkəz adlı bir bəy vardı. Əfşarlar Çərkəz adını o bəyin xatirəsindən almış ola bilərlər. Yaxud ellərindəki çərkəz və abxaz kölələri buna səbəb ola bilər. Bu xüsus nə olursa-olsun əfşar bəy ailəsinin zəmanəmizədək gələn nəvələri arasında Çərkəz adlı şəxslər var. Hətta Çərkəz adlı bu əfşar bəylərinin şöhrətindən dolayı Çuxurovada əfşar olmayan başqa bəy ailələri arasında da bu adı daşıyan adamlara təsadüf edilir. Ancaq qəribə bir təsadüfdür ki, əfşar bəylərinin adını daşıdığı qövm, yəni çərkəz və abxazlar XIX əsrin ikinci yarısında Qafqazdan Türkiyəyə gələrkən onların mühüm qismi məhz əfşarların yaylaqlarına yerləşdirilmişdi.
Boz ulus arasındakı əfşarlar bu elin üç icmasından biridir. Sayca onların ən çoxu şam türkmənləri arasında yaşayır. Daha əvvəl də deyildiyi kimi, Boz ulusun şam türkmənləri icması Hələb türkmənləri oymaqlarından meydana gəlmişdir. II Səlim dövründə şam türkmənləri arasındakı əfşarlar müxtəlif qollara ayrılmışdı ki, onlardan Məhmət Kətxudaya tabe olan oba 804 nəfər vergi verən əhaliyə malik bir təşəkkül idi. Ondan sonra gələn kazıklı əfşarı obası 130, Qara Mahmud Kətxudaya tabe oba 131, Hacı Kətxudanın rəhbərlik etdiyi oba 57, Duymuş Kətxudanınkı isə 41 nəfərlik idi. Yenə həmin Şam türkmənlərin elatında biri 367, digəri 109 nəfərlik (vergi verən) köpəkli əfşarına mənsub iki oba vardı1. Əsil boz-ulus və dulqədirli elatındakı əfşar varlığı zəif olub kiçik obalara ayrılmışdı. 996-cı ildə (1588) Boz ulus əfşarlarının başçılarına, o cümlədən Cahan şah Kətxudaya göndərilən bir fərmanda2, başına yığdığı adamlarla birlikdə quldurluq edən sabiq Deyr Rəhbə bəyi Əbdürrəhmanın sözünə bundan sonra aldanmamaq, əsgər istəsə verməmək, onun yaxalanmasına çalışmaq əmr edilirdi. Boz ulusun hər üç elatındakı əfşar obalarından bəziləri Boz ulusun Orta Anadoluya köçən təşəkkülləri arasında olmuş, əsasən Qaraman əyalətində yurd salmışlar3. Daha ziyadə şam türkmənlərinə mənsub bəzi əfşar obaları isə icmanın bir qismi ilə əvvəlki yurdda qalmışdır. Sənədlərdə «Boz ulus mandəsi» adı verilən bu icma XVII əsrin sonunda Rəqqa bölgəsinə yerləşdirilsə də4, icmanın obaları bir-bir, iki-bir Anadolunun qərb tərəflərinə getmişlər, 1128-ci ildə (1716) Balıkesir vilayətinin Mihaliç qəzasında görünən köpəkli əfşarı obası5, Yeni-elə deyil, məhz boz ulusa aid köpəkli əfşarından olmalıdır. 3. Dulqədirli əfşarları. Bu əfşarların əslində Şimali Suriya əfşarlarının bir qolu olduğunu daha əvvəl söyləmişdik. Dulqədirli ulusu arasındakı əfşarlar Maraş, Kars (Qədirli) Yeni-el və hətta Boz-ox bölgəsinə dağılmış halda idi. Onlardan ən mühümü imanlı əfşarı olub, əsasən Maraş bölgəsində yaşayırdı. a) Maraş (imanlı əfşarı). İmanlı əfşarı XVI əsrin birinci yarısında 27 obadan meydana gəlmişdir. Ümumiyyətlə, şəxs adları daşıyan və kəndxudalar tərəfindən idarə edilən bu obaların yaylaq və qışlaqları müxtəlif yerlərdədir. İmanlı əfşarının bədil əfşarı və digər bir çox obaları bəriyyə, yəni Suriya çölündə qışlayır və Maraş sancağının müxtəlif yerlərində yaylağa çıxırdılar. Digər obaların qışlaqlarının isə Çuxurovanın Kınık, Özər yörələrində, hətta Latakiyyə (Lazikiyyə) ətrafında olduğu bilinir. İmanlı əfşarı obalarının Diyarbəkir bölgəsində sakin olduqları məlumdur6. XVI əsrin ikinci yarısında imanlı əfşarı obalarının bir qismi öz qışlaq və yaylaqlarında yerləşmək surətilə köçəri həyata vida etmişdir. 971-ci il (1563-1564) tarixli bir dəftərdən1, bəzi obaların Antəb şəhəri dolaylarındakı kəndlərdə yerləşmiş olduğunu öyrənirik. İmanlılardan mühüm bir qol da İrana getmişdir. b) Kars. Kars (Qədirli) sancağındakı əfşar varlığı iki kiçik obadan ibarətdir2. Bunlardan 41 vergi evi olan əfşar obası Andırında qışlayaraq əkinçiliklə məşğuldur. 41 evlik digər əfşar obası isə bu sancaqdakı keçlik adlı bir təşəkkülə bağlıdır. c) Boz-ox. Bu bölgəyə aid ən qədim təhrir dəftəri yarımçıq olduğu üçün XVI əsrdə burada yaşayan əfşarlar haqqında tam məlumatımız yoxdur. Bu dəftərdən həmin bölgədəki əfşar qoluna mənsub ancaq bir neçə obanın vergi verən əhalisinin sayı və yurdlarının adını öyrənmək mümkündür3.
Yeni-eldəki əfşarlardan üç oba (boynu qısalı, dəlilər, səkkiz) köpəkli əfşarına4, digəri də (bidil əfşarı, taifi əfşarı, qızıl Süleyman və s.) imanlı əfşarına mənsub idi5. İmanlı əfşarı obalarından qələbəlik əhalisi olan bidil əfşarı təşəkkülü Yeni-elin ləğv olunması nəticəsində qərbə köçmüş və Ankaranın Bala qəzasında yurd salmışdır. Ankarada Muğan gölü yaxınlığındakı bir yer də bu oymağın adını daşıyır. 5. Sis (Kozan). XVI əsrdə Sis yörəsində qələbəlik bir əfşar qolu yaşayırdı. 925-ci ildə (1519) onlar 28 obaya ayrılmışdır. Bu obalardan bir neçəsi istisna olmaqla hamısı əkinçiliklə məşğul idilər6. Sis əfşarlarının buraya 1375-ci ildəki məmlük fəthi nəticəsində gəldikləri qənaətindəyik. Məmlük ordusu ilə birlikdə bu səfərdə boz-ox və üç-ox türkmənləri də iştirak etmişdilər. Bu əşfarları XVIII əsrdən etibarən Hələb bölgəsinə getməyərək Çuxurovada qışlayan, Zamantı bölgəsində yaylağa çıxan əfşarlarla qarışdırmaq olmaz. Sonuncular yuxarıda deyildiyi kimi, Hələb türkməni əfşarları idilər. Bir az sonra onlardan bir daha bəhs olunacaqdır. Əfşarların Orta və Qərbi Anadoluda yer adlarına sahib oğuz boyları arasında ən başda gələn təşəkküllərdən biri olduğunu əvvəlcə söyləmişdik. Bununla bərabər o bölgədəki yörük icmaları arasında da bu boyun adını daşıyan bəzi oymaqlar görünür.
Uşaq bölgəsi XVI əsrdə olduqca mühüm bir yörük icmasının yaşadığı yer idi. II Səlim dövründə onların arasında çox böyük bir əfşar oymağı da müşahidə edilir. Bu oymaq xoca fəqihli (54 vergi mükələfiyyətli adam), öksüzlər (102), musacalı (56), əfşar (56), əfşarlı (65) olmaq üzrə beş obaya ayrılmışdır1. 7. Aydın. Aydının Boz-doğan qəzası daxilində Çullular adlı bir oymaq arasında 28 nəfərlik (vergi verən) əfşar adlı bir oba, Birədi çevrəsində isə əhalisi onun qədər olan əfşarlı və balabanlı adlı başqa oba da vardı2. Bunlardan başqa, Ankaranın cənub-qərbində yaşayan Xaymana adlı icmaya mənsub sanlı oymağının obaları arasında da (Sivri Qarahisar torpağı) 35 vergi evli əfşar adlı bir oymaq var3. XVIII və XIX əsrlərdə əfşarlar Bu fəsildə yalnız Hələb türkmənləri əfşarlarının törəmələrindən bəhs ediləcəkdir. Ana boyun əsil qalığı olan bu əfşarların da İrana gedən boydaşları kimi qüvvətli bir həmrəylik duyğusuna sahib olduqları bilinir. Buna görə də müxtəlif amillərə baxmayaraq, onlar Firqeyi-İslahiyyə gələnə qədər güclü və məğrur bir oymaq olaraq öz varlıqlarını mühafizə etmişlər. 1102-ci ildə (1691) Rəqqa bölgəsinə köçürülmələri əmr edilən türkmənlər arasında bəzi əfşar oymaqları da vardı. Bunlar boz ulusun köhnə yurdunda qalmış olan qisminə bağlı əfşarlarla Yeni-elə mənsub əfşar oymaqları idi. Ancaq boz ulus qalığına (boz ulus mandəsi) bağlı əfşarların Rəqqaya yerləşmələrinə dair heç bir məlumat yoxdur, əvəzində Yeni-elə bağlı əfşarların və onların nəvə-nəticələrinin Rəqqa bölgəsindəki Təll-Şəmmar və Təll-Zivan (?) ətrafında yerləşdirildiklərini bilirik4. Rəqqa bölgəsində sonradan Əfşar bucağı deyilən yer onların yerləşdirildikləri yer olmalıdır. Yeni-elə bağlı olduğunu söylədiyimiz əfşarlar və onların nəvə-nəticələrinin oymağının Hələb türkmənləri əfşarlarından, yaxud dulqədirli (imanlı) əfşarından olduğu bilinmir. Bir də 1104-cü ildə (1693) Hama və Xümus sancaqlarında yerləşdirilən oymaqlar arasında qara əfşar ilə gəncəli əfşarı oymaqları müşahidə olunur. Bu axırıncı oymaq Azərbaycandakı Gəncədən gəldiyi üçün bu adı almış ola bilər. Yerləşdirilən bu əfşar oymaqlarının əhalisi seyrək idi5. Bu fəslin əsas mövzusunu təşkil edən Hələb türkmənlərinə mənsub qələbəlik əfşar oymağına gəlincə, bu oymaq, daha əvvəl də deyildiyi kimi rəcəbli əfşarı, qara gündüzlü əfşarı, bəhrili əfşarı və b. olmaq üzrə 4-5 obaya ayrılmışdı. Onların ən məşhuru rəcəbli əfşarı idi. Onun əksəriyyətlə köpəkli əfşarından meydana gəldiyi bilinir. Onların XVIII əsrdən etibarən qışlamaq üçün Hələb dolaylarını buraxıb Çuxurovaya endikləri məlumdur. Bu əfşarlar ilk zamanlarda Rəqqa bölgəsində yerləşmək kimi bir bədbəxtliklə qarşılaşmadılar. Onlar dövləti inandırmışdılar ki, guya Zamantı çayı sahilində yerləşəcəklər. Yerləşmək bir yana, orada dinc durmurdular. Onlar tez-tez qonşu oymaqların və kəndlərin heyvanlarını sürüb aparır, (buna qovğun deyilir), bəzən də tacir karvanlarının qabağını kəsirdilər. Əfşarlar bu işləri o qədər tez-tez gördülər və yayğın bir hala gətirdilər ki, nəhayət, 1115-ci ildən (1703) bir qədər əvvəl Rəqqaya sürüldülər1. Ancaq orada çox qalmayıb tezliklə qaçdılar. Bununla belə yaylaqlarında rahat durmadıqlarından 1124-cü ildə (1712) təkrarən Rəqqaya göndərilmələri qərara alındı2. 1141-ci ildə (1728/1729) rəcəbli əfşarlarının Zamantı yörəsinə yerləşməsinə dövlətin yenidən razılıq verdiyi bilinir3. Ancaq onlar əvvəlki kimi yenə də qovğunda və yağmada bulunduqları üçün 1143-cü ildə (1730) bir daha Rəqqaya sürüldülərsə də4, bir müddət sonra yenə oradan qaçdılar, yağmaçılıq və soyğunçuluğu daha da inkişaf etdirdilər. Onların başçılarından çoxunun edam olunması qərara alındı (1155-1742)5. Ancaq bu qərarın nə dərəcədə yerinə yetirildiyi indilik bilinmir. Bilinən şey əfşarların Rəqqaya köçürülməkdən qurtulduqları və Çuxurovaya enib-qalxmağa başladıqlarıdır. Hətta 1167-ci il (1754) tarixli bir vəsiqədə əfşarların tacirli ilə birlikdə zeynətli və bozdoğanlara hücum edərək 80 min quruşluq davar, at və dəvələrini yağmaladıqlarını, onların başçılarından Qara Nəbi oğlu ilə 15 nəfəri öldürdüklərini oxuyuruq6. XVIII əsrin ikinci yarısında baş verən müharibələr üzündən dövlətin Anadoludakı idarəsi çox elastik və zəif hala düşmüşdü. Bunun nəticəsində hər yerdə irili-xırdalı dərəbəyi ailələri törədi, əfşar və onun kimi böyük və qüvvətli oymaqlar da daha sərbəst hərəkət etməyə başladılar. Əfşarların bəxtinə artıq gün doğmuş, onların xoşbəxt günləri gəlmişdi. Kayseri-Əlbistan-Malatya yolu yayda onların nəzarəti altında idi. 1838-ci ildə poçt arabalarına hücum etmiş, yolçuları soymuş, bir kəndə də basqın etmişdilər. Onlar bu hərəkətləri ilə elə bir vahimə yaratmışdılar ki, gələcəyin feldmarşalı alman Moltkeyə əfşarın ucbatından yolun qüvvətli mühafizə birliyi olmadan keçilə bilməyəcək dərəcədə təhlükəli olduğu bildirilmişdi1. 1262-1263-cü (1846/1847) illərə aid sənədlərdə əfşarların quzu güdənli oymağı ilə birlikdə Kayseri bölgəsində tez-tez yağmaçılıq hərəkətlərində bulunduqlarından bəhs edilir. Deyildiyi kimi, əfşarlar yayda Zamantı çayı sahillərində, qışda Çuxurovada Ceyhanın sol sahilində yaşayırdılar. Hər iki yurdlarında da qovğunlar edir, karvanları soyur, digər oymaqlarla vuruşur və dərəbəylərin çəkişmələrində iştirak edirdilər. Onların nəvələri arasında bu gün belə o dövrə dair xatirələr nəql edilir və o dövr «əfşarların al-vur dövrü» adlandırılır. Bu dövr onların əsri-səadətidir. Əslən əfşarlara mənsub olan və ya onlarla yaxın bir qohumluğu olan böyük şair Dadaloğlunun ən gözəl şeirlərindən bir neçəsi bu oymağa aiddir. Bu şeirlərdən biri əfşar igidləri ilə Cadıoğlu və adamları arasındakı vuruşmadan bəhs edir ki, bu mənzumə bugün də əfşarlar arasında muğamla oxunur. Cadıoğluna gəlincə, o da tanınmış bir ailədən idi. Bu ailə indi Kəmərəkdə yaşayır. Xatirələrdə Cingözoğlu ləqəbli, karvan soyan bir əfşar igidindən də bəhs olunur. Cingözoğlu Koroğlu kimi bir şair-yolkəsən idi. Hətta deyildiyinə görə, Maraş valisi Əbdürrəhman paşanın əlindən şairliyi sayəsində qurtulmuşdu. Son əfşar obalarından birinin onun adını daşıması Cingözoğlunun eyni zamanda qeyri-adi şəxs olduğunu göstərir. Əfşarların Boz-oxdakı pəhləvanlı oymağı ilə də ara-sıra vuruşduqları bilinir. Hətta bu vuruşların birində pəhləvanlı bəylərindən Abidin bəy öldürülür, Həsən bəy isə yaralanır. Ancaq Tomarzadakı erməni yepiskopunun Moltkeyə söylədiyi kimi2, əfşarlar başdan-başa quldurlardan ibarət bir oymaq deyildi. Aralarındakı ipsiz və sapsızlar öz oymağının da düşməni olub camaat tərəfindən təqib olunurdu. Cövdət paşa da3 əfşar və sırkıntılı oymaqları haqqında: «bunlarda dəxi oğurluq adəti varsa da, kürdlərə nisbətlə çox əhvən və əhli-irz adəmlərdir» demişdir. Əslində, türkmənlər kürdlər və köçəri ərəblər kimi heç bir zaman oğurluq və soyğunçuluğu bir peşə halına gətirməmişlər. Cövdət paşanın işarə etdiyi kürdlər Lək-Vanik əkradı olub hacılar, qırıntılı, ağdaş, qızılqoyunlu kimi özlərinə tabe obalarla Rəqqaya yerləşdirilən oymaqlardan idi, sonralar Rəqqadan qaçıb əfşarların dalına düşərək Kayseri tərəflərinə gəlmiş və onlarla birlikdə Çuxurovaya enib-qalxmağa başlamışdılar. Yuxarıda adı çəkilən obalardan hacılar, qırıntılı, ağdaş və qızılqoyunlunun Lək-Vanik oymağına sonralar bağlandığı anlaşılır. Adlarının da göstərdiyi kimi, onlar xalis türk olub, bu gün nəvələri də ata-babaları kimi ancaq türkcə danışır, kürdlüklə heç bir əlaqələri yoxdur, məzhəbləri isə xənəfilikdir. 1273-cü ildə (1856) əfşarları təkrar yerləşdirməyə çalışsalar da, bu təşəbbüs uğursuzluğa düçar oldu. O vaxt əfşarların başında böyük bəylərdən Çərkəz bəy və İsmayıl bəy dururdu1. Bundan 4 il əvvəl onlar boz doğanlarla yenidən cəngə başlamışdılar2. Əfşarlar 1273-cü ildə dövlət tərəfindən yaylaq yerlərində yerləşdirilmək təşəbbüsünə müqavimət göstərməklə son fürsəti əllərindən qaçırdılar. 1282-ci ildə (1865) Firqeyi-İslahiyyə onları yaylaq və qışlaqlarından birində yerləşməyə məcbur edincə, əfşarlar təcirli və cərid oymaqlarının əksinə olaraq öz yaylaqlarında yerləşməyə razı olmuş, bu isə Firqeyi-İslahiyyə rəhbərləri tərəfindən qəbul edilmişdi. Ancaq təəccüblüdür ki, bu zaman onların yaylaqlarına Qafqazdan mühacir olaraq gələn çərkəzlər yerləşdirilirdi. Buna görə əfşarlar pərişan oldular və onların mühüm bir hissəsi dağlıq, bərəkətsiz və az torpaqlarda yerləşmək məcburiyyətində qaldı. Beləliklə, qonşuları mühacir çərkəzlər bərəkətli və geniş torpaqlar sayəsində firavan bir həyat sürərkən, əfşarlar ağılarında da təsvir edilən sıxıntılı və kədərli bir yaşayışa məhkum oldular. Əhalinin artımı səbəbilə onlar indi də pis vəziyyətdə yaşayır və ən yoxsul türk kəndlilərindən sayılırlar. Bununla bərabər, əfşarlar gülərüz, nikbin və nəşəli, İrandakı soydaşları kimi sakit və tərbiyəli adamlardır. Soruşduqda gülümsəyərək «əfşarın al-vur dövrünə» aid qovğunlardan və vuruşlardan bəhs edirlər. Qadınlarının çalışqanlığı qarşısında dərin bir təqdir hissi duymamaq mümkün deyil. Məşhur əfşar kilimlərini də dinclik bilməyən əfşar qadınları toxuyurlar. Kayserinin Pınarbaşı qəzasının Mərkəz nahiyəsinə tabe bəzi kəndlərlə həmin qəzanın Pazar-örən nahiyəsi kəndlərinin çoxu, Sarız qəzası kəndlərinin yarısından çoxu, Tomarzanın Toxlar nahiyəsi kəndlərinin əksəriyyəti əfşarlara aiddir. Adananın Mağara qəzası kəndlərindən Ayvad və Ağdaş-alanı kəndləri əfşarlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Çuxurovada bəzi əfşar kəndlərinə, həmin bölgədəki bir çox kəndlərdə isə onlara mənsub ailələrə təsadüf edilir. Bir əsrdən artıq müddət ərzində kənddə yaşamalarına baxmayaraq onlar oba təşkilatını hələ də unutmamışlar. Bu obaların adları və yerləşdikləri kəndlərə aid siyahı belədir3. Əfşar obaları və yerləşdikləri kəndlər:
Əfşarlardan Qara Rəcəbin şəcərəsi: 234 
Bu şəcərədəki Qara Rəcəbli 989-cu ildə (1581) haqqında danışılan Rəcəb Kətxuda eyni adam olmalıdır. Rəcəb Kətxudaya tabe əfşarlar daha sonrakı əsrlərdə rəcəbli əfşarı adı ilə tanındılar. İəcərədə Rəcəbin nəvəsi kimi göstərilən Hacı Mustafa bəy 1101-ci ildə (1690) Avstriya səfərinə çağrılan Çərkəz oğlu Hacı Mustafa bəy ola bilər. Ancaq Hacı Mustafa bəy, göründüyü kimi, Ərəb Həsənin oğlu və Rəcəbin nəvəsi deyil, Çərkəz adlı bir adamın oğludur. Şəcərədəki İbrahim bəy isə Avstriya səfərinə çağrılan Doqquz İbrahim bəy ola bilər. Bəkir bəy 1124-cü ildə İstanbula gələn rəcəbli əfşarı boy bəyi Bəkir bəy olmalıdır. Şəcərənin əsil bəy ailəsi qolunda üçüncü sırada görünən Çərkəz bəyə gəlincə, onun 1273-cü ildə (1856) əfşar bəyi olduğunu, oğlu Hacı bəyin isə Firqeyi-İslahiyyənin gəlişi zamanı (1281-1865) əfşarların başçısı olduğunu bilirik. Arxivlərdə əfşarlara dair yeni sənədlər tapıldıqca bu şəcərənin nə dərəcədə doğru olduğu bilinəcək, onların sayəsində əfşarların vuruşmalarından bəhs edən bəzi şerlərin izahını da vermək mümkün olacaqdır. İran əfşarları (avşarları) Bu fəslin başlanğıcında XII əsrdə İranın Xuzistan əyalətində Arslan oğlu Yaqubun, sonra isə Şumla və oğullarının idarəsində əfşarların yaşadıqlarını görmüşdük. XV əsrin sonlarına doğru bu ölkədə əfşarlara təkrarən rast gəlirik ki, onlar ağqoyunlu fəthi nəticəsində Anadoludan gəlmiş əfşarlar idi. Onların başında Mənsur bəy dururdu. Səfəvi dövlətinin qurulması ilə əlaqədar Hələb türkmənlərindən və dulqədirli ulusundan olmaq üzrə İrana yeni əfşar oymaqları gəldi. İrandakı böyük əfşar varlığını Anadoludan gələn bu əfşar oymaqları meydana gətirdilər. Onlar müxtəlif bölgələrdə yaşayır və ayrı-ayrı bəylərin idarəsində bulunurdular. Bu daha çox onların İrana müxtəlif zamanlarda köçmələri ilə əlaqədardır. Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|