Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

O
ĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR)

FARUQ SÜMƏR

OĞUZLAR
(TÜRKMƏNLƏR)


TARİXLƏRİ

BOY TƏŞKİLATI

DASTANLARI

Bakı – 2013


TÜRKSOY

ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ TEŞKİLATI

İNTERNATİONAL ORGANİZATİON OF TURKİC CULTURE
TÜRKSOY kitabxanası seriyası: 25
AMEA Folklor İnstitutu

Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur

Türkcədən çevirən,

ön söz, qeyd və şərhlərin müəllifi:

Prof. Dr. Ramiz ƏSKƏR

Redaktor:

Akad. İsa HƏBİBBƏYLİ

Faruq Sümər. Oğuzlar (Türkmənlər). Tarixləri.

Boy təşkilatı. Dastanları. Bakı, MBM, 2013, 448 səh.

Oğuzlar türk xalqlarının təşəkkülündə, inkişafında bö­yük rol oyna­mış ən güclü qollardandır. Ötən əsrlər oğuz tay­fa­la­rı­nın öz vətəni, xalqı, milli istiqlaliyyəti uğrun­da mər­da­nə döyüş­lə­rinin şahididir. Oğuzların ucalt­dı­ğı tarixi abidələr bütün dün­yanı valeh etmişdir.

Oğuzlar həm də azərbaycanlıların əcdadıdır.

Məşhur türk tarixçisi Prof. Dr. Faruq Sümərin kitabı onun uzun axta­rış­larının əvəz­siz bəhrəsidir. Oğuzların həyatı, məişəti, bir et­nos kimi ən qə­dim zamanlardan təşəkkül tapması, dövlət qurma bacarığı monoqra­fi­yada öz əksini tapmışdır. «Oğuz­lar» kitabının oxucularımız tərəfindən ma­raqla qarşılanacağı şüb­həsizdir, bu əsər onları Azərbaycan xalqının təşək­kü­lü, var­lı­ğı ilə bağlı ilkin mənbələrlə tanış edəcək­dir.

İSBN 4703000000-26-

©Ramiz Əskər, 2013

PROF. DR. FARUQ SÜMƏR:

HƏYATI, ŞƏXSİYYƏTİ VƏ ƏSƏRLƏRİ
Türklərdə xronikaçılıq, salnaməçilik, vəqayenəvislik, mün­şi­­­lik, mü­vər­rix­­lik, bir sözlə, tarixçilik ənənəsi, təəssüf ki, zəif in­­kişaf et­miş­­dir. Bu da onunla bağlıdır ki, qəhrəman türk mil­lə­ti tarix yazmaqdan çox tarix ya­rat­mağa üstünlük vermiş, bu işi tarix ya­­rat­ma bacarığı və qüd­rə­ti olmayanlara həvalə etmiş­dir. Nəti­cə­də türk tarixini salxım sö­yüd köl­gə­sin­də şərab içən, nar­gilə çəkən, bəng atan, gözəllərə qəzəl, sultan­lara qəsidə qoşan, bat­man qılıncları qaldırmağa gücü çat­mayan, misqal lələkləri xü­susi şövq­lə oynadan qeyri-türklər yazmışlar. Türkiyədə (ha­be­lə digər türk ölkələrində) müa­sir mənada tarix elmi və tarix­çilik son yüz ildə meydana çıxmışdır.

Cümhuriyyət dövründə qardaş Türkiyədə tarix üzrə bir-bi­rin­dən iste­dad­lı alimlər yetişmişdir. Onların arasında Məhmət Fu­ad Köp­­rü­lü, Nə­cati Lu­qal, Əhməd Rəfiq Altınay, İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı, İb­rahim Haqqı Kon­yalı, Ömər Lütfi Barkan, Mür­kimin Xəlil Yinanç, Əqdəs Nemət Ku­rat, Zəki Vəlidi To­ğan, Xəlil İnalcıq, Osman Turan, Məhmət Köymən, Kamal Kar­pat, İlbər Ortaylı kimi dünya miqyasında qəbul edilən şəx­siyyətləri gös­tərmək olar. Bu kitabın müəllifi Prof. Dr. Faruq Sümər də həmin cərgədə xü­susi və şərəfli yer tutan görkəmli alimlərdən biridir.

Faruq Sümər 1924-cü ildə Konyanın 120 kilometr cənubun­da yerləşən Boz­qır qəsəbəsində istiqlal savaşı qazisi Məhmət Zəki əfəndi­nin ailəsində doğulmuşdur. Anası Züleyxa xanım ib­­tidai mək­təbin üçüncü sinifinə qədər oxusa da, türk törəsinə çox bağlı bir qadın idi. O, uşaqlarına ud çalmağı öy­rətmiş, on­ları oxumağa həvəsləndirmişdir. 1931-ci ildə ailənin İstanbula köç­­məsi ilə uşaqların təhsili üçün daha yaxşı şə­ra­it yaranmışdır.

Faruk Sümər İstanbulun Ələmdar səmtində yerləşən 49 say­lı ibtidai məktəbi bitirmiş, daha sonra təhsilini İstanbul litse­yin­də da­vam etdirmişdir. 9-cu sinifdə ikən o, anasının köməyi ilə əs­ki yazını öyrənmiş, bir mollanın sayəsində osmanlıca mətnlə­ri rahat və sürətli oxumaq sahəsində yaxşı vər­dişlər qazanmış­dır. Elə həmin dövrdə də tarixçi olmağı qərara almışdır.

II dünya müharibəsi başlayanda almanların İstanbula hü­cum eht­imalı bir çox ailəni yaylalara və kənd­lərə getmə­yə məc­bur etmişdi. Faruq Sümərin ai­ləsi də Toros dağlarındakı yay­la­lara qalxmış, gənc Faruq burada neçə əsrdən bəri köçəri el­at hə­yatı yaşayan əski oğuzların bir qolu olan müasir yörükləri yaxından görmək imkanı qaza­n­mış­dır.

F.Sümər 1942-ci ildə litseyi başa vuraraq İstanbul Uni­versi­tetinin tarix fakültəsinə daxil olmuşdur. M.F.Köprülü, M.X.Yinanç, Z.V.To­ğan, Ə.N. Ku­­­rat, O.Turan, C.Baysal, O.Ş.Gök­­yay, İ.Küçükömər, M.Turxan kimi ünlü xocalar­dan dərs almış, səlcuqlu və os­man­­lı dövrü üzrə ixtisaslaşmağa başla­mış­dır. Ba­ka­lavr dərə­cə­sini «XVI əsrdə Anadoluda türk oy­maqları» möv­­zu­sun­da yaz­­dığı bu­raxılış işi ilə bitirmişdir. Sonra magis­tra­turada oxu­yan gənc alim «Ana­dolu türk boy və oymaqları (XVI və XVII əsr­lər­də)» mövzusunda dis­sertasiya (68 səhifə) müdafiə edərək Prof. Dr. Mük­rimin Xə­lil Yinançın başçılıq etdiyi orta əsrlər ta­ri­xi ka­fed­­ra­sın­dan 1948-ci ilin fev­ra­lın­da «əla» qiymət­lə məzun ol­muş­dur. 

Faruq Sümər daha sonra An­kara Universiteti dil və tarix-coğ­rafiya fa­kül­təsinin doktorantu­rasına daxil olmuş, əv­vəllər iş­­lədiyi mövzunu mə­kan baxı­mın­dan daha da genişlən­dirərək Prof. Dr. Osman Turanın rəhbərliyi al­tında «XVI və XVII əsr­lər­­­də Anadolu, Suriya və əl-Cəzirədə oğuz boylarına mənsub tə­­­şəkküllər» adlı dissetrasiyasını (262 səhifə) «əla» qiymətlə mü­­­da­fiə etmiş və 24 may 1950-ci ildə doktor ünva­nı­na layiq gö­­rülmüşdür. La­kin doktoranturada təhsil nazirliyinin təqaüdü ilə oxuduğuna görə iki il yeddi ay iyirmi beş günlük məcburi xidmət dövrünü başa vurmaq üçün İs­tan­buldakı Sü­ley­maniyyə kitabxanasında məmur olaraq işə başlamışdır.

Akademik çalışmalarını davam etdirmək üçün Faruq Sümər məmur və­zi­fəsindən istefa edərək 1953-cü ilin yanvarında dok­torantı olduğu fakültədə assistent (Prof. köməkçisi) vəzifəsinə keçmişdir. 1955-ci ilin dekabrında «Qaraqo­yun­lular: qə­bilə qu­­ruluşu və baş­lanğıcdan Cahan şaha qədər si­­ya­si ta­­rixlə­ri» möv­zusunda disserta­si­ya­sını (169 səhifə) jüri qarşısında müdafiə edə­rək dosent adını al­mışdır.

Faruq Sümər 1 iyun 1956-ci ildə türk silahlı qüvvələrində hə­qiqi hərbi xid­­mətə çağrılmış, bir il altı ay ordu sıralarında ol­muş, tər­xis edildikdən son­­ra əv­vəlki işinə qayıtmışdır.

1959-60-cı illərdə London Universitetinin Asiya və Afrika Araşdır­ma­la­rı Məktəbində müsafir dosent kimi dərs de­miş­dir.

Dosent adını almasından 5 il keçdiyinə görə «Oğuzlara aid dastani ma­hiy­yətdə əsərlər» ad­lı araşdırmasını (həcmi 6 çap vərəqi, elmi jurnalda dərc olunmuşdur) növ­bəti akade­mik dərə­cə­yə, yəni professorluğa təqdim etmiş, bürokratik prosedurlar uzun sürdüyü üçün, nəhayət, 1963-cü ilin dekab­rın­da universitetin professoru adını ala­ bil­mişdir.

18 iyun 1974-cü ildə Prof. Dr. Əqdəs Nemət Kuratın vəfatı ilə əlaqədar An­kara Universiteti dil və tarix-coğrafiya fa­kül­tə­sində orta əsrlər tari­xi ka­fedra­sının müdiri vəzifəsi boşalmış, Faruq Sümər müdir seçilmişdir. Bu və­zi­fədə 8 il çalışdıqdan sonra həmkar­la­rı­nın və tələbələrinin tə­kid və israr­la­rı­na baxmayaraq, elmi tədqiqatlara daha çox vaxt ayır­maq məqsədilə 10 iyul 1982-ci ildə 58 yaşında ikən təqaü­də çıx­­mış və İstanbula köçmüşdür. Hal­bu­ki həmin vaxt onun rəs­mi təqaüd ya­şına tam 10 il qalırdı.

  Faruq Sümər zahirən çox sağlam görünsə də, səhhətində bə­zi prob­lem­lər yaşamışdır. Əski mətnləri zərrəbinlə oxumaq­dan sağ gözü zəifləmiş və 1958-ci ildə baş verən iltihab nəti­cə­sində tam tutulmuşdur. 1977-ci ildə isə mədəsindən əmə­liy­yat ol­­muşdur. Üstəlik, ekiz uşaqlarından Əli Qutlunun 25 yaşında nəq­­liy­yat qə­­zasın­da həlak olması onu hədsiz dərəcədə sarsıt­mış­­­dır. Bir müddət İstanbul Universiteti Cər­rah­­­pa­şa tibb fakül­tə­si xəstəxana­sın­da müalicə olunsa da, qara ciyər xər­çən­­gindən 21 ok­t­­yabr 1995-ci ildə 71 ya­­­şında haqqın rəhmətinə qovuş­muş­­dur. 26 ok­t­yabr gü­nü Türk Dünyası Araşdır­maları Vəqfin­də düzən­lə­nən məra­sim­dən sonra Fateh camisin­də qı­lınan na­ma­zın ar­dın­dan Qozlu­dakı ailə mə­zarlığında dəfn edilmişdir.

Faruq Sümər dörd oğul atasıdır, iki dəfə ai­lə qurmuşdur. Özü kimi ta­rixçi olan birinci eşi Prof. Dr. Minə Ərol xanımdan Səlcuq adlı bir oğlu, ikinci eşi Cəmilə Nu­ray xanımdan Əli Qut­­lu, Cavad Mutlu və Zəki Gültəkin adlı üç oğlu olmuş­dur.

Ərəb, fars, ingilis və fransız dillərini mükəmməl bilən Prof. Dr. Faruq Sü­mər təqribən 400 elmi əsər müəllifidir. Bunlardan bir qismi kitab və dis­sertasiya, bir qismi elmi məqalə və məru­zə, bir qismi isə ensiklopediya mad­dəsi, rəy və tərcümədir. Onun qələmindən 22 kitab çıxmışdır ki, bunlar­dan 19-u nəşr olunmuş, 3-ü isə işıq üzü görməmişdir.

Müəllifi (daha doğrusu, həmmüəllifi) olduğu ilk kitab ingi­liscə çıxan «Tur­­kishe Archtecture» («Türk memarlığı») kitabı­dır (1965, 190 səhifə). Özü ilə birlikdə altı professor tərəfindən yazılan bu kitab üç dəfə işıq üzü gör­müş, xarici ölkələrdə mütəxəssislərin dərin marağına səbəb olmuş­dur.

Ünlü tarixçinin şahəsəri «Oğuzlar (Türkmənlər). Tarixləri-Boy təşkilatı-Dastanları» kitabı cüzi əlavələrlə 5 dəfə (1967, 1972, 1980, 1992, 1999) nəşr edilmişdir. Bütün dünyada oğuzlar haqqında yazılmış bu ən gözəl kita­bı 1988-ci ildə Sabir Rüstəmxanlının tövsiyəsi ilə çox qı­sa müddətə (iki aya) tərcümə edərək çapa hazırladım. 1989-cu ildə İs­tan­bul­da olarkən mərhum Turan Yazqanın rəhbərlik etdiyi Türk Dünyası Araşdır­ma­ları Vəqfində Fa­ruq Sümər­lə tanış oldum və əsəri tərcümə etmək üçün on­dan icazə istə­dim. Hələ SSRİ tər­kibində olan Azərbaycanla Türkiyənin ayrı-ayrı müəllif hü­quq­ları cəmiyyətlərinə üzv olduqları üçün ona ho­norar veril­mə­yə­cə­yini bil­dir­­dim. O, honorar-filan istəmədi­yi­ni, nəşriyyatın onu bir ne­çə günlüyə Ba­kı­ya dəvət etmə­si­nin yetərli olacağını söylədi. Sonra «Bunlar tamam da, siz azə­ri­cə biliyormusunuz?» deyə soruşdu. «Nasıl bil­məm, hocam, bən azəri­yim» dedim. Tezliklə məsələ­nin məğzi bilindi. O məni ərzurumlu-fi­lan san­­­mış, ədəbi Azərbaycan dilini bilib-bil­mədiyimi anlamaq is­təmişdi: «Türk­­çə­niz o kadar güzəl ki, bəni şaşırttınız» de­di.

Kitab 1989-cu ildə Sabir Rüstəmxanlı tərəfindən «Yazı­çı» nəşriyyatının planına salındı, 1992-ci ildə Kamil Vəliyevin ön sö­zü ilə 8.500 nüsxə ti­rajla nəşr edildi və bir-iki həftə ərzində satılıb qurtardı. Onun bəlkə də 500 nüsxə­sini müx­təlif mağaza­lardan mən özüm alıb qo­hum-qarda­şa, dost-tanışa ba­ğış­ladım. O dövrdə şid­dətli in­fl­ya­siya ol­duğu üçün mənə çatacaq 4.300 ma­nat ho­no­rar ar­tıq qəpik-qu­ru­şa çev­rilmişdi. Nəşriyyat indek­sasiya tətbiq et­mək­dən boyun qa­çırdı, mən də onu al­maq­dan vaz keçdim (o vaxt Sabir Rüs­təmxanlı «Yazıçı»dan get­­mişdi). Təbii ki, nəş­­riyyat Faruq Süməri Ba­kıya dəvət etmədi (onun elə bir səlahiyyəti də yox idi). Beləliklə, nə müəllif, nə də mü­tər­cim bu kitabdan heç bir qazanc əldə etmədi. İrihəcmli bu əsərin tərcü­məsinə sərf etdiyim zəhmət, korrekturanın oxunmasına itirdiyim vaxt, təx­mi­nən min sə­hifəlik mətnin makinada yazılmasına xərclə­di­yim pul, hər gün nəşriyyata ayaq döyməyim türklüyə halal olsun. Sonra Faruq Sümərlə görüşmək qis­mət olmadı. Mən tərcümədən (sa­nı­ram) 5 ədəd Tu­ran Yaz­qa­na verdim ki, müəllifə çatdırsın. Kitablar xocaya çatmış və onu hədsiz dərəcədə sevindirmiş, hətta duyğulandırmışdı. Bunu sonra öyrəndim.

«Oğuzlar» 1999-cu ildə Məhəmməd Aydoğduyev tərəfin­dən türkmən di­linə çevrilmişdir. Türkmənistanın o vaxtkı rəh­bə­ri Səfərmurad Türkmən­başı Faruq Sümərə böyük ilti­fat gös­tərmiş, onu bir neçə dəfə Aşqabada də­vət et­miş, türkmən pas­portu vermiş, ordenlə təltif etmişdi. Alim Türkmə­nis­tan Elm­lər Akademiyasının fəxri üzvü seçil­mişdi.

Kitabın azərbaycanca nəşrindən 21 il ötmüş, ölkəmiz latın əlifbasına keç­miş, ki­ril əlifbasını bilməyən yeni bir nəsil yetiş­mişdir. Milli dövlət qu­ru­­­culuğunda, milli şüurun inkişafında «Oğuzlar» kimi bir əsə­rin oynayacağı müsbət rolu nəzərə ala­raq onu yenidən nəşr et­məyi qərara aldım. Bu dəfə texniki sə­bəb­lər üzündən birinci nəşrdə nəşriyyatın ixtisara saldığı xəri­tələri və cədvəlləri də veririk. Kitaba digər və yeganə «düzəli­şi­miz» haşiyələrdə da­hi Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» kitabına dair iki istinada (Ki­lisli və Atalay) üçüncü istinadı əlavə etməkdir. Burada «Diva­n»ın Azər­bay­can dilinə tərcü­məsinin (2006-cı il) müvafiq yer­ləri göstərilir.    

«Oğuzlar» haqqında geniş məlumata lüzum yoxdur. Oxucu­lar onun necə dərin, əhatəli və milli əsər olduğunu görəcək, se­və-sevə oxuyacaqlar. Yalnız onun bir neçə özəlliyini qeyd etmək istərdim.

Kitab üç hissədən ibarətdir. İlk hissə oğuzların tarixindən bəhs edir. Mü­əllif burada «Oğuz» adının etimologiyası, qədim dövrdə Barlıq çayı sahilin­də, Tula boyun­da, göytürklər və uyğurlar dövründə yaşayan oğuzlar haqqın­da bil­gilər verdikdən sonra onların vətəni, həyat tərzi, iqtisadi həyatı, əski di­ni inamları, islamı qəbul etmələri, adət-ənənələri barədə söz açır. Bundan əlli il əvvəl təqdim olunan bir çox maraqlı mə­lu­matlar, ilk dəfə açıqlanan faktlar elm aləminə böyük bir alimin qədəm qoyduğunu göstərirdi.

Oğuzla­rın qurmuş olduqları böyük və möhtəşəm Səlcuqlu imperiyasının Ya­xın və Orta Şərq xalqlarının ta­leyin­də oy­nadığı misilsiz rol, eşsiz türk qəh­­rəmanı Alparslanın 1040-cı ildə Dan­də­nəkan mey­dan müharibəsində İra­nı, 1071-ci il Malaz­girt meydan mü­ha­ribə­sin­də isə Bizansı məğlub etməsi, oğuz­la­rın Orta Asiyada və Qafqazda, İranda və Anadoluda, İraqda və Su­ri­ya­da gerçəkləşdirdikləri fütuhatlar, səlib yürüşlərinə və monqol istilasına son qoy­maları, Osmanlı, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu dövlətlərini meydana gə­tirmələri, daha sonra Misiri, Hicazı, Əlcəzairi, Mərakeşi, Balkanları ələ ke­çir­mələri, Vyana qapılarına qədər getmələri, bir sözlə, üç qitəyə hakim ol­ma­ları ilkin mənbələrin dili ilə inandırıcı bir şəkildə göstərilmişdir.

Kitabın “Boy təşkilatı və boylar” adlanan II hissəsində Kaşğari, Yazıçı­oğlu və Rəşidəddinə görə oğuz boylarının adları, mənaları, hər bo­yun öz ət qismi və onqonu, başqa ifadə ilə, sümüyü və quşu, hiyerarxiya içində dəqiq mövqeyi tək-tək təsvir edilmişdir. Kayı, bayat, alka bölük, qara bölük, yazır, döyər, dodurğa, yaparlı, əfşar, kızık, bəydili, karkın, bayındır, peçeneq, ça­vul­dur, çəpni, salur, eymür, ala-yundlu, yürəgir, iğdır, büğdüz, yıva və kınık olmaq üzrə 24 oğuz boyunun ucsuz-bucaqsız bir coğrafiyada yayılması, kö­çə­ri və ya oturaq şəkildə yaşaması, onların adını daşıyan yer adları və sair məsələlər sistemli bir şəkildə tədqiq edilmişdir.

Kitabın dastanlardan bəhs edən son hissəsində onların mövzusu, yazıldı­ğı zaman və yer, dastan qəhrəmanları və onların müsəlmanlığı, iqtisadi hə­ya­tı, siyasi fəaliyyəti, ordaları, ailə həyatı maraqlı faktlar əsasında göstəril­miş, oğuzlarda ordu, minicilik, geyim, ovçuluq, əyləncələr ayrı başlıqlar al­tında araşdırılmışdır. Oğuzların davranışlarına xüsusi bölmə həsr edən Faruq Sümər onların psixologiyasını, şərəf, ləyaqət və heysiyyət duyğularını, ülvi ruhunu, daim zəiflərin və gücsüzlərin tərəfində olmalarını, oğuzlara xas olan dərin humanizmi, son­­suz mərd­­lik, cəsarət və cəngavərliyi, bir sözlə, say­sız-hesabsız müsbət məziyyətləri dastanların özündən gətirdiyi faktlar əsasında çox böyük ustalıqla gözlər önünə sərmişdir.

F.Sümər bu kitabı ya­zar­kən ərəb və fars dillərin­də­ki qədim mənbələrə, o cümlədən Bəlazuri, ibn Dəvadari, ibn Tağrı-Birdi, ibn ül-Əsir, Məkrizi, Tə­bəri, Mər­vəzi, Cüveyni, Bey­haki, Gərdizi, İstəxri, Biruni, Müqəddəsi, Hafiz Əbru, ibn Bi­bi, Həm­dulla Müstövfi, Rəşidəddin, Mirxond, Ravəndi, türk müəlliflərindən Yazıçı­oğlu, Ruhi, Şikari, Nəşri, Peçevi, qərb səyyahlarından Marko Polo, Rub­ruk, Ni­bur, Klavixo kimi şəx­siyyətlərin əsərlərinə, eləcə də çağdaş tarixçilərin bu dövr və mövzu ilə bağlı araşdırmalarına, təqribən 400 adda elmi ədəbiyyata mü­ra­ci­ət et­mişdir.

Müəllif kitabın sonuna dolğun və məzmunlu bir xülasə də əlavə etmişdir.

Faruq Sümərin kitablarından biri «Qara­qo­yunlu­lar: başlan­ğıc­dan Cahan şaha qədər» adlanır (1967, 167 səhifə; 1984 və 1992-ci illərdə təkrar nəşr edilmişdir). Bu kitab bi­zə «Oğuzlar» qədər vacibdir, çünki 1387-1468-ci il­lərdə Şi­ma­li və Cənubi Azər­baycan ərazisində mövcud olmuş böyük və mil­li dövləti­mi­­zin tarixi haqqında ən yaxşı monoqrafiyadır.

Ünlü tarixçinin «Səfəvi dövlətinin quruluşu [qurulması] və gəliş­mə­sin­də [in­­kişafında] Anadolu türklərinin rolu (Şah İs­mayıl ilə xələfləri və Ana­dolu türkləri)» kitabının (1976, 265 sə­­hifə, təkrar nəşri 1992) adı bizə çox şey de­yir. Dərin ehtiyacı nəzərə alaraq alimin qara­qo­yun­lular və səfəvilər haq­qın­dakı kitablarını tezliklə ana di­li­mizə tərcümə etmək lazımdır.

«Türklərdə atçılıq və minicilik» kitabı da (1983, 132 səhifə) çox dərin və gərgin axtarışların məhsuludur. Burada tarixi bil­gi­lərlə yanaşı etnoqrafik məlumat, sərraclıq və qoşqu ləvazi­matı ilə bağlı terminlər nəzərə çarpır.

Faruq Sümərin «Əski türklərdə şəhərçilik» kitabı (1994, 112 səhifə) qə­dim türklərdə şəhərsalma mədəniyyətinin tarixi­nə həsr olunmuş, burada bir çox qədim türk şəhəri haqqında ma­raqlı faktlar və xəritələr verilmişdir.

Qısa adı «Yabanlu bazarı» olan başqa bir kitabı (1985, 132 sə­hifə) türk iqtisad tarixinin unudulmuş bir dönəmini işıqlan­dı­rır. XIII əsrdə Zamantı qalası çevrəsində mövcud olan ilk bey­nəl­xalq yarmarkadan bəhs edən bu əsərin mətni türk və ingilis dillərindədir.

«Əshabül-Kəhf» kitabı (1989, 92 səhifə) islam aləmində məş­hur olan əfsanəvi bir mağara və onun əsrlərcə yuxuda olmuş sakinləri haqqındadır. Qə­dim ta­rixi qaynaqları araşdıran müəllif bu qənaətə gəlmişdir ki, hə­min ma­­ğara Maraş vilayətinin Afşin ra­yo­­­nunda yerləşir. Ki­tab bizim üçün də maraq kəsb edir, çünkü Naxçıvanda da belə bir mağara vardır.

«Səlcuqlular dövründə Doğu Anadoluda türk bəylikləri» adlı həcm­cə ki­çik, lakin fakt baxımından çox zəngin kitabı (1990, 100 səhifə, təkrar nəşri 1998), adından da göründüyü kimi, Ana­dolu­dakı bəzi kiçik dövlətlərin (mən­gücəklilər, sal­tuqlular və axlatşahlar) tari­xin­dən bəhs edir.        

Faruq Sümərin ən gözəl kitablarından biri də «Çəpnilər» ki­tabıdır (1992, 144 səhifə). Burada oğuzların 24 boyundan biri olan, Ana­dolunun fəthində və türkləşməsində müstəsna rol oy­na­­yan çəpnilə­rin ta­ri­xi işlənmişdir. Ali­min «Tirəbolu tarixi» bu kitabın davamı kimi yazılmışdır (1992, 255 səhifə). Bu əsərdə çəpni­lə­rin Qara dəniz bölgəsində mövcud olmuş Trabzon yunan dövlə­ti­nə qarşı qəhrəmanlıq mübari­zə­sindən söz açılır.

«Türk cümhuriyyətlərini meydana gətirən ellər və türk das­tanları» kitabı alimin ölümündən iki il sonra işıq üzü görmüş­dür. Faruq Sümər bu əsərini hə­yatda ikən bi­tir­miş, lakin nəşrini görmək ona qismət olmamışdır.

«Türk dövlətləri tarixində şəxs adları» kitabı da müəlli­fin ölü­mündən sonra çap olunmuşdur. Kitabın birinci və ikinci (1999, 450 və 428 səhifə) cild­lərinə ön sözü mərhum Turan Yazqan yazmışdır. Burada göytürklər döv­ründən os­man­lıya qədər türk dövlətlərində işlənmiş şəxs ad­ları, ün­van­­lar, onların mənaları, etimologiyası göstərilmiş, son dərəcə ma­raqlı etnoqrafik məlumatlar verilmişdir. Bu kitabı da ana dilimizə qazandırmaq pis olmazdı.

Tanınmış alim «İslam qaynaqlarına görə Malazgird savaşı» kitabını (1971, 148 səhifə, ikinci nəşri 1989) həmkarı Prof. Dr. Əli Sevimlə bir­lik­də ha­­zırlamışdır. Bu kitabda Malazgird sa­va­şı haqqında ərəb və fars dil­lərin­də­ki bütün mənbələr orijinalları və tərcümələri ilə birlikdə verilmişdir.

Faruq Sümər məşhur müvərrix Əbubəkr Tihraninin iki his­sədən ibarət «Tarixi-Diyarbəkiriyyə» əsərini (1993, 309 və 369 sə­hifə) həmkarı Prof. Dr. Nəcati Luqal ilə birlikdə çapa ha­zır­la­mış və elmi dövriyyəyə daxil etmişdir.

Vətənpərvər alim «Kitabi-Dədə Qorqud»u A.E.Uysal və V.S.Valker ilə birlikdə ingilis dilinə tərcümə etmişdir: «The Book of Dede Korkut a Tur­kish Epik» (1972, 235 səhifə, Texas Uni­ver­­siteti, təkrar nəşri 1992). Faruk Sü­mər bu vətənsevər təşəbbüslə bağlı bu sətirləri yaz­mış­­dır: «Milli dasta­nı­mız olan Də­də Qorqud das­tan­larının dün­ya dastanları arasında yer almamış olması məni davamlı bir şə­­kildə üzürdü. Bu qaçınılmaz görəvi yerinə gətir­mək üçün iki arkadaşımla birlikdə dastanları ingiliscəyə çevirdikdən sonra ona giriş, not­lar və biblio­qrafiya əlavə etdik».

Faruq Sümərin bu günə qədər nəşr olunmamış üç kitabı da var: «İslam dövlətləri (tarixçələri, xronologiya və soy kö­tüyü cəd­­vəlləri», «Koroğlunun tarixi şəxsiyyəti» və «Mənə­mən­çi­oğul­ları tarixi»dir. Bunlardan «Koroğlu­nun tarixi şəxsiyyəti» ki­tabını ana dilimizə çevirmək çox faydalı olardı.

Buraya qədər göstərdiklərimiz Faruq Sümərin kitablarıdır. Alimin zən­gin elmi irsi bunlar­la məhdudlaşmır. Biblioqra­fi­ya­la­ra baxaraq apardığımız təxmini hesablamalara görə, Fa­ruq Sü­mərin qələmindən 164 jurnal məqaləsi, 28 məruzə, 104 ensik­lo­pediya maddəsi, 4 nekroloq, bir neçə müsahibə çıx­mış­dır. Bu məqalələr arasında bizim üçün çox önəmli olanların bəziləri­ni göstərmək istərdim: «Azər­baycanın türkləşməsi tarixinə ümumi bir ba­xış», «Az tanınmış bir türk hökmdarı Uzun Hə­sən bəy», «Əfşarlar», «Ağqoyun­lu­lar», «Koroğlu, Giziroğlu Musta­fa və Dəmirçioğlu haqqında vəsiqələr [sə­nədlər]» və s. və i.a. Faruq Sü­mə­­rin əsərlərinin Azərbaycan elmi dövriy­yə­sinə daxil edilməsi milli tariximizin daha dərindən öyrənilməsinə mühüm töh­fə ve­rər, bilik və məlumatlarımızı xeyli zənginləşdirərdi.

Faruq Sümər bir çox yerli elmi məclislərə qatılmış, xaric­də keçirilən sim­pozium və konfranslarda Türkiyəni ləyaqətlə təm­sil etmişdir. Alim müx­təlif illərdə Vyana, Münxen, Hambur­q, Pa­ris, Lon­don, Madrid, Bu­da­peşt, Kembric, Oks­ford, Miçi­qan, Tehran, Sarayevo, İslamabad və başqa şəhər­lər­də toplanan nü­fuzlu beynəlxalq forumlarda maraqlı məruzələr oxumuşdur.

Də­rin və ciddi əsərləri Faruq Sümərə hər yerdə hör­mət qazan­dırmış­dır. 1971-ci ildə Kaliforniyadakı Berkli Uni­ver­si­te­ti onu ayda beş min dollar maaşla türkoloji araşdırmalar mər­kə­zinə müdir və­zifəsinə dəvət etmiş, lakin xoca vətəndən uzaq­da ya­şaya bilməyəcəyi üçün bu təklifi rədd et­mişdir.

1974-1975-ci illərdə Frankfurt Universitetində müsa­fir pro­fessor kimi dərs demiş, müxtəlif vaxtlarda İngiltərədə, Fransa­da, Almaniyada, İranda və ABŞ-da elmi ezamiyyətlərdə olmuşdur.

Prof. Dr. Faruq Sümər öz fakültəsində mühazirələr oxumaqla yanaşı İs­tanbul Türk Mu­si­qisi Dövlət Konservatoriyasında, İstan­bul Ali Müəllim mək­­təbin­də, Memar Sinan Universitetin­də, Ərzurum Ata­­türk Universite­tin­də də dərs demiş, bir sıra elmi qurumların işində (məsələn, Türk Ta­­rix Qu­ru­­mu, Səl­cuqlu Tarix və Mədəniyyəti İnstitutu, Os­manlı Ön­cəsi və Osmanlı Beynəlxalq Araşdırmalar Komitə­si, Bizans Araş­­dır­­ma­ları Cə­miyyəti və s.) yaxından işti­rak etmiş, bəzi elmi jurnalların redaktoru olmuşdur.

Faruq Sümər əsil türk və gerçək tarixçi olaraq öz prinsiplə­rin­dən əsla vaz keçməmişdir. Tarixin ideologiya­ya və bəzi məkrli mənafelərə alət edil­mə­sinə qarşı çıxmış, ta­rix­­­­çinin ney­tral və tərəfsiz olması gərəkdiyini söy­­lə­mişdir. 1980-ci il çevri­lişi zamanı hərbçilərin kürdlərin türk olması ba­rədə məqa­lə yaz­­maq­ xahişini qətiyyətlə rədd etmiş, «Kürdlər türk deyildir, mən də əmr qulu deyiləm, mən tarix­çiyəm» deyə kəskin eti­ra­zı­nı dilə gə­tir­mişdir.

1934-cü ildə soyadı islahatı ilə əlaqədar olaraq ailəsinin aldığı Də­mirtaş familiyasını daşıyan Faruq bəy daha sonra Sümər (yəni Şumer) familiyasını qəbul etmiş­dir. Ona görə də elmi əsərlərinin bir qismi Faruq Dəmirtaş im­zası ilə nəşr olunmuşdur. Ancaq oğuzlar haqqında saysız-hesabsız tədqiqat və araşdırmalar apardığı üçün mən şüuraltı bir şəkildə Faruq Sümər adını nə üçünsə Faruq Oğuz kimi qavrayıram. Türkiyədə və Azərbaycanda bir çox adamın eynən mə­nim kimi düşündüyünü gördüm və duyğulandım.

Faruq Sümər araşdırmalarını daima şaquli və üfiqi parametrlər üzrə, təs­diq-təkzib, induksiya-deduksiya metodları üzrə, də­rininə və eninə olmaqla yürütmüşdür. Bəzən kiçik bir fakt üçün həftələrlə, aylar­la axtarış aparmışdır. O, heç bir qarşılıq və təmənna gözləmədən, yorulub-usanmadan, gecə-gün­düz çalışmış, türklüyün gələcəyi naminə türklüyün keçmişini araşdırmışdır. O, maddi sərvət adına heç nə qazanmamışdır, onun qazandığı bütün sərvət mənəvidir. O sərvətin həcmi Turan qədər böyük və əngindir.

Faruq Sümər qəhrəman və nəcib türk millətinin böyüklüyünə və qə­dim­liyinə qeyd-şərtsiz inanmışdır. Həyatının başlıca məqsədi türk millə­tinin şan­lı keçmişini araş­dır­maq və millətin bunu öyrənməsini təmin etmək idi. Buna bö­­yük ölçüdə nail olmuşdur. Türk milləti var olduqca Faruq Sümərin adı onunla birlikdə yaşayacaq.