H.Ne’matov, B.Mengliyev. Tilshunoslikning falsafiy masalalari. – Toshkent, 2017.
Til leksikasining boyishida so‘z o‘zlashtirish, yangi so‘z yasash alohida rol
o‘ynaydi. Biz nutqda ayrim so‘z yasash qoliplari asosida ko‘plab so‘zlar
yasaymiz. Masalan, gulchi, gulli, gulla kabi so‘zlardagi yasovchi –chi, -li, -la qo‘shimchalar eng unumli, eng sermahsul so‘z yasovchi qo‘shimchalardandir.
Ammo ular hosil qilgan so‘zlarning hammmasi ham lug‘atlardan o‘rin
olmagan. Masalan, qalamli, qog‘ozchi kabi so‘zlar lisoniylashmagan, ya’ni
lisoniy sathdan o‘rin olmagan. Chunki nutqiy hodisalarning lisoniy sathdan
o‘rin olishi ma’lum bir qonuniyatlarga bo‘ysunadi, bu hodisalar lisoniy sath
qo‘yadigan talablarga javob bergandagina bu xazinadan joy olish huquqiga
ega bo‘ladi. Demak, yasama so‘zlar lisoniy ham, sof nutqiy ham bo‘lishi mumkin.
Paxtakor, ishchi, kitobchi, aqlli, daftarchi, sharsimon, uysimonso‘zlarini
olaylik.Bu so‘zlarni ikki guruhga ajratamiz:
1) paxtakor, ishchi, aqlli, sharsimon; 2) kitobchi, daftarchi, uysimon.
Har ikkala guruh so‘zlari ham yasama so‘z hisoblanadi. Biroq birinchi
guruh so‘zlari qulay, odatlanilgan, keng iste’molli bo‘lsa, ikkinchi guruh
unchalik qulay emasligi, kam iste’molliligi, favquloddaligi bilan ajralib turadi.
Ko‘rinadiki, birinchi guruh ijtimoiylashganlik xossasiga ega va shu
boisdan yuqorida aytilgan belgilar ularning barchasi uchun umumiy. Ikkinchi
guruh birliklari esa nutqiy hodisa ekanligi, endigina so‘z yasash qolipidan
chiqqanligi bois, odatlanilmaganlik, favquloddalik kasb etgan.
Nutqiy yasama so‘zning ayrimi nutqdagina mavjud bo‘lsa, ba’zilari o‘zini
chiqargan qolipdan uzoqlashib, bir butun holda lisoniy sathga “ko‘tarilib
ketgan" bo‘ladi.
Ma’ruza matnlari.
96
So‘z yasash qolipi ham hosilasining lison va nutqqa munosabati jihatidan
farqlanadi. Ularni unumsiz (tarixiy) va unumli (zamonaviy) so‘z yasash qolipi
sifatida farqlash lozim.
