Izhor nazariyasi. Bu nazariyaning asoschisi Al-Ashafiy deya e’tirof etiladi. Biroq bu ta’limot
undan-da ilgari Abu Ali al-Jubba’ ishlaridayoq ilgari surilgan edi. Izhor nazariyasining asosini
qur’oniy ta’limot – til va so‘zlarni Alloh Odamga tayyor holda in’om etganligi, izhor etganligi tashkil
qiladi. IX asrda rasmiy islomiy ilohiyotda – Kalomda izhor nazariyasi qabul qilinib, mutazalliylar
yon bosgan ijtimoiy kelishuv nazariyasi shakkoklik sifatida qoralandi.
Ilhom nazariyasi. Bu ta’limotga ko‘ra, birinchidan, insoniyatning birinchi umumiy tili – arab
tili bo‘lgan va u Olloh tomonidan yaratilgan. Olloh bu tilning butun boyligini Odam Atoga birdaniga
bermagan – Tangri izhorlarining mahsuli bo‘lgan arab tili asoslari bilan oz miqdordagi leksika
Odamga berilgan. Keyinroq esa zarurat asosida barcha qabilalarga qo‘shimcha ravishda berib
borilgan va boyitilib-boyitilib, faqatgina Muhammad alayhissalomga tilning butun boyligi ma’lum
qilingan.
Bu islomiy nazariyalarning barchasida tilning rivojlanish manbai ikkita – Alloh va odam,
jamiyat ehtiyojlari. Alloh tilni, uning ichki qonuniyatlarini belgilagan va Odamga berganligi haqida
qarashlar ustuvorlik qiladi.
