Oliy va o’rta maxsus ta’lim

Nazorat savollari:

1. 
   Yevrosiyo geografik o’rnidagi asosiy xususiyatlar qanday aks etgan?
   
2. 
   Evropa va Osiyo tushunchasini tavsiflang?
   
3. 
   Materik okean qismlari qanday xususiyatlarga ega?
   
4. 
   Yevrosiyoning o’rganilish tarixiga izoh bering?
   

2. YEVROSIYO MATERIGI TEKTONIKASI

Tayanch so’z va iboralar: kembriy, tektonik harakatlar, platformalar, paleozoy, mezozoy, kaynozoy, Gondvana, Baykal burmalanish oblastlari, Paleozoy burmalanish oblastlari, Mezozoy burmalanish oblastlari, Kaynozoy burmalanish oblastlari, Valday muzligi.

Yevrosiyoning geologik tuzilishida barcha geologik davrlarda - kembriydan oldingi davrdan boshlab to’rtlamchi davrgacha paydo bo’lgan metamorfik, otqindi va cho’kindi tog’ jinslari ishtirok etadi. Bu tog’ jinslari materik hududida g’oyat xilma-xil bo’lib, ular tektonik harakatlar natijasida bir necha marta o’zgarishlarga duch kelgan murakkab geologik hodisalarni o’zida aks ettiradi. Yevrosiyoning hozirgi mavjud bo’lgan geologik strukturasining shakllanishida Yer yuzidagi ma’lum barcha davr burmalanishlari ro’y bergan. Bu burmalanishlar natijasida materikning asosiy struktura birliklari platformalar, burmalangan tog’lar, geosinklinallar hamda xilma-xil tektonik shakllar vujudga kelgan.

Kembriydan oldingi burmalanish oblastlari. Materikning eng qadimdan kontinental rejimga o’tgan qismi kembriydan oldin vujudga kelgan platformali strukturalardir. Ularni paleozoy, mezozoy va kaynozoyda hosil bo’lgan cho’kindi jinslar qoplab olgan. Yevrosiyoning qadimgi yadrolaridan biri Sharqiy Yevropa yoki Rossiya platformasidir. Bu platforma o’rta proterozoyda, Kareliya burmalanishi davrida shakllangan. Uning g’arbiy qismi uchun Boltiq va Ukraina qalqonlari hamda Belorus va Voronej anteklizalari xarakterli. Platformaning botiq zaminidagi asosiy strukturalar sinklizalardir. Uning g’arbida Pol'sha-Germaniya, Boltiq sinklizalari va
sharqda Moskva, Pechora, Kaspiybo’yi sinklizalari mavjud. Arxey va proterozoyda hosil bo’lgan kristall jinslar - gneyslar, granitlar, slyudali slaneslar, amfibolitlar, fillitlar, kvarsitlar, qumtoshlar, platformaning burmalangan, murakkab dislokasiyalashgan zaminini tashkil etadi. Platformaning usti yoshroq jinslar bilan qoplangan bo’lib, ular uncha burmalangan emas. Yoshroq jinslarning qalinligi turli joylarda turlicha bo’lib, zamin rel’efining past-balandligiga bog’liq. Qadimiy kristall jinslar qalqonlarda va anteklizalarda yer yuzasiga yaqin va ayrim joylarda yer yuzasiga chiqib yotsa, sinklizalarda 2000-4000 m, Kaspiybo’yida esa 10 000 m dan ham pastda yotadi.
Materikning Osiyo qismidagi qadimiy kristall jinsli platformali yadrolar Sibir, Xitoy, Arabiston va Hindiston platformalaridan tashkil topgan. Sibir platformasining geologik tuzilishi va rivojlanish tarixi ko’p jihatdan Sharqiy Yevropa platformasiga o’xshaydi. Biroq undan farqi Sibir platformasi yuqori proterozoyda shakllangan va 1 mln. km² dan ziyod maydoni trappa magmalari bilan qoplangan. U o’zining hududiy chegarasi jihatdan O’rta Sibir yassi tog’ligiga to’g’ri keladi.
Platforma zaminining ko’tarilib turgan katta qismlari Aldan qalqoni, Anabara massivi, Yenisey va Turuxan balandliklarini tashkil etadi. Uning botiq qismlari Tunguska, Vilyuy, Xatanga sinklizalaridan va Angara-Lena bukilmasidan iborat. Bu sinklizalar turli xil davrlarda hosil bo’lgan. Tunguska sinklizasi quyi paleozoyda, Xatanga sinklizasi o’rta paleozoyda va Vilyuy sinklizasi mezozoyda cho’kkan. Ularning chuqurligi 6-8 km gacha yetadi. Sibir platformasining geologik tuzilishi O’rta Sibir yassi tog’ligi yer yuzasining asosiy xususiyatlarini belgilaydi. Xitoy platformasi alohida-alohida Shimoliy Xitoy, Janubiy Xitoy, Tarim, Tibet kabi barqaror massivlardan tarkib topgan. Yevrosiyoning janubiy qismida joylashgan Arabiston va Hindiston platformalari geologlarning faraziga ko’ra Gondvana quruqligining parchalangan bo’laklari bo’lib, ular paleogenning oxiri va neogenning boshlarida materikka qo’shilgan. Bu platformalarning ayrim joylarida qadimiy zamin yer yuzasiga chiqib yotib, materikning Osiyo qismida qalqonlar tizimini tashkil etadi. Bular Arabiston, Sino-Koreya va boshqa qalqonlardir.
Osiyodagi platformalar Sharqiy Yevropa platformasidan farq qilib, ular harakatchan qadimiy platformalar guruhiga kiradi. Bu platformalar dengiz sathidan ancha balandda joylashgan bo’lib, kontinental yotqiziqlarning yuvilib ketish va to’planish jarayonlari xarakterli. Osiyo platformalari harakatchan bo’lganligi tufayli bu yerda chuqur tektonik yoriqlar faqat qadimiy zaminda sodir bo’lib qolmasdan, ularni qoplab olgan cho’kindi qatlamda ham yuz beradi. Natijada magmalar otilib turli yoshdagi trappa formasiyalarini hosil qiladi. Jumladan, Hindiston yarim orolining 1mln. km² maydonini qoplab olgan va qalinligi 3000-4000 m keladigan trappa magmalari yuqori trias va yura davrida, Arabiston platformasining janubi- g’arbidagi trappa magmalari bo’r va uchlamchi davrlarda, Xitoy platformasining janubi-g’arbidagi trappa magmalari permdan keyin hosil bo’lgan. Yevrosiyoda kembriydan oldingi burmalanish natijasida vujudga kelgan geologik strukturali oblastlardan tashqari Baykal burmalanishi, paleozoy (Kaledon, Gertsin)
burmalanishi, mezozoy burmalanishi va kaynozoy (Al’p) burmalanishi oblastlari mavjud.