Ona tili o‘qitish metodiкasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Tabiat tasviri.
Ma’lumki, o‘quvchilar 1-sinfdan boshlab «Atrofimizdagi tabiat» o‘quv fanini o‘rganadilar va tabiat tasvirini berishda qiynalmaydilar. Ona tili mashg‘ulotlari o‘quvchilarni tabiat haqidagi tasavvur- larini kengaytiribgina qolmay, balki shu haqda tasviriy matn yaratish mahoratlarini ham shakllantiradi. Tabiat tasvirini yaratishda matn namunalaridan foydalanish mumkin. Chunonchi, mashhur so‘z ustalari: yozuvchi va shoirlarning asarlaridan tabiat tasviriga oid o‘rinlarni o‘qib berish, matn namunalari ustida ishlash, ularning til xususiyatlarini tahlil qilish kabi ishlar o‘quvchilarning shunday matnlar yaratishlariga keng yo‘l ochib beradi. К uzatish tabiat tasvirini yaratishda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, o‘qituvchi rahbarligida olib boriladigan kuzatishlar tasviriy insho uchun boy materialdir. Bundan tashqari, suhbat o‘tkazish, tabiat tasviriga oid rasmlar, diafilmlar, kinofilmlar va diapozitivlardan foydalanish ham inshoning bu turi uchun boy material beradi. Ona tili mashg‘ulotlarida, ayniqsa, tabiatning badiiy tasvirini yaratishga alohida e’tibor berish lozim. Chunki bunday insholar badiiy nutq imkoniyatlaridan unumli foydalanishni talab etadi. 326 Tasvirning eng murakkab ko‘rinishlaridan biri insonning tashqi qiyofasini aks ettirishdir. Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchi ota-onasi, aka-ukalari, sinfdoshlari, tanish-bilishlari, o‘qigan badiiy asar, ko‘rgan kinofilmi qahramonlarining tashqi qiyofasini tasvirlashi mumkin. Tashqi qiyofa tasviri ham tasviriy inshoning boshqa turlari kabi ilmiy va badiiy ko‘rinishlarga ega. Ilmiy tasvirda odamning yoshi, yuz tuzilishi, ko‘zi, qulog‘i, burni, sochining rangi, bo‘yi, gavdasi kabilar aniq faktlarga asoslangan holda ko‘rsatiladi. Badiiy tasvirda esa shubhasiz, o‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a kabi usullardan foydalaniladi. Ona tili mashg‘ulotlarida portret tasviridan ham keng foydalansa bo‘ladi. Harakat tasvirini yaratish ham inshoning muhim turlaridan biridir. Bunday insholar bajarilgan, bajarilayotgan va bajariladitan ish-harakatni bayon qilishni talab etadi. Shu jihati bilan bunday insholar hikoya janriga yaqin turadi. Ammo bu insholarda tasviriylik hikoyaga qaraganda ustundir. Harakat tasviri ham inshoning boshqa turlari singari ilmiy va badiiy bo‘lishi mumkin. Ilmiy inshoda ko‘proq axborotdan foydalaniladi. Bunday insholarda maslahat, tavsiya, ta’kid kabilar asosiy o‘rinni egallaydi. Masalan, «Mehnat darsida», «Suzishni qanday o‘rganish kerak», «Dars tayyorlashni o‘rgan», «Sog‘ bo‘lay desang» kabi mavzularda yoziladigan insholar ko‘proq axborot tarzida bo‘lib, muallif ta’kid, maslahat, tavsiyadan unumli foydalanadi. Badiiy insholarda ana shu harakatlarga badiiy bo‘yoq beriladi. O‘quvchi ba’zan hikoya usulidan foydalanib, o‘zining ichki kechinmalarini ham, bayon qilinayotgan fikrga munosabatini ham ifodalaydi. Harakat tasvirining murakkabligini hisobga olib, avvalo ishni o‘quvchilarga tanish jarayonlarni tasvirlashdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Shubhasiz, 5–6 - sinflarda o‘quvchilar dars tayyorlash, o‘yin, maktab atrofini ko‘kalamzorlashtirish, suzish kabi jarayonlarni tasvirlasalar, 7-, 8-, 9-sinflarda murakkab ishlab chiqarish jarayonini tasvirlaydilar. 327 Harakat tasviriga oid insholarning muhim qismini reportajlar tashkil etadi. Biror kundalik voqea-hodisa, ishlarning borish tafsilotini dalillar, jonli tasvirlar asosida yorituvchi kichik badiiy asar reportaj sanaladi. Unda voqea sodir bo‘lgan joy, manzara, ishtirokchilar ko‘rsatiladi. Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni kichik reportajlar tayyorlashga o‘rgatib borish lozim. Ular sport musobaqalari, xalq sayllari, bayramlardan olib boriladigan kichik reportajlar tayyor- lashlari mumkin. Reportaj mavzusi bolalar tomonidan tanlansa, u yanada qiziqarli bo‘ladi. Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilar shahar, qishloq, dala, sahro, cho‘l kabi joy nomlarini yaratishlariga ham to‘g‘ri keladi. Har bir joy o‘ziga xos tasvirni talab etadi. Masalan, shahar yoki qishloq tasviri haqida fikr yuritilar ekan, uning umumiy ko‘rinishi, diqqatga sazovor joylari, xalqi, ularning urf-odatlari, sevimli mashg‘ulotlari haqida fikr yuritiladi. Sahro haqida fikr yuritilganda ko‘proq unda yashaydigan hayvonot va o‘simliklar olami haqida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning orzu-umidlari aks etgan insholardan ham foydalaniladi. «Agar men sehrgar bo‘lsam», «Sinfdoshim Oybek 20 yildan so‘ng», «Men maktabimizni kelajakda qanday tasavvur qilaman», «Men me’mor (o‘qituvchi, shifokor) bo‘lganimda...», «O‘zbekiston XXI asr o‘rtalarida», kabi mavzularda yoziladigan insholar o‘quvchilarni ertangi kun haqida xayol surishga, o‘ylashga majbur etadi. Shunday qilib, tasviriy insholar ona tili mashg‘ulotlarida keng tarqalgan insho turlaridan biri bo‘lib, u o‘quvchilar nutqini rivojlantirishda muhim o‘rin egallaydi. O‘quvchilarning badiiy adabiyot ustida ishlashi, hayotni, turmushni, tevarak-atrofni, odamlarni, hayvonot olamini doimiy ravishda sinchkovlik bilan kuzatishi, o‘z taassurotlarini boyitib borishi ularning tasviriy insho yozishlari uchun qulay sharoit yaratadi. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|