Ona tili o‘qitish metodiкasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| o‘z
so‘zi bilan kuchaytirib yozish, bu so‘z ishtirokida gap tuzish yoki matn yaratish, o‘z so‘zining ifodalab kelayotgan ma’nosini sharhlash orqali uni o‘zlarining nutqiy faoliyatlariga olib kiradilar. «So‘roq olmoshlari» mavzusini o‘rganishda berilgan gaplarni o‘qib, so‘roq ma’nosi qaysi so‘z bilan ifodalanayotganligini aniqlash, shu gaplarda so‘roq ifodalovchi so‘zlarni: 1) shaxs, hayvon yoki narsa-buyum, voqea hodisa nomlari so‘roqlari; 2) belgi-xususiyat so‘roqlari; 3) harakat-holat so‘roqlari kabi guruhlarga ajratib, ularni 217 mustaqil davom ettirish, so‘roqlar o‘rniga berilgan so‘zlardan mosini qo‘yib, gaplarni ko‘chirish, istagan bir matndagi gaplarni o‘qib, har bir so‘zni birin-ketinlikda so‘roqlar bilan almashtirish, bu gaplarning ohangi va imlosi ustida ishlash mazkur mavzuni o‘rganishni ancha osonlashtiradi va samaradorlikni oshiradi. So‘roq olmoshlarini o‘rganishda - mi so‘roq yuklamasining so‘roq olmoshli gaplarda ta’kid, so‘rash ma’nolarida ishlatilishi hamda ularda tinish belgilari xususida ham to‘xtalish maqsadga muvofiqdir. Olmoshning yana bir ma’no guruhi belgilash olmoshlaridir. O‘quvchilar berilgan matndan shunday, shunaqa, muncha, shuncha so‘zlari ifodalagan ma’noni, qanday so‘zlarga ishora qilib kelayotganligini aniqlash, bunday olmoshlar ro‘yxatini tuzish, ular ishtirokida matn yaratish orqali bu haqda puxta bilimga ega bo‘ladilar. Tilimizda jamlash olmoshlari uncha ko‘p emas, o‘quvchilar hamma, bari, jami, butun, yalpi so‘zlarining ma’no va vazifasi ustida ishlash, bu so‘zlar yordamida gaplar tuzish singari amaliy ishlar orqali mazkur mavzuni o‘zlashtiradilar. O‘quvchilar lug‘at boyligiga belgilash, bo‘lishsizlik va gumon olmoshlarini olib kirish, bu so‘zlarning nutqiy faoliyatda qo‘llanilishini ta’minlash uchun so‘roq olmoshlarini har, hech va alla so‘zlari bilan biriktirib qo‘shma so‘zlar hosil qilish, hech kim, hech narsa, har bir, har narsa, alla kim, alla nima, alla qanday, alla mahal, alla qachon, allavaqt, nimanidir, kimningdir, qayerdadir, qachondandir, qachondir kabi so‘zlarning ma’nolari va qo‘llanilishi ustida ishlash, «har+ot», «hech+ot», «alla+ot» singari hosilalar lug‘atini tuzish kabi amaliy ishlardan unumli foydalanishga to‘g‘ri keladi. Olmoshlarning ma’no guruhlariga to‘xtalar ekanmiz, bu so‘z turkumining uslubiy imkoniyatlarini ham unutmaslik lozim. Chunonchi, odatda, kishilik olmoshlari: men, sen, u yakka shaxslarni ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Shuning uchun bu olmoshlar - lar qo‘shimchasi bilan qo‘llanilmaydi. Ammo so‘zlovchi nutqi qaratilgan shaxsga hurmatsizlik bilan muomala qilganda, undan o‘zini yuqori tutganda ba’zan sen olmoshiga - lar qo‘shimchasi qo‘shiladi. (masalan, 218 Senlar kimlar? Senlarga maktab tashvishi begonami? kabi). O‘quvchilar kishilik olmoshlari bilan tanishtirilar ekan, uning bu xususiyatlariga ham to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. So‘roq olmoshlari o‘rganilayotganda uning turli xil ko‘rinishlari (kim, nima, qanaqa, qanday, qaysi, qancha, qachon, necha, qayer kabi) o‘zaro sinonim sifatida ishlatilishiga oid amaliy mashqlardan foydalanish o‘rinlidir. Ayniqsa, berilgan gaplarda yoki matnda ajratilgan olmoshlarni uning ma’nodoshi bilan almashtirish (masalan, Sinfdoshim Mo‘tabar sizning kimingiz bo‘ladi?—Sinfdoshim Mo‘tabar sizning nimangiz bo‘ladi? kabi) samarali ish usullaridan biridir. Sinonimlari mavjud olmoshlarni alohida ro‘yxat qilish (masalan, hammasi jami–barcha–bari; allakim–kimdir, allanima–nimadir, allaqanday–qandaydir kabi), ular ishtirokida gap yoki matnlar yaratish o‘quvchilar nutqini rivojlantirishda o‘ta muhimdir. Mazkur so‘z turkumini o‘rganishda juft va takroriy olmoshlar ustida ishlashga ham to‘g‘ri keladi. Berilgan juft yoki takroriy olmoshlarni (masalan, shu– shu, o‘sha–o‘sha, u–bu, uni–buni, unga– bunga, uncha–muncha, kim–kim, nima–nima, necha–necha va h.k.) qatnashtirib gaplar hosil qilish, ularning ma’nosini sharhlash bu mavzuni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, ta’lim tarbiya bilan uzviy aloqadorlikda olib boriladi. «Olmosh» so‘z turkumini o‘rganishda ham bu birlikka qat’iy amal qilinadi. O‘quvchilar kishilik olmoshlaridan biri siz olmoshi bilan tanishtirilar ekan, bu olmoshning milliy an’analarimiz bilan bog‘liq holda qo‘llanilish doirasiga katta e’tibor beriladi. Chunki uzoq madaniy o‘tmishga ega bo‘lgan o‘zbek xalqi yakka tinglovchiga ham «siz» deb murojaat qiladi. Hatto katta yoshdagi kishilar ham o‘zlaridan kichiklarga «siz» deb murojaat etishgan. «Sen ham, siz ham bir og‘izdan chiqadi» xalq maqolining mazmuni ustida ishlash, dono xalqimizning bu go‘zal odatini o‘quvchilarda tarkib toptirish shu mavzuni o‘rganish bilan bog‘liq holda amalga oshiriladi. «Olmosh» so‘z turkumini o‘rganishda ta’limiy o‘yinlarning ahamiyati benihoya katta. Masalan, o‘quvchilarning nutqiy va fikriy 219 taraqqiyotini ko‘zlab, olmoshning ma’no guruhlari o‘rganilgandan keyin uni mustahkamlash maqsadida «Ijodkor» o‘yin-topshirig‘idan foydalansa bo‘ladi. O‘yinni tashkil etish uchun sinf o‘quvchilari ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh vakili ot bilan ifodalangan gaplarga misollar keltiradi. Ikkinchi guruh esa shu gaplardagi egani olmosh bilan almashtirib, uni davom ettiradilar. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|