Ona tili o‘qitish metodiкasi

Ko‘r gan 
ni 
eshit gan yeng ib 
di 
asos qo‘sh-
cha 
qo‘sh-
cha 
asos qo‘sh-
cha 
asos qo‘sh-cha qo‘sh-
cha 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘av. 
shakl 
yasov. 
shakl 
yas. 
sint. 
shakl 
yasov. 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘av.
shakl 
yasov. 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘av. 
shakl
yasov. 
shakl 
yas. 
lug‘av.
shakl
yasov. 
II 
shaxs, 
buyruq 
mayli 
sifatdosh kelishik II 
shaxs, 
buyruq 
mayli 
sifat-
dosh 
II 
shaxs 
buy-
ruq 
may-
li 
ravishdosh zam. 
shakl 
tu-
shum 
kelishi-
gi. 
o‘tgan 
zam. 
shak. 
asos, sodda 
yasama 
asos,sifatdosh 
(ot.vaz.) 
asos, sodda 
yasama 
asos,sifatdosh 
(ot.vaz.) 
Gapdagi har ikki sifatdosh (
ko‘rganni
va 
eshitgan
) ot o‘rnida 
kelgan. Belgilari: 
1. Har ikki sifatdosh kelishik shaklida (biri bosh, ikkinchisi 
tushum). 
2. So‘rog‘i sifatdoshniki emas, ot so‘zniki: 
kimni? kim? 
3. Ma’nosi–belgi emas, predmet (jonli predmet): 
К
o‘rganni 
eshitgan yengibdi. 
4. Sintaktik vazifasi–aniqlovchi emas, to‘ldiruvchi va ega. 
Quyidagi jumlada ham, sifatdosh so‘zlar ot turkumi vazifasida 
qo‘llangan: Bilmaganni so‘rab o‘rgangan – olim (Navoiy). 

---

250
Bil ma gan ni so‘-
ra 
b o‘r-
gan 
gan olim (dir) 
asos qo‘-
shim-
cha 
qo‘sh-
cha 
qo‘-
shim-
cha 
asos qo‘-
shim-
cha 
asos qo‘-
shim-
cha 
asos
fe’l shakl 
yas. 
lug‘av 
shakl 
yasov. 
shakl 
yas. 
lug‘av 
shakl 
yasov
.
shakl 
yas. 
sin-
tak. 
shakl 
yasov
fe’l shakl 
yas. 
lug‘av 
shakl 
yasov. 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘a-
viy 
shakl 
yasov 
ot
ke-
sim-
lik 
ko‘rs.
II sh 
buy. 
may. 
bo‘-
lishsiz 
shak. 
sifat-
dosh 
keli-
shik 
II sh 
buy. 
may.
ravish-
dosh 
II sh 
buy. 
may. 
sifat-
dosh 
tur. 
ot
belgi-
siz 
sifatdosh, otlashgan 
so‘z 
tu-
shum 
ke-
lish. 
sifatdosh, 
otlashgan 
so‘z 
 
Birozdan so‘ng tur
-
tur boshlandi. 
(A.Q) 
Gapdagi 
birozdan 
(o‘zagi asli ravish) va tur-tur (fe’l) so‘zlari ham 
o‘z turkumi vazifasida emas, ot vazifasida qo‘llangan. Asosiy 
belgilari, avvalgi gap tahlilida qayd etilganidek, ot qo‘shimchalarini 
olgani, so‘rog‘i o‘zgargani va ot bajaradigan sintaktik vazifada 
ekanligidir. 
Tilimizda 
son so‘zlar 
ham boshqa turkum vazifasiga ko‘chishi 
mumkin: 
Biri kitob o‘qiydi, biri shaxmat o‘ynaydi.
Gapdagi 
biri 
so‘zlari ot so‘z o‘rnida (vazifasida) qo‘llangan, 
gapda ega vazifasidadir. (Bundan tashqari, gapdagi 
kitob 
va 
shaxmat 
so‘zlari tushum kelishigi shaklida, lekin belgisiz qo‘llangan). Yana 
misollar: 
1
.O‘n besh uchga 
kasrsiz bo‘linadi. 
2. Olimlarning 
ikkisi 
ham tuproqshunos edilar (Oybek). 

---

251
3. 
К
ampirning 
ettisi 
o‘tgandan keyin Olim buva dadamga 
uchrabdi (A.Q.). 
O‘zbek tilida hatto 
taqlid so‘zlar 
va 
bog‘lovchilar 
ham ot o‘rnida 
qo‘llanishi mumkin. Masalan: 
1. Bolalarning 
shov
-
shuvi 
tindi (Gaz.). 
2. Qo‘shni qishloqdan otlarning 
dupur-dupuri 
eshitilib turardi 
(A.Q.). 
3. To‘yga uch kun qolganda 
«lekini» 
chiqib qoldi (A.Q.). 
Ravish turkumiga mansub so‘zlar gapda ba’zan sifat va ot 
turkumidagi so‘zlar o‘rnida qo‘llanishi mumkin. Tahlil jarayonida 
bunday xususiyatlarni imkoni qadar to‘liq izohlab o‘tish kerak. 
Masalan: 
К
o‘pga 
chopgan 
ozdan 
quruq qoladi (Maqol). 
Bu gapdagi 
ko‘pga 
va 
ozdan 
bo‘laklari to‘ldiruvchi vazifasidadir, 
materiali esa ravish–
ko‘p, oz. 
Bu ravishlar ot o‘rniga o‘tgani sababli, 
otning grammatik belgilarini qabul qilgan: 
1. 
К
elishik qo‘shimchalarini olgan. 
2. Ikkalasi ham gapda hol emas (ravishning asosiy sintaktik 
vazifasi hol bo‘lish), to‘ldiruvchi vazifasida kelgan. 
3. Harakat belgisi ma’nosini emas, balki predmet tushunchasini 
ifodalagan. (Mazkur gapda sifatdosh so‘z–
chopgan 
ham o‘z vazifasida 
emasalan, otlashgandir). 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o‘zbek tili gap qurilishida 
so‘z turkumlariaro vazifa almashinuv anchagina keng tarqalgan. 
Morfologik tahlilda tilimizdagi mana shu xususiyatga alohida diqqat 
bilan qarash va gapdagi so‘zlarning asl turkumi va qaysi turkum 
vazifasida qo‘llanganini to‘liq izohlab berish talab qilinadi. Bu narsa, 
o‘z o‘rnida, sintaktik tahlilni to‘g‘ri amalga oshirishga zamin 
hozirlaydi.