Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 2 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 254
w www.oriens.uz December 2021 hukmronligi kunidanoq uzviy notinchlik yo‘qoldi. Mamlakatlar qayta tiklandi va
himoyalandi, asirlar ozod etildi, faqirlar esa boyidi. Uning davrida hamma tinch-totuv
yashadi
20
. Davlat poytaxti etib Afrosiyobning poytaxti bo‘lgan Qora-qurum
21
bo‘ldi.
Chig‘atoyga kelsak, uning hukmronligi Olmaliqdagi jome’ masjidiga ega Il-
Alargu (al-Alargu) shahrida o‘tgan. Uning farzandlari: Mituqon, Yisu, Baydar,
Sarbonlar bo‘lgan
22
. Mituqon 617/1220-1221 yilda Bomiyon qal’sida
23
otasidan oldin
vafot etgan. Chingizxon qal’ani olgandan so‘ng uning aholisini, bolalar va ozod
ayollardan tashqari barchasini, qatl etishga buyruq berdi
24
.
Chig‘atoy, o‘z og‘a-inilari ichida o‘zgacha hurmatga ega bo‘lib, boshqaruv
san’ati va Yasa qonunlari nozikliklarini bilishi bilan alohida ajralib turgan.
Chingizxon o‘z yerlarini taqsimlab berayotganda, Chig‘atoyga Mavoraunnahr
davlatlari, uyg‘ur yerlari, Qashg‘ar, Badaxshon va Balx viloyatlarini ajratgan va
otaliq etib Qorajar No‘yonni tayinlagan
25
. Chingizxon o‘limidan so‘ng, Chig‘atoy o‘z
poytaxti etib Beshbaliq (Bish-Bolog‘ –
Xondamir 26 ) shahrini sayladi; u katta og‘asi
bo‘lmish O‘qtoy Xoqonga hurmati cheksiz edi. Bundan tashqari u Qorajar No‘yon
(Amir Korajor) maslahati va roziligisiz hech narsa qilmas edi. Aksariyat fors va arab
manbalarida Chig‘atoy nomiga simpatiya bildirilgan. Rashid ad-dinga ko‘ra,
Chingizxon ham shunda farzandalariga shunday ta’rif bergan: “
Amirlar bilingki, тилида Хэрлэн гол, хитойчада Келулун хе деб ҳам аталади. Дарёнинг узунлиги 1254 км бўлиб, 1090 км.и
Мўғулистондан ўтади. Ҳавзаси 116400 км
2
. Далайнор кўлини тўлдирувчи асосий дарёлардан ҳисобланади.
19
В.В.Бартольднинг маълумотига кўра – 1229 йил сигир йилида. – Бартольд В.В. Туркестан в эпоху
монгольского нашествия. Сочинение.Т. I. – М.: Наука, 1963. – С. 531.; Мўғул-Хитой солномалари бўйича
Қурултой сичқон йилида, яъни 1228 йилда бўлиб ўтган. – Султонов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки
Чингиз-хана. – С. 87.
20
Деярли барча тарихий манбалар, ҳаттоки мўғул хонларидан мустақил бўлган душман хонликлар ҳам
Ўқтойхоннинг довюраклигини ҳамда сиёсатда бошқа хонларга нисбатан анчайин кучли бўлганлигини ўзида акс
эттиради.
21
Қорақурум (Коракорум) – Мўғулистоннинг Охон вилоятида жойлашган шаҳар. Унга Ўқтойхон (1229-1241
йй.) XIII асрда ўзининг ҳокимияти маркази сифатида асос солади ва Ўрдубалиқ деб ном беради. – Бартольд В.В.
Каракорум. Соч. Т. III. – М.: 1965. – С. 443-444.; Мирза Мухаммад Хайдар. Тарих-и Рашиди / Введение, перевод
с персидского А.Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М.Епифановой. – Т.: Фан, 1996. – С. 611.
22
Чиғатой ибн Чингизхоннинг Билдишин номли ўғли ҳам бўлган. Лекин 13 ёшида вафот этган. – Бартольд В.В.
Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сочинение. Т. I. – М.: Наука, 1963. – С. 551.; Тарихи Гузиде-и
Нусратномада бу маълумот қуйидагича ўрин олган – Чиғатойнинг 6 ўғли бўлган : Митуген, Мужи Яя,
Белькиши, Саробан, Есумунке, Пайдар. – Таварих-и гузида-Нусрат-наме. – С. 107.
23
Бомиён ёки Бимиён – Кобул, Хульм ва Балх ўртасидаги тоғли ҳудуддаги жойлашган шаҳар. X асрда Бомиён
шаҳри вилоятнинг муҳим шаҳарларидан ҳисобланган. Унинг таркибига Кобул ва Ғазна ҳам кирган ва маҳаллий
ҳукмдорлар қўл остида бўлган. У Чингизхон томонидан хароб этилган ва XVIII асрга қадар тикланмаган. –
Ибрагимов Н. Ибн Баттута и его путешествия по средней Азии. – М.: Наука, 1988. – С. 114.
24
Бомиёндаги воқеа ҳақида В.В.Бартольдда ҳам келтирилади. Унга кўра, кейинчалик “Мобалиқ”, яъни
“Хунук/ёмон шаҳар” деган ном берилган. – Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия.
Сочинение. Т. I. - М.: Наука, 1963. – С. 511.; Ибн ал-Асир, Жузжоний, Насавийлар асарида – Бомиён ҳақида ҳеч
нарса айтилмаган.; Равертининг айтишича – Бомиён = Валиян. – Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского
нашествия. Сочинение. Т. I. - М.: Наука, 1963. – С. 568.
25
История
Монголов
(
От
древнейших
времен
до
Тамерлана
). /
Отв
.
ред
.
А
.
К
.
Муминов
.
Перевод
с
персидского
,
предисловие
,
примечания
,
подготовка
факсимиле
к
изданию
Василий
Григоръев
;
сост
.
указателей
У
.
А
.
Утепбергеновой
.
–
Санктпетербург
:
Карл
Край
, 1834.
–
С
. 109. (
Хондамир
.
Хуласат
-
ул
-
Ахбар
)
26
Ўша
жойда
.