O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi d. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova ko‘chmas mulkni baholash
Yüklə 474,89 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II bob.
| Tayanch so‘z va iboralar: baholash obyekti, baholash subyekti,
milliy standart, xalqaro standart. Nazorat savollari: 1. Baholash faoliyatida bozor infratuzilmasi tushunchasi. 2. Baholash obyektlari va subyektlari. 3. Baholash faoliyati normativ-huquqiy asoslari nimalardan iborat? 4. Xalqaro standartlar mohiyatini ta’riflang. 5. O‘zbekiston Respublikasining mulkni baholash milliy standartlar turlari. 44
MULK QIYMATINI BAHOLASH TUSHUNCHA, MAQSAD VA BOSQICHLARI 2.1. MULKNI BAHOLASH MAQSADLARI Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin, davlatning rivojlanishi uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li tanlandi. Shunday ekan, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotining islo- hatlari bosqichma-bosqich olib borilishi, mulk shakllarining o‘zgarishi jarayonida shakllangan mulk bozorida baholash faoliyatining tiklanishi va rivojlanishiga davlat iqtisodiyotining rivojlanayotganligi sabab bo‘ldi. Demak, davlat bozor iqtisodiyoti tizimiga o‘tishi bilan o‘zining tasarrufidagi mol-mulkni xalqqa, jamoalarga hamda individual shaxslarga bera boshladi. Buning negizida esa ushbu mulkni baholash, uni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish zarurati paydo bo‘ldi. Ayni damda ushbu zarurat baholash faoliyatining rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Baholash keng qamrovli tushuncha bo‘lib, mulkni, ya’ni bino va inshootlarni, mashina va uskunalarni, transport vositalarini va qolaversa, insonning salohiyatidan tortib, yer yuzidagi barcha – jamiki narsalarga baho berishdan iboratdir. Baholash faoliyatida, mulkni baholash, uning mohiyati, o‘ziga xos xususiyatlari, baholash faoliyati ketma-ketligi, unga tegishli me’yoriy-huquqiy hujjatlar haqida gap yuritiladi. Baholash faoliyati respublikamizda mustaqillikka erishilgan davrdan boshlab asta-sekin rivojlana boshladi. Boshlang‘ich davrlardagi xalqaro talablarga mos keladigan milliy davlat baholash andozalarini ishlab chiqish va amalda qo‘llash borasidagi ijobiy tajriba haqida gapira turib, ayni vaqtda baholovchi ekspertlar faoliyatini ma’lum tartib va qoidalarga bo‘ysundiruvchi tegishli to‘la me’yoriy negizning, uni boshqarish va nazorat qilish samarali tizimining amalda mavjud bo‘lmaganligini ta’kidlab o‘tish zarur. 45
bilimlarga ega bo‘lish, baholash faoliyatining mazmun-mohiyatini tushunib yetish, mulk va mulk egasini aniqlash va nihoyat, aynan, baholash sohasi bo‘yicha tahsil olish zarur. Buning uchun baholash faoliyatini o‘rganish, ma’lum bir tajriba orttirish va bilim maskanlarida o‘qish tavsiya etiladi. Baholash faoliyatini amalga oshirishda – baholash sertifikatiga ega, malakali baholovchi va shu bilan birga baholash faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ham ega bo‘lishini talab qiladi («Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning 4-moddasi). Baholash faoliyati bilan shug‘ullanuvchi malakali mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratish kerak. Bu maqsadni amalga oshirish uchun o‘quv adabiyoti, texnik va boshqa vositalarning tegishli majmuasini tayyorlash lozim. Bundan tashqari, baholovchi ekspertlarni tegishli professional darajada o‘qitish va attestatsiyadan o‘tkazish, baholash faoliyatining ilmiy negizini ta’minlovchi uslubiy materiallarni tayyorlash va ishlab chiqish, chet el professional andozalarini milliy zamonaviy sharoitlarga moslashtirishni tashkil etmay turib, baholash faoliyatini rivojlantirishni amalga oshirib bo‘lmaydi. O‘zbekistonda baholash faoliyati ma’lum darajada rivojlanmoqda, negaki sotish va sotib olish, ijara, garov, sug‘urta, asosiy jamg‘armalarni qayta baholash, korxonalarning birlashuvi va jalb etilishi, merosxo‘rlik huquqining bajarilishi, sud hukmining ijro etilishi uchun o‘z vaqtida obyektni baholash zarur bo‘ladi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish chora-tadbirlari jadal sur’atlar bilan boshlandi. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, davlat tasarrufidagi mulkni xususiylashtirish uchun baholash faoliyatiga bevosita talab tug‘iladi. Bundan tashqari, rivojlanayotgan har qanday mulk bozorida kechadigan munosabatlarning barchasi baholash faoliyatining rivojlanishini taqozo etadi. Demak, o‘z- o‘zidan demokratik davlatda xususiylashtirish jarayonlari va bozor 46
jarayon o‘sishiga qarab rivojlanib boradi. Turli toifadagi mulklarni (ko‘chmas va ko‘char) ma’lum bir maqsad uchun (sotish, garovga qo‘yish, ijaraga berish va shu kabilar) baholashning ilmiy-uslubiy va amaliy asoslari chet el tadqiqotchilari ishlarida keng yoritilgan. Mulk qiymatini baholash asosida takror ishlab chiqarish xarajatlari va undan foydalanishdan olinadigan daromadlarning bahosi yotadi. Mulk obyekti narxlari ning dinamikasi talab va taklifning o‘zaro nisbati va shu kabi boshqa bozor iqtisodiyoti qonunlari ta’siri ostida shakllanadi. Har bir mulk o‘z egasiga foydalanishidan ma’lum daromad keltiradi. Turli toi- fadagi mulk qiymatini aniqlash baholanayotgan obyektning o‘ziga xos xususiyatlarining ko‘pligi, shu bilan birga mulkni baholashga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar bilan belgilanadigan g‘oyat murakkab va ko‘p mehnat talab qiluvchi jarayon hisoblanadi. Shuningdek, mulkni baholashdan maqsad: Birinchidan, uni qonundan tashqari bo‘lgan tartibsizliklarga barham berish, ko‘char va ko‘chmas mulk bahosi sun’iy o‘sishining keskin oldini olish hamda bir maromga keltirishini ta’minlash; Ikkinchidan, qonunda ko‘rsatilgan tartibda baholovchi kompaniyalarni yaratib, ular o‘rtasida raqobatchilik muhitini yaratish va erkinlik, odillik tamoyillariga tayangan holda faoliyat yuritishini ta’minlash; Uchinchidan, davlat soliq siyosatida mulkni baholovchi tashkilotlarga soliq bo‘yicha imtiyozlar berish hamda ularni qo‘llab- quvvatlash; To‘rtinchidan, mulk (ko‘chmas mulk) bahosining turg‘unligini saqlab turishni ta’minlash; Beshinchidan, mulkni baholashda keng foydalanilayotgan me’yoriy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqib, uni mos ravishda jamiyatimizning mulk bozoriga reallashtirishini hamda baholovchi tashkilotlar ish faoliyatida foydalanadigan me’yoriy hujjatlarni takomillashtirishni ta’minlash. 47
jarayonida belgilangan tartiblar asosida to‘g‘ri faoliyat olib borilishi, baholash faoliyatining mamlakatimizda rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Obyektni samarali boshqarish va taqsimlash maqsadida uning bozor yoki boshqa turdagi bahosi aniqlangach, bu jarayonda kimlar ishtirok etishi va aynan qaysi obyektlarda mumkinligini ham aniqlash lozim. Narx belgilanayotganda obyekt va subyektlarning bahosi ham nazarda tutiladi. Baholash faoliyatining subyekti jismoniy va yuridik shaxslar, davlat hokimiyati organlari, o‘z-o‘zini boshqaruvchi tashkilotlarning baholovchilari hisoblanadi. Baholash jarayonining subyektlariga quyidagilarni kiritish mumkin: – davlat hokimiyati organlari; – tashkilotlar va yuridik shaxslarning individual baholovchilari; – baholovchilarning professional uyushmasi; – buyurtmachi-baholovchilarni – baholovchi va yuridik yoki jimsoniy shaxslarning yozma shakldagi shartnoma bo‘yicha o‘zaro kelishuv asosida u yoki bu obyektning baholanishi amalga oshiriladi; – baholash xizmatining iste’molchilari – ijro hokimiyatining baho haqidagi hisobotda o‘z aksini topadigan ma’lumotlarga ega bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslari. Obyektlarni individual tadbirkorlarning baholovchilari yoki baholovchi kompaniyalarning baholovchisi kabi jismoniy shaxslar ham baholashlari mumkin. Oxirgi holatda aynan baholovchi kompaniya obyektni baholash uchun buyurtmachi bilan shartnoma tuzadi. Obyektni baholovchi subyektlar sifatida, bir tomondan, faoliyati qonun bilan belgilab qo‘yilgan (baholovchilar) yuridik va jimoniy shaxslar (individual tadbirkorlar), ikkinchi tomondan, ularning xizmatidan foydalanadigan iste’molchilar (buyurtmachilar) tan olinadi. Shu tariqa buyurtmachi va baholovchilar – birinchi bosqichning subyektlari, qolgan barchasini ikkinchi bosqichdagi subyektlar deb atash mumkin. |