O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi d. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova ko‘chmas mulkni baholash
MULK QIYMATINI BAHOLASH BOSQICHLARI
Yüklə 474,89 Kb.
|
| 2.2. MULK QIYMATINI BAHOLASH BOSQICHLARI
Hokimiyat organlari tizimini shakllantirishda, talablarni belgilashda, baholash jarayonini tashkil etish uchun shart-sharoitlar yaratishda, normativ-huquqiy aktivlar va ularning ijro organlari tomonidan amaliyotga joriy qilinishida va baholovchilarning faoliyatini nazorat qilishda ishtirok etadi. Hokimiyat organlarining normativ-huquqiy aktivini baholash jarayonini qat’iy tartibga bog‘lanib qolishidan saqlash va real iqtisodiy hayotga imkon qadar yaqinlashtirish maqsadida baholovchilarning o‘zlari ushbu jarayonda faol ishtirok etishining maqsadga muvofiq ekanligi nazarda tutiladi. Baholash natijalarining iste’molchilariga kelsak, ular buyurt- machilar bo‘lishi shart emas. Baholash natijalarining har qanday ishtirokchisi uning iste’molchisi bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, hokimiyat organlari ham (davlat yoki munitsipal mulk egalari ham privatizatsiya qilingandan keyin xususiy mulk egasi rolida chiqishi mumkin). Baholashda buyurtmachi va iste’molchining ehtiyojlari bunday vaziyatlarda mutanosib kelmasligi ham mumkin. Agar obyektni baholash jarayoni uni soliqqa tortish maqsadida mustaqil baholovchilar tomonidan amalga oshirilsa, unda mustaqil baholash xizmatining iste’molchisi obyektni baholash bo‘yicha hisoboti bilan uning to‘g‘riligini nazorat qilish mazmuni bilan bog‘liq ma’lumotlardan foydalanuvchi soliq organlari hisoblanadi. Soliqqa tortiluvchi esa buyurtmachi vazifasida chiqadi va bu ikki tomonning qiziqishlari bir-biriga zid bo‘ladi. Baholash jarayoni natijalarining (narxning) aniqligi uchun baholovchi to‘liq javobgar bo‘ladi. Ammo buyurtmachi baholovchini baholanuvchi obyektni baholash bilan bog‘liq hujjatlarning to‘liqligiga va baholovchiga obyektdan bemalol foydalanish huquqini berishga mas’ul hisoblanadi. Shu tariqa baholash jarayonini amalga oshiruvchilar bu borada umumiy qobiliyatga va huquqqa ega bo‘lgan, uning ustavi bilan 49
mumkin. Baholash obyektlari jumlasiga quyidagilar kiradi: – alohida moddiy obyektlar (ashyolar); – shaxsning mol-mulkini tashkil etuvchi ashyolar majmuyi, shu jumladan muayyan turdagi (ko‘char yoki ko‘chmas) mol-mulk; – mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo‘lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar; – talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarzlar); ishlar, xizmatlar, axborot; – intellektual mulk obyektlari va qonun hujjatlarida fuqarolik muomalasida bo‘lishi mumkinligi belgilangan boshqa fuqarolik huquqlari obyektlari. Baholanadigan obyektlar orasida biznes (tashkilotlar, idoralar, kompaniyalar) salmoqli o‘rinni egallaydi. Biznesni baholashda obyekt sifatida foyda olishga yo‘naltirilgan va tashkilotning faoliyatiga asoslangan mulk kompleksi faoliyati namoyon bo‘ladi. Tashkilot fuqarolik huquqi obyekti hisoblanib, xo‘jalik oborotiga kiradi, xo‘jalik operatsiyalarida ishtirok etadi. Natijada uning qiymatini baholashga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Tashkilotning mulkiy majmua tarkibiga uning maqsadlari yo‘lida xizmat qiladigan, xo‘jalik ishlarini yuritish uchun zarur bo‘lgan, foyda olishga xizmat qiladigan mulkning barcha turlari, shu bilan birga, ko‘chmas mulk (yer maydoni, bino, inshootlar), mashinalar, asbob-uskunalar, boshqa transport vositalari, inventarlar, xomashyo, mahsulot, mulkiy majburiyatlar, qimmatbaho qog‘ozlar, nomaterial aktivlar, intellektual xususiy mulk obyektlari, firmaning nomi, xizmat belgilari, patentlar, litsenziyalar, yangiliklar, tovar belgilari kiradi. Shuning uchun biznesni baholashda baholovchi tashkilotni uning xususiy kapitali qiymatini aniqlagan holda, umumiy tarzda va mulkiy majmuaning ayrim qismlarini (aktivlar va vazifalarni) alohida baholaydi. 50
baholanadigan chegaraga ega bo‘lishi lozim, chunki baholanayotgan biznes har xil tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi. Tashkilotning tarkibiga har xil bo‘limlarda va hududlarda joylashgan sexlar, uchastkalar, xo‘jalikni yuritish uchun zarur bo‘lgan ashyolar, maxsus bo‘limlar, idora tizimi, kommunikatsiya va aloqa vositalari kirishi mumkin. Tashkilot mavjudligining tashkiliy-huquqiy shakli ham muhim ahamiyat kasb etadi. Birlashmalar, xoldinglar, moliyaviy- sanoat guruhlari baholash obyekti bo‘lishi mumkin. Bunday holatlarda bir biznes doirasida tarmoqdan ajralib chiqqan bir nechta kompaniyalar, bo‘limlar, filiallar birlashadi. Biznesni to‘g‘ri baholash uchun pul oqimini va ularning yo‘nalishini, shu bilan birga, har bir bo‘limning haq-huquqlarini nazorat qilish kerak. Obyektning tarkibida ijtimoiy-madaniy jabhalar bor-yo‘qligini, uning umummilliy qadriyatga ega ekanligini ham aniqlash lozim bo‘ladi. Baholash jarayonini tashkil etish uning maqsadi, soni, hisobga olinishi lozim bo‘lgan omillarni jamlash bilan bog‘liq bo‘ladi. Baholovchi bozor narxini yoki undan farq qiluvchi qiymat shaklini hisoblab chiqadi. Baholash standartida baholash jarayoni subyektlari tayanishlari lozim bo‘lgan qiymatning (baho, narx) o‘nta shakli aniqlangan: – bozor bahosi; – obyekt qiymati bahosining bozor bilan cheklangan narxi; – obyektning almashtirish bahosi; – obyektning takror ishlab chiqarish bahosi; – obyektning foydalanilayotgan vaqtdagi bahosi; – investitsion baho; – obyektni soliqqa tortish uchun belgilanadigan bahosi; – likvidatsiya qilish (yo‘qotish) bahosi; – chiqitga chiqarish bahosi; – maxsus bahosi. O‘zbekistonda mulk qiymatini baholashning tashkiliy-huquqiy asoslari amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va davlat mulkini 51
chuqurlashuviga muvofiq tarzda rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda bu asoslar qonun va qonunosti hujjatlari, mulk qiymatini baholash standartlarining milliy tizimi va boshqaruv organlarining boshqa tartibga soluvchi hujjatlari bilan namoyon etilgan. Yüklə 474,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|