O’simlik hujayrasining tuzilishi va funksiyalari reja: O'simlik hujayrasining tuzilishi

II. YUKSAK O'SIMLIKLARNING ORGANLARI, TO`QIMALARI VA FUNKSIONAL TIZIMLARI
Yuksak o'simliklarning tanasi ikkita katta qismdan ya'ni poya va ildizdan iborat, bo'lib ular o'simlikning asosiy o'zagini (o'qini) tashkil qiladi. Poya novda, barg, vegetativ kurtaklar (apikal va yon), gullar va mevalarni o'z ichiga olsa, ildiz tizimi-asosiy, yon va qo'shimcha ildizlardan tashkil topgan.
Poya-tayanch va o'tkazuvchanlik vazifasini, ko'pchilik o'simliklarda esa vegetativ ko'payish organi hisoblanadi.

Barg-havodan oziqlanuvchi maxsus organ bo'lib fotosintez, gaz almashinuvi va transpiratsiya jarayonlarini amalga oshiradi.

Ildiz-tuproqdan oziq tortuvchi maxsus organ bo'lib suv va mineral tuzlarni yutadi hamda O'simlikning tuproqga birikib mustahkam turishi uchun xizmat qiladi.

Vegetativ kurtaklar poyaning o'sishi va shoxlashi uchun xizmat qiladi. Generativ organlar esa o'simlikning jinsiy ko'payishi uchun xizmat qiladi.
Yuqorida ko'rsatib o'tilgan organlarning har biri bir nechta to'qimalardan, ya'ni ma'lum bir fiziologik vazifani bajaruvchi va morfologik tuzilishi jihatidan o'xshash hamda ushbu fiziologik funksiyani bajarilishini ta'minlovchi hujayralar guruhidan iboratdir. Masalan, qoplovchi to'qimalarga epidermis, rizoderma, periderma va boshqalar misol bo'lishi mumkin.
O'simliklarda butun organizm uchun xos bo'lgan funksional tizimlar ham mavjud. Ushbu funksional tizimlarning har biri maxsus hujayralar va bir nechta tip to'qimalardan tashkil topgan. Bular avtotrof tizim (barglar), tuproqdan oziqlanish (ildizlar) O'simlikning ichki organi sifatida qarash mumkin bo'lgan o'tkazuvchi tizim tomirlari, tayanch tizimi (mexanik va boshq. to'qimalar), harakatlantiruvchi tizim (cho'zilish zonasi va qaytar turgor-plazmoliz holati hujayralari).
O'simlik organizmining barcha xususiyatlari uning oziqlanishi bilan bog'liqdir. O'simliklarning hayvonlar singari oziq qidirishi shart emas.


TURGOR VA PLAZMOLIZ
O'simlik hujayrasi qobig'ining asosiy qismi pektosellyulozadan iborat. Pektosellyulozali qobiq suv va unda erigan moddalarni yaxshi o'tkazadi. Plazmolemma va tonoplast yarim o'tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo'lib, suvni juda yaxshi o'tkazadi, ammo unda erigan moddalarni sekin o'tkazadi. Agar hujayra toza suvga tushirilsa, hujayra shirasining osmotik bosimining yuqori ekanligi tufayli, hujayra suvni tortib ola boshlaydi. Buning natijasida vakuolaning hajmi ortadi va hujayra sitoplazmasini siqa boshlaydi va uni hujayra qobig'iga yaqinlashtiradi. Bu esa hujayra qobig'i ichki bosim ta'sirida cho'zilishiga va hujayra qobig'ining taranglashishiga olib keladi.
Bu holat hujayraning turgor holati deyiladi. Hujayra po'stining taranglashishiga olib keluvchi ichki kuchni turgor bosimi (T) deb ataladi. Aynan hujayralarning tarangligi butun o'simlik organizmini tik turish qobiliyatini ta'minlaydi. Agar hujayra yuqori kontsentrasiyali eritmaga, masalan osh tuzi eritmasiga solinsa, hujayra shirasidagi suv tashqi eritmaga chiqa boshlaydi va hujayraning hajmi kichrayadi. Shuning bilan birgalikda sitoplazma ham qisqaradi va u hujayra po'stidan ajrala boshlaydi. Hujayraning bunday holatini plazmoliz deb ataladi.
Plazmoliz holatidagi hujayra toza suvga tushirilsa, u suvni shimib yana o'zining avvalgi holatiga qaytadi. Bunga deplazmoliz deyiladi. Asosan plazmolizning uch xil holati kuzatiladi, ya'ni plazmolizning boshlang'ich fazasi, botiq va qavarik plazmoliz.

O'simlik hujayralarining turgor holati fiziologik jarayonlarning muqobilligini belgilaydi. Buning uchun hujayra shirasini osmotik bosimi tuproq eritmasining osmotik bosimidan katta bo'lishi lozim.

Sxemadan ko'rinib turibdiki, ushbu tashiluv hujayralari bir-biri bilan hujayra devorlari va plazmodesmalar bilan tutashgan bo'lib o'simliklar moddalar almashinuvining markazida ularning tashiluvi turibdi va u o'simliklar tanasida uzluksiz bir necha bosqichlardan iboratdir. Apoplast bo'yicha ya'ni hujayra oraliqlari va hujayra devorlari hosil bo'lishi davrida va simplast bo'yicha hamda ehtimol endoplast bo'yicha, ya'ni ER uzluksiz sisternalari bo'yicha. Ammo moddalarning uzoqqa tashiluvining asosiy yo'li bo'lib ksilema va flozma to'qimalaridan tashkil topgan o’tkazuvchi tizimlar hisoblanadi.
Binobarin, yuksak o'simliklar murakkab biologik tizim bo'lib uning funksional faolligi 10-15 dona organning va 30-40 dona maxsus to'qimalarning hamda bir necha o'n guruh hujayralarning faoliyati tufayli ta'minlanadi. Yopiq urug'lilarda hujayralarning 80 donaga yaqin hujayra tiplari qatnashadi. Solishtirish uchun aytish mumkinki, sodda hayvonlarning eng birinchi vakillaridan bo'lgan gidraning tanasi ikkita to'qimadan, ya'ni ektoderma va endodermadan iborat bo'lib ularning tarkibiga 10 dona atrofidagi har xil hujayralar kiradi. Chuvalchanglarda esa 10-12 dona atrofidagi maxsus to'qimalar farqlanadi.