Osmanlı Kültürünün Eflak ve Boğdan’ın Yaşamına Etkisi

Türk Kitap Sanatlarında Mürekkep / Bahattin Yaman [s.283-288]

Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / Türkiye

A. Tarihçe

Bir diğer adı midâd olan, lügatte yazı yazmaya mahsus boya anlamına gelen mürekkep, günümüzde yazı yazmak veya basmak için muhtelif maddelerden meydana gelen çeşitli renk ve koyuluktaki sıvılara verilen isimdir.

Mürekkebin kullanılması çok eskilere dayanmaktadır. En az yazı kadar geçmişe sahip olan mürekkep, yazıdan evvel binaları boyamak ve resim yapmak amacıyla kullanılmıştır.1 Milattan 2500 yıl önce Çinlilerin ve Mısırlıların kullandığı belirtilmektedir. Eski Mısır mezarlarında siyah ve kırmızı mürekkeple yazılmış birçok Papirüs bulunmuştur. Bizans İmparatorluğu’nda yalnız imparator fermanlarında kullanılan kırmızı renkli mürekkep, diğer bir adıyla surh mürekkebi, mukaddes sayılırdı ve halkın kullanması yasaklanmıştı. Ortaçağ’da mazı kaynatılarak veya suda bekletilerek oluşan mürekkep kullanılmıştır. Ama bu tür mürekkeple yazılan yazılar zamanla solmuş veya bozulmuştur.2

Türklerde mürekkebin kullanışı Orta Asya Medeniyeti’ne kadar ulaşmaktadır.3 X ve XI. asırların meşhur hattatlarından olan İbn-i Mukle ve İbn-i Bevvab’ın kara keçi kılını yakıp kömür haline getirerek zamk ve zâc ilavesi ile karıştırılıp oluşan mürekkebi, Yakut el-Musta’sımi’nin neft yağından elde edilen mürekkebi kullandıkları bilinmektedir.4

Osmanlı Devleti’nde mürekkepçilik gerek kalite gerekse renk bakımından zirveye ulaşmıştır. Hatta hattatların talebini karşılamak arzusuyla mürekkep îmâli için vakıf bile kurulmuştur.5 Asırlarca evvel yazılan kitap ve risalelerdeki yazılar renginden ve canlılığından hiçbir şey kaybetmeden günümüze ulaşmıştır.

Osmanlı Devleti’nde mürekkepçilik sanat halini almıştı. XVII. asırda İstanbul’da 40 mürekkep dükkanının varlığından ve 65 kişinin bu işle uğraştığından bahsedilmektedir. Mürekkep dükkanları bu dönemde Beyazıd’da toplanmıştır. Bunlar arasında Mürekkepçi Kadı lakaplı zatın yapmış olduğu mürekkep en meşhurudur.6

Osmanlı saray sanat teşkilatı olan Ehl-i Hıref’i oluşturan sanat gruplarından biri de Cemaat-i Mürekkepçiyân-ı Hâssa’dır. Mürekkepçiler anlamına gelen bölüğün görevi saray için mürekkep hazırlamaktır. Ehl-i Hıref defterlerine göre Osmanlı saray sanat teşkilatında mürekkepçiler bölüğünde görev alan mürekkepçilerin yıllara göre sayıları şu şekildedir:7

Yazılacak hatta göre mürekkep üretilirdi. Eski mürekkepçiler kendilerinden mürekkep isteyenlere hangi hat çeşidi için istediklerini sorarlardı. Çünkü sülüs için ayrı, talik için ayrı, nesih için ayrı kıvamda mürekkep bulunurdu. Mesela kalemi hokkaya bir batırışta “oklu bir nesih besmelesi” yazılabilirse o mürekkep güzel sayılırdı.8 İs elde edenler ile mürekkep yapanlar farklı idi. Eğrikapı civarında Tekfur Sarayı yanındaki ishanelerde yapılan isler, mürekkepçiler tarafından işlenir ve mürekkep haline getirilirdi.9

Mürekkep elde etmede değişik metot ve malzemeler kullanılmış, sürekli arayış içerisinde olunmuştur. Siyah mürekkep yapımında iki ana metot göze çarpmaktadır. Biri, temel maddesi is olan mürekkep, diğeri ana malzemeleri mazı ve zâc’ı kıbrîs (demir sülfat) olan kimyevi mürekkeptir. Bu mürekkeplere birçok madde ilave edilmiş ve değişik işlemler uygulanmıştır.

II. Mahmud döneminde aynı zamanda muzipliği ile meşhur Salih Efendi, XIX. asrın sonlarında, Fatih Medresesi’nde Abdullah Efendi, Rüstem Paşa Camii’nde Çerkez Hurşid Efendi, Veznecilerde Ebrucu Bekir Efendi mürekkep

imal eden zatlardan bazılarıdır. XX. asra doğru bugünkü Fen Fakültesi’nin Vezneciler tarafındaki cadde üzerinde Sabuncu Hanı da denilen Mürekkepçiler Hanı mevcut idi. Burada Kazasker Mustafa İzzet Efendi, Şefik Bey ve Muhsinzâde Abdullah Bey, Şevki Efendi, Sami Efendi gibi tanınmış hattatlara mürekkep imal eden Bursalı İsmail Ağa’nın dükkanı vardı.10

Osmanlı’da revaçta olan mürekkepçilik sanatı, Batı’nın mürekkeple kalemi birleştirmesiyle ortaya çıkan pratik kalemlerin yaygınlaşmasıyla yok olmaya başlamıştır.

B. Mürekkep Yapma Usulleri

Türklerde mürekkep yapımıyla ilgili metotların tespitinde İstanbul’daki kütüphanelerde bulunan hat sanatı ile ilgili yazma eserlerden faydalanılmıştır. Formüllerin anlatımında elden geldiğince anlam bakımında metnin orijinaline sadık kalınmış, fakat gerekli görüldüğü yerlerde anlaşılmasını kolaylaştırmak için dili sadeleştirilmiştir. Yazma eserlerde ağırlık ölçüsü olarak kullanılan dirhem 3.2 gram olmasına karşın, bizim verdiğimiz ölçülerde kesirli rakam çıkmaması için 1 dirhem 3 gram olarak hesaplanmıştır. Mürekkep yapımında kullanılan malzemelerin önemli bir kısmı aktarlarda ve baharatçılardan temin edilmektedir.

1. İs Mürekkebi

Türk kitap sanatlarında mürekkep denilince ilk akla gelen, şüphesiz is mürekkebidir. İs mürekkebinde kullanılan temel malzeme, değişik şekillerde elde edilen, siyah boya yapımında da sıkça kullanılan istir. İs elde etmede neft, balmumu, gazyağı, çıra kullanılabileceği gibi, bezir yağından elde edilen is daha kaliteli ve kullanışlı olur. Hatta neft yağından elde edilen is ile bezir yağından elde edilen isi bir arada kullanarak yapılan mürekkepler gayet güzel olur. Öyle ki, su içerisinde dursalar bile renklerinin bozulmayacağı ifade edilmektedir.11 Farklı şekillerde is elde edilebilse de Gülzâr-ı Savâb’da belirtilen is elde etme şekli şöyledir:

300 gram bezir yağı, topraktan yapılmış bir çanağa veya çömleğe konulur. Kap, üst yüzeyine kadar toprağa gömülür. Arasına serçe parmağı kalınlığında veya daha ince bir fitil geçirilmiş kapakla bezir yağının üzeri kapatılır. Fitil ateşlendiğinde üzerine yüzeyi düz olan ikinci kap veya kapak, fitilin yanmasına mani olmayacak şekilde örtülür. İs, kapta toplanmaya başlayınca kapak kızmadan ateş üzerinden alınır. İs, tavuk veya kuş kanadından alınmış tüy yardımıyla genişçe bir kağıda aktarılır. Kapak tekrar ateşin üzerine kapatılır. Bu işleme beziryağı tükenene kadar devam edilir.

Toplanan is, emici özelliği olan iki üç kat kağıda sarılır. Hazırlanan paket ekmek hamuru içerisine konularak fırında pişirilir. Bu sayede is içerisindeki yağ ve sertlik izâle edilmiş olur. İs artık mürekkep yapımında kullanılabilir.12

Ünlü hattat Şeyh Hamdullah’ın (ö. 926/1520), Sultan II. Beyazıd için yazılan Kur’an-ı Kerim’de amber isinden yapılan mürekkebi kullandığı belirtilmektedir.13 Camilerde yakılan yağ kandillerinden oluşan is de mürekkep imalinde kullanılırdı. İs elde etmek için hava cereyanı hesaplanır, isin yapılan özel menfezlerde toplanması sağlanırdı. Bu konuda en güzel örnek Süleymaniye Camii’dir. Caminin kuzey kapısının üst kısmına gelen yerde is menfezleri vardır. Camideki kandillerde oluşan is hava sirkülasyonu ile bu menfezlerden geçerek üst kısımdaki is odalarında birikirdi. İhtiyacı olan hattatlar burada biriken isleri toplayarak mürekkep yaparlardı.

Usül 1: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: İs, zamk (süzülmüş bal kıvamında ve isin on katı miktarı), mazı suyu, nar kabuğu suyu, zâc-ı Kıbrısî (demir sülfat) suyu, demir yongası, gül suyu, safran, mersin yemişi suyu.

Yapılışı: Mazı, nar kabuğu ve zâc-ı Kıbrısî suları bir kaba konarak demir yongası ile mürekkep kıvamına gelinceye kadar kaynatılır. Havana konulan az miktardaki zamk ve ise, oluşan şerbetten bir miktar ilave edilir ve ezilir. Bu şekilde bir hafta süresince tedrici olarak ilave edilen malzemeler havanda dövülür.

Safran ve mersin yemişinin kaynatılması ile elde edilen sular ile gülsuyu karıştırılır. Oluşan bileşimden bir miktar ilave edilen mürekkep, şişede muhafaza edilir.14

Usül 2: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 60 gram is, 150 gram süzülmüş bal kıvamında Arap zamkı, 30 gram siyah mazı, 9 gram zâc-ı Kıbrısî, mersin ağacı yaprağı, bir miktar demir yongası veya paslı demir parçaları, 45 gram sabr-ı sükotara (sarı sabır), eftimun, efsintin, 45 gram kuru ekşi nar kabuğu, keskin sirke, 15 gram nöbet şekeri, 3 gram göztaşı, gül sirkesi, 1,5 gram yemen şapı.

Yapılışı: Mersin yaprakları, demir yongaları veya parçaları ile yaprakların çürür hale gelebilmesi için bir ay suda bekletilir. Sonra suyu süzülerek bir kaba alınır.

Zâc-ı Kıbrısî havanda ezilip sirke ile ıslatılır. Tortu ve çözeltiler dibe çöküp durulduktan sonra suyu süzülerek alınır.

Sarı sabır, eftimun, efsintin ve nar kabukları ayrı ayrı kaynar suda ıslatılır.

Elde edilen bütün sular bir kapta biriktirilir ve içine 900 gram paslı demir parçaları, havanda ezilmiş şap, göztaşı ve nöbet şekeri konularak kızgın güneş altına bırakılır. Toz gitmemesi için üzeri örtülerek her gün 1-2 kez karıştırılmak suretiyle güneş altında 10 gün bekletilir.

On gün sonra demir hurdaları çıkarılır, is ve Arap zamkı ilave edilir. Bu şekilde havanda on bin kere dövülmelidir. Daha sonra bir miktar gül sirkesi ilave edilir, karıştırılır ve süzülür. Şişeye konulan mürekkebin fazlalık suyunun giderilmesi ve kıvama gelebilmesi için güneş altında bekletilir. Şayet güneş altında bekletme imkanı yoksa hafif ateşte kaynatılır. Eğer paslı demir hurdalarıyla kaynatılırsa sertliği ve siyahlığı daha ziyade olur.15

Usül 3: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 15 gram is, 30 gram sığır veya koyun ödü, 6 gram zâc-ı Kıbrısî suyu, 45 gram süzülmüş bal kıvamında Arap zamkı, 6 gram nöbet şekeri, gülsuyu veya sirke.

Yapılışı: Ödle birlikte is tabak içerisinde altın ezer gibi ezilir ve güneşte kurutulur. Zâc suyu, zamk-ı Arabi ve nöbet şekeri ilave edilir ve güneşte tekrar kurutulur. Sonra gül suyu veya sirke ile iyice karıştırılırsa mürekkep kullanıma hazır hale gelmiş olur.16

Usül 4: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 75 gram is, 10 adet çiçekte iken dökülen nar goncası, 60 gram zâc, 18 gram anzerut, 18 gram Hacıbektaş tuzu, 18 gram kâfur otu, 36 gram gav kuyruğu çiçeği, 60 gram nöbet şekeri, 150 gram mazı, demir hurdası, sirke, 9 gram gül suyu, safran, bir miktar misk, 180 gram süzülmüş bal kıvamında Arap zamkı.

Yapılışı: Nar goncaları, zâc, anzerut, Hacıbektaş tuzu, kafur otu, gav kuyruğu çiçeği, nöbet şekeri ve mazı bir çömleğe konularak demir hurdalarıyla birlikte sirke ile kaynatılır. Malzemelerin pişmesinden sonra gülsuyu ile ezilmiş safran ve misk ilave edilir. Daha sonra şerbet süzülür.

Hasıl olan şerbet, is ve zamkla karıştırılır. Eli nasırlaşmış bir kimseye sini içerisinde iki-üç gün ezdirilir. Gayet güzel olur.17

Usül 5: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 120 gram zamk, 30 gram is, 27 gram zâc-ı Kıbrısi, 12 gram nöbet şekeri, 6 gram safran, 1,5 gram Hacıbektaş tuzu.

Yapılışı: İs, zamk, nöbet şekeri, safran, zâc ve Hacıbektaş tuzu evvela havana konur ve ezilir. Seksen bin tokmak darbesiyle ezilmesi tavsiye edilir. Bu arada mazı parçalanır ve su ilave edilerek kaynatılır. Bir müddet kaynatılan mazının suyu ince bir bezden süzülerek bir kenara alınır.

Daha önce dövülen is ve karışımına su ilave edilir. Karıştırılır ve durulmaya bırakılır. İs ve karışımı dibe çökünce üzerinde kalan su alınır. Geri kalan koyu siyah boyaya, daha önce elde edilen mazı suyundan boyanın iki katı miktarınca ilave edilir ve karıştırılır. Gayet güzel mürekkep olur.18

Usül 6: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 30 gram is, 30 gram zâc-ı Kıbrısî, 60 gram mazı, 30 gram zamk, 3 gram kına yaprağı, 3 gram mürde yaprağı, 60 gram vesme, 60 gram eftimun, bir miktar çivit, bir miktar gülyağı ve gülsuyu, bir miktar nöbet şekeri, saf su.

Yapılışı: İs evvela kağıda sarılarak bir parça hamur içine konulur. Hamur alttan ısıtılan kerpiç üzerinde pişirilir pişen hamurdaki is havana aktarılır ve üzerine suda eritilmiş zamk ilave edilir. İs zamkla karıştırılarak hamur haline getirilir.

Mazı parçalanır, bir kaba konur. Mazının üzerine mazı miktarınca su, kına ve mürde yaprakları, vesme ve eftimun ilave edilir. Oluşan karışım ateşte kaynatılmaya başlanır. Bu arada sıvının istenilen seviyeye gelip gelmediğini anlamak için sıvı kağıt üzerine sürülür. Şayet kağıda nüfuz ederse kaynama yeterli değil, nüfuz etmezse sıvı istenilen seviyeye gelmiştir, ocaktan indirilmesi gerekir. Bir bezden süzülen sıvı başka bir kaba alınır. Üzerine zâc-ı Kıbrısi ilave edilerek bir gün bekletilir. Daha önce hazırlanan is hamurundan ve bir gün bekletilen özel sıvıdan kısım kısım havana konularak dövmeye başlanır. Bu arada bir miktar çivit ilave edilir. Yüz saat kadar ezilen ise, nöbet şekeri de ilave edilerek eritilir. Mürekkep ipek bezden süzülür.

Gülyağı, gülsuyu içerisinde eritilir ve mürekkebin üzerine dökülür. İyice karıştırılan mürekkep kullanıma hazır hale gelmiş olur.19

Usül 7: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 186 gram is, 78 gram zamk, 39 gram mazı, 186 gram şap.

Yapılışı: Evvela mazı ezilerek suda kaynatılır. Suyu bir kenara alınır. Şap dövülür ve bir saç üzerinde yakılır, suya ilave edilir. Zamk suya konularak eritilir. Daha sonra is, tedrici olarak ve alıştırarak suya ilave edilir. Oluşan sıvı, bir bezden süzülerek kullanıma hazır mürekkep haline gelmiş olur.20

Usül 8: İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 30 gram is, 150 gram zamk, 6 gram mazı, 6 gram zâc-ı Kıbrısi, 6 grâm mersin yaprağı, 6 gram azvay, 6 gram eftimun, 2400 gram saf su.

Yapılışı: Bütün bu malzemeler bir kapta kaynatılır ve gerekli kıvama ulaştıktan sonra soğumaya bırakılır. Daha sonra bir bezden süzülür.21

Usül 9: Acem İs Mürekkebi

Gerekli Malzemeler: 900 gram Acem nefti isi, 90 gram nar kabuğunun ateşte yanmış şekli, 9 gram mazı, 9 gram zâc-ı Kıbrısi, 9 gram safran, 30 gram nişastanın demir saç üzerinde yanmış kömürü, bir miktar Arap zamkı.

Yapılış şekli belirtilmemiştir.22

2. Kimyevi Siyah

Mürekkep

Kimyevi siyah mürekkepte temel malzeme mazı ve kimyevi adı demir sülfat olan zâc-ı Kıbrisî’dir. Bu iki maddenin karışımından elde edilen boyanın halı ipliklerini boyamada da kullanıldığı bilinmektedir. Fakat gerek yazıdaki kalite bakımından gerekse tahriş edici özelliğinden dolayı fazla tercih edilemeyen bir mürekkep çeşididir. Özellikle kitaplarda yazı cetvellerinde kullanılması sakıncalıdır. Çünkü bu çeşit mürekkeple çizilen çizgilerin bulunduğu bölge zamanla kırılgan hale gelmekte ve kağıt bu bölgeden kırılmakta, hatta kopmaktadır.

Usül 1: Kimyevi Siyah Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 150 gram Musûl mazısı, 150 gram sirke, 300 gram saf su, 75 gram zâc-ı Kıbrısî.

Yapılışı: Mazı parçalanır ve birkaç gün suda bekletilir. Bütün malzemeler ilave edilerek suyun yarısı kalıncaya kadar kaynatılır. Oluşan mürekkebi diğer maddelerden ayırmak için bir bez parçasından süzülür.23

Usül 2: Kimyevi Siyah Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 54 gram mazı, 102 gram zamk, 102 gram zâc-ı Kıbrısi, 948 gram saf su.

Yapılışı: Mazı parçalanır ve su içine konur. On beş gün bekletildikten sonra suyu süzülerek alınır. Zamk ve zâc-ı Kıbrısî su ile eritilerek mazı suyuna ilave edilir ve güzelce karıştırılır.24

Usül 3: Kimyevi Siyah Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 60 gram göynümüş mazı, 36 gram zâc-ı Kıbrısî, 60 gram Arap zamkı, 36 gram nöbet şekeri, 3 gram safran, 150 gram üzüm sirkesi, 1080 gram saf su.

Yapılışı: Evvela mazı ezilerek toz haline getirilir ve su ile sirke bileşimine katılır. Bu şekilde bir gece bekletilir. Daha sonra ince ve sık bir bezden süzülerek katı maddeler atılır. Aynı şekilde diğer malzemeler de ezilir, eritilir ve bezden süzülür. Sonra hepsi bir kaba konularak bir gece bekletilir. Ertesi gün uzun süre karıştırılır. Oluşan mürekkep bir şişeye konularak birkaç gün güneşte bekletilmeli ki kullanıma hazır hale gelebilsin.25

Usül 4: Kimyevi Siyah

Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 50 gram göynümüş mazı, 3 gram şap, 390 gram saf su, Arap zamkı.

Yapılışı: Bir saat gibi kısa sürede hazırlanabilen bir mürekkeptir. Mazı dövülerek toz haline getirilir ve elekten geçirilir. Daha sonra ezilmiş şap ve su ilave edilir. Bir kap içerisinde kıvama gelinceye kadar karıştırılır. Arap zamkı ilave edilerek kullanılabilir.26

Usül 5: Kimyevi Siyah Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 150 gram mazı, 30 gram mürr-ü sâfi, 15 gram anzerut, 15 gram eftimun, bir miktar şap.

Yapılışı: Malzemelerin her biri ayrı ayrı su ile kaynatılır. Sonra bir araya getirilen malzemeler süzülür. Süzülen sıvıya bir miktar normal mürekkep katılarak karıştırılınca mürekkep kullanıma hazır hale gelir.27

Usül 6: Kimyevi Siyah Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 300 gram mazı, 15 gram mürr-ü sâfi, 45 gram eftimun, 15 gram anzerut, 150 gram zâc-ı tırâği, 60 gram mersin yaprağı, 60 gram demir yongası, 6 gram şap, 18 gram rastık taşı, 150 gram zâc-ı Kıbrısî, 300 gram sirke, 600 gram saf su, 3 gram nişadır.

Mürekkebin yapılış usûlü belirtilmemiştir.28

Usül 7: Kimyevi Siyah Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 36 gram siyah mazı, 45 gram zâc-ı Rûmi, 90 gram Arap zamkı, 9 gram safran, 36 gram çivit, 540 gram su.

Yapılışı: Evvela mazı toz haline getirilir ve elekten geçirilir. Akabinde bütün malzemeler ilave edilerek beklemeye bırakılır. Ne kadar çok bekletilirse mürekkep o derece kaliteli olur. Kıvama gelince süzülerek kullanılabilir.29

3. La’lî Mürekkep

Daha çok konu başlıklarının yazımında kullanılan koyu kırmızı renkli, boyarmaddesi kırmız olan, böcek kaynaklı bir mürekkep çeşididir. Kırmız; kermes, cochineal, lak olmak üzere üç tür böcekten elde edilir.

Kermes, Quercus coccifera meşe türünün dalları üzerinde yetişen Coccusilicis isimli böcekten elde edilir. Kermes meşesi kışın yapraklarını dökmeyen bir tür olup Akdeniz bölgesinde yaygındır. Kırmız elde etmek için dişi böcekler kabuklu iken toplanır. Üzerlerine sirke dökerek öldürülür ve güneşte kurutulur. Eskiden bilhassa İspanya ve Portekiz’de elde edilen kırmız, bezelye büyüklüğünde olup parlak ve kırmızı renklidir.

Koşnil, bir çeşit kaktüs olan Opuntina coccinellifera bitkisi üzerinde yaşayan cochineal böceğinden elde edilir. Bu böcek küçük ve yuvarlak olup günümüzde peru ve Kanarya Adaları’nda üretilir. Koşnil, kumaş, gıda ve kozmetik endüstrisinde boyar madde olarak kullanılır.

Lâk böceğinin Lakshadia türleri Güney ve Güneydoğu Asya’da yaygın olarak bulunur. Hindistan’ın bir yöresinde yaygın olarak görülen lâk böceği Srilanka, Nepal, Tibet, Siyam, Hindçini gibi yörelerde yabâni ve ehlileştirilmiş olarak bulunmaktadır. Boyarmadde, böceğin dişisinden elde edilmektedir.30

Usül 1: La’lî Mürekkep

Gerekli Malzemeler: 15 gr kırmız, 1,5 gram çöven, 3 gram lotur (şekerci boyası), 6 gram şap, 3600 gram su.

Yapılışı: Çöven ezilir ve bir bez içerisine konur. Su ile birlikte suyun yarısı kalıncaya kadar yeni bir çömlekte kaynatılır ve bezle birlikte çöven sudan çıkarılır. Lotur ezilerek suya konur, yirmi-yirmi beş dakika kaynatılır. Sonra kırmız öğütülerek suya ilave edilir ve on beş dakika kaynatılır. Oluşan sıvı ocaktan indirilerek bir bez parçasıyla süzülür ve şap ilave edilerek karıştırılır. Kırmız çözeltisi dibe çökünceye kadar bekletildikten sonra üzerindeki su alınır ve çözelti kurutulur. Kurutulan kırmız, havanda iyice ezilir ve zamk ilavesiyle kullanıma hazır hale gelmiş olur.31

Aynı usûl ile yapılan farklı la’lî mürekkep ölçüleri şu şekildedir:

1. 15 gram kırmız, 3 gram çöven, 9 gram lotur, 3600 gram su.32

2. 15 gram kırmız, 3 gram çöven, 6 gram lotur, 1200 gram su.33

Usül 2: La’lî Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Kırmız, yumurta, zamk.

Yapılışı: Yumurta sıcak kül içerisinde pişirilir. Yumurta akı alınarak bir ağaç çanak içerisinde ağaç kaşık ile üç gün ezilir. Daha önce ezilen kırmız çanağa ilave edilerek birlikte ezmeye devam edilir, hamur haline getirilir. Suda eritilmiş zamk ilavesi ile likasız olarak kullanılabilir. Koyu renk arzu edilirse kırmız daha fazla konulmalıdır.34

4. Âsumânî Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Çivit, üstübeç, keskin sirke, zamk.

Yapılışı: Üstübeç ile çivit keskin sirke ilavesi ile mermer üzerinde veya havanda iyice ezilir. Zamk suyu ilavesi ile kullanılabilir.35

5. Gülgûnî Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Lök, üstübeç, sirke, zamk.

Yapılışı: Lök ile üstübeç sirke ile ezilir ve zamk ilave edilirse gülgûnî mürekkep oluşur.36

6. Yeşil Mürekkep

Usül 1: Yeşil Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Çivit, zırnık, keskin sirke, zamk.

Yapılışı: Çivit ve zırnık keskin sirke ilavesi ile mermer üzerinde veya havanda güzelce ezilir ve suda eritilmiş zamk ilave edilirse yeşil mürekkep oluşur. Çivit yerine lahuri çivit kullanılırsa nefti renk mürekkep oluşur.37

Usül 2: Yeşil Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Göztaşı, safran, sirke, zamk.

Yapılışı: Safran ve göztaşı sirke ile ezilir ve bir bezden süzülür. Daha sonra suda eritilmiş zamk ilave edilirse yeşil mürekkep oluşur.38

Usül 3: Yeşil Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Göztaşı, zamk, mazı.

Yapılışı: Göztaşı mazı suyuyla kaynatılır. Eritilmiş zamk ilave ederek karıştırılır.39

7. Beyaz Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Üstübeç, keskin sirke, zamk.

Yapılışı: Üstübeç mermer üzerinde keskin sirke ile iyice ezilir. Daha sonra bir miktar eritilmiş zamk ilave edilerek kullanılır.40

8. Sarı Mürekkep

Gerekli Malzemeler: Zırnık, safran, keskin sirke, zamk.

Yapılışı: Zırnık, sirke ile mermer üzerinde veya havanda iyice ezilir ve suda eritilmiş zamk katılırsa sarı mürekkep olur. Süzülmüş Safran suyu katılırsa daha güzel olur.41

9. Mürekkebin Islahı ve

Akışı İçin Su

Gerekli Malzemeler: 300 gr gülsuyu, 9 gr safran, 30 gr zâc, 21 gr mazı, 186 gr şap, 6 gr nişadır.

Yapılışı: Malzemeler ezilerek bir kapta gülsuyu ile ıslatılır. İki gün bekledikten sonra 540 gr su ilave edilerek bir müddet kaynatılır. Daha sonra sıkça bezden birkaç defa süzülür. Saf su alınıp bir şişede muhafaza edilir. Gerektiği zaman mürekkebe üç-beş damla konulur.42

Sonuç

Kitap sanatlarında dünya sanat tarihinde tartışılmaz bir üstünlüğe sahip olan Osmanlı medeniyeti aynı üstünlüğü, kullanılan malzemelerde de göstermiştir. Aradan yıllar geçtiği halde canlılığını kaybetmeyen yazılar en güzel örnektir. Yazıların yüzyıllar boyunca bu derece canlı kalmasında en büyük etken şüphesiz mürekkebin kalitesidir. Hattatların, yukarıdaki farklı metotlardan da anlaşılacağı gibi kaliteli mürekkep için sürekli arayış içinde oldukları gözlemlenmektedir. Tariflerin bir kısmı için yaptığımız uygulamada olumlu neticeler elde ettik. İlkel şartlarda imal ettiğimiz mürekkeplerin bir kısmı uzun yıllar bozulmadan tazeliğini korudu ve kullanım rahatlığından hiçbir şey kaybetmedi. Hattatlarımızın yazılarının kalıcı olması; uzun yıllar canlılığından hiçbir şey kaybetmemesi isteniyorsa, kalitesi ispat edilmiş klasik Türk mürekkeplerinin kullanılması uygun olacaktır. Bu sebeple Türk kitap sanatlarıyla ilgilenenlerin mürekkep ihtiyacını karşılamak için klasik tarzda hazırlanmış mürekkeplerin, özellikle kaliteli is mürekkeplerinin seri bir şekilde üretilerek piyasaya sürülmesi gerekmektedir.

1 Necip Asım, Kitab, İstanbul, 1311, s. 73.

2 Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi (5 cilt), İstanbul 1983, c. III, s. 1482.

3 Arseven, c. III, s. 1482.

4 Gülzâr-ı Savâb, TSMK (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi), Hazine nr. 1292, vr. 59a.

5 Derman Uğur, Eski Mürekkepçiliğimiz, İslam Düşüncesi, Haziran 1967, Sayı: 2, s. 11.

6 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Türkçeleştiren: Zuhuri Danışman, İstanbul 1971, C. 1, s. 245.

7 Sayıların tespitinde başvurulan belgeler, tarihleri ve numaraları şu şekildedir:.

TSMA (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi) 9612 (Ocak 1526).

TSMA D. 9613-2 (25 Ağustos-21 Kasım 1596).

TSMA D. 9613-3 (6 Ağustos-1 Kasım 1606).

TSMA 489 (17 Temmuz-13 Ekim 1624).

TSMA D. 9613 (Tarihi belli değil).

TSMA D. 9613-4 (16 Şubat-14 Mayıs 1638).

TSMA D. 9613-6 (30 Haziran-26 Eylül 1650).

TSMA D. 9613-7 (18 Mayıs-14 Ağustos 1654).

TSMA D. 9613-8 (7 Mayıs-3 Ağustos 1655).

TSMA D. 9613-9 (31 Ekim-27 Ocak 1656).

TSMA D. 9613-11 (23 Temmuz-19 Ekim 1656).

TSMA D. 9613-12 (2 Mayıs - 29 Temmuz 1688).

BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Kamil Kepeci 7225 (15 Eylül-12 Aralık 1757).

BOA, Kamil Kepeci 7225 (4 Eylül-1 Aralık 1757).

BOA, Kamil Kepeci 7225 (18 Şubat-16 Eylül 1760).

BOA, Kamil Kepeci 7226 (6 Mayıs-1 Ağustos 1761).

BOA, Kamil Kepeci 7226 (23 Temmuz-19 Ekim 1762).

BOA, Kamil Kepeci 7226 (12 Temmuz-8 Ekim 1763).

BOA, Kamil Kepeci 7228 (18 Mayıs-14 Aralık 1768).

BOA, Kamil Kepeci 7228 (31 Ekim-27 Ocak 1770).

BOA, Kamil Kepeci 7228 (21 Ekim-17 Ocak 1771).

TSMA D. 9613-13 (4 Ekim-30 Aralık 1796).

8 Derman, Uğur, “Mürekkep ve Hokka” Aletler ve Adetler, İstanbul 1987, s. 79.

9 Derman, s. 78.

10 Derman Uğur, “Eski Mürekkepçiliğimiz”, İslam Düşüncesi, Haziran 1967, S. 2, s. 109-110.

11 Âhar Mecmuası, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Tarih 809, vr. 10b.

12 Nefeszâde İbrahim (ö. 1060/1650), Gülzar-ı Savab, TSMK, Hazine nr. 1292, vr. 55b.

13 Büngül Nurettin Rüştü, Eski Eserler Ansiklopedisi, İstanbul, 1939, s. 177.

14 Nefeszâde, vr. 56a.

15 Nefeszâde, vr. 56b.

16 Nefeszâde, vr. 57b.

17 Nefeszâde, vr. 57b.

18 Târih-i Kavâid-i Hüsn-i Hat, Hacı Selimağâ Kütüphanesi, Kemankeş 500, vr. 18a-18b.

19 Tezkiret’ül Hattâtin, Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir 289, vr. 37b-38b.

20 Tezkiret’ül Hattâtin, vr. 2b.

21 Mecmua-i Mürekkeb ve Ahar, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Yeniler 658, vr 1b.

22 İlm-i Hat Risâlesi, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, nr. 472, vr. 38b.

23 Âhar Mecmuası, vr. 2b.

24 Âhar Mecmuası, vr. 4b.

25 Risâle-i Kalem ve Kağıd, İÜK (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü), T. 9668, s. 92- 93.

26 Risâle-i Kalem ve Kağıd, s. 92-93.

27 Âhar Mecmuası, vr. 11a.

28 Âhar Mecmuası, vr. 11a.

29 Âhar Mecmuası, vr. 4b.

30 Enez Nevin, Doğal Boyamacılık, İstanbul 1987, s. 15-24; Baytop Turhan, Türkiyede Bitkilerle Tedavi, İstanbul 1984, s. 296.

31 Âhar Mecmuası, vr. 2a, 11b.

32 Âhar Mecmuası, vr. 2a.

33 Âhar Mecmuası, vr. 12a.

34 Âhar Mecmuası, vr. 10b.

35 Âhar Mecmuası, vr. 8a, 8b ve 10b; Risâle-i Kalem ve Kağıt, s. 93; Gülzâr-ı Savâb, TSMK, Hazine 1293, vr. 43a.

36 Nefeszâde İbrahim, Gülzâr-ı Savâb, TSMK, Hazine nr. 1293, vr. 43a; Âhar Mecmuası, a.g.e., vr. 8a; Risâle-i Kalem ve Kağıd, s. 93.

37 Risâle-i Kalem ve Kağıd, s. 93; Âhar Mecmuası, vr. 6b, 10b, 12a.

38 Âhar Mecmuası, vr. 6b, 12a.

39 Risâle-i Kalem ve Kağıd, İBBAK (İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı), Muallim Cevdet 475, vr. 44a.

40 Âhar Mecmuası, vr. 8a; Risâle-i Kalem ve Kağıd, İÜK, T. 9668, s. 93; Risâle-i Kalem ve Kağıd, İBBAK Muallim Cevdet, nr. 475, vr. 44a.

41 Âhar Mecmuası, vr. 10b; Nefeszâde İbrahim, Gülzâr-ı Savâb, TSMK, Hazine nr. 1293, vr. 43b; Muallim Cevdet, Risâle-i Kalem ve Kağıd, İBBAK, nr. 475, vr. 44a.

42 Âhar Mecmuası, vr. 2b.