Osmanlı-Rus Savaşı1

Göçler, öncelikle ekonominin ihtiyacı olan emeğin karşılanmasında etkendir. Klasik dönemde uygulanan “çift-hane” sisteminin tarımda uygulanması konusunda bu dönemde de gösterilen ısrarla pazarın ihtiyacı olan zirai ürünün üretilmesine etki yapmıştır. Bu doğrultuda Dünya ekonomik bunalımı ile tarım ürünleri ihraç hadlerinde ortaya çıkan olumsuz duruma rağmen Osmanlı tarım yapısında hayvancılık yerine tarımsal ürün üretimine yöneliş ortaya çıkmıştır. Bunun önemli bir göstergesi olan tarımsal ürün ihracatı Birinci Dünya Savaşı dönemine kadar artarak devam etmiştir (1889’da %18.4, 1899’da %17.8, 1910’da %22.3’e ulaşan zirai ürünlerin ihraç malları içindeki payı 1913’de %26.5’e yükselmiştir).29

Dış ticarete yönelmenin bölgeler açısından dağılımına bakılacak olunursa görülecek olan, 19. yüzyılın ortalarındaki gelişmenin öncelikle kıyı bölgelerinde ortaya çıktığı, yüzyılın son çeyreğinde ise Batı Anadolu’dan başlayarak Orta Anadolu’da yaşandığıdır. Zirai üretimdeki artış ise ihracattaki artıştan çok daha fazla olmuştur. Zirai ürünün büyük bir kısmı yerel tüketime ayrılmaktadır ve 1913’e gelindiğinde ancak %40’ı pazara aktarılmaktadır.30 Yüzyıl sonlarında şehir nüfusu toplam nüfusun %22’sine yükselmiştir. Ancak ulaşımdaki yetersizlikler, üretimin ağırlıklı olarak yerel nitelikte kalmasına neden olmaktadır. Bu nedenle şehirlerin iaşe ihtiyacı ilave tedbirleri gerekli kılmaktadır. Mesela Dersaadet’e getirilecek buğdaydan dolayı tüccara %5 prim verilmesi kararı alınmıştır.31 Ulaşımın yetersizliğinin bir sonucu olarak, artan toplam üretime rağmen tabii şartların olumsuz olduğu yıllarda görülen, kıtlıklardır. Böyle dönemlerde doğrudan devlet müdahalesi ile tahsisler yapılarak sorunun çözümlenmesine çalışılmaktadır.

1316/1899 yılında Aydın vilayetinde meydana gelen deprem sonrasında ortaya çıkan buğday ihtiyacı nedeni ile Rusya’dan getirilen ve Girit’e gönderilecek olan buğdayın buraya değil de Denizli ve Afyon’a gönderilmesi kararı alınmıştır.32

Özellikle yeni ulaşım yolları üzerinde veya dış ticarete açık bölgelerde iskan ile görülen nüfus yoğunluğundaki artışın genel olarak zirai üretimdeki payı ve dolayısı ile dış ticaretteki olumlu etkisine rağmen bu insanların tarımsal üretim ve dış ticaretin artmasındaki payı yerleşimlerin ilk yıllarında dolaylı olmalıdır. Zira kendilerine yeten bir iktisadi güce kavuşabilmeleri için devlet ve yerli halkın desteği gerekmiştir. Bu nedenle iskan olunup kendi ihtiyaçlarını karşılayabilecek duruma gelinceye kadar birer tüketici olarak zirai üretimin ve ticaretin gelişimine katkıda bulunmaları şeklinde dolaylı etkileri olmuştur. Bu ise bu bölgelere yerleşen nüfusun yeni ulaşım ağının, dış dünyanın ihtiyaçları yanında iç pazarı da besleyecek şekilde daha başlangıçtan itibaren oluşumunu kolaylaştırmıştır.

Ulaşım teknolojisi ve ağındaki değişim döneminde Osmanlı toplumsal sistemine bir girdi olarak ulaşan göç hareketi siyasal-idari, ekonomik ve sosyal alanda gerekli çıktıların üretilmesi ile sistemi güçlü kılacak surette çözüme bağlanmıştır. Bu dönem, sosyo-kültürel uyuşum sorunu da dahil, siyasal yapının yeterli algılama ve çözüm üretme gücünün ekonomik sonuçlarının da testi bakımından önemlidir. Muhaceret olayı göstermiştir ki 19. yüzyıl sonlarında bile (içinde bulunulan iktisadi, siyasi ve toplumsal sorunlara rağmen), Osmanlı toplumsal sistemi büyük ölçüde, sisteme dönük etkileri algılayabilme, yeni durumlara göre yeniden yapılanabilme suretinde cevap vererek onları sistemin içine alabilme gücüne sahiptir.
DİPNOTLAR
1 Robert Mantran, 18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dış Ticaretin Değişmesi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. III, s. 170.

2 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yayınları, İstanbul, 1983, s. 51.

3 Sevgi Aktüre, 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yapı Çözümlemesi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Yayını, Ank., 1978, s. 65.

4 Aktüre, a.e, s. 66.

5 Tuncer Baykara, “19. Yüzyılda Anadolu’nun İktisaden Çöküşü ve Bugüne Etkileri”, Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, Akademi Kitabevi, İzmir, 1992, s. 116-117.

6 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 719.

7 Baykara, a.e, s. 119.

8 Osmanlı Devleti’nin İngiltere’ye iktisadi imtiyazları gerek Mehmet Ali Paşa gerek Rus baskısı karşısında İngiltere’nin toprak bütünlüğünü korumasını sağlamak amacı ile verdiğini iddia eden görüşler de vardır. Bkz. Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Yurt Yayınları, Ankara, 1984, s. 19.

9 Bu anlaşmalar 16 Ağustos 1838’de İngiltere ile, Kasım ayında Fransa ile, 18 Mayıs 1839’da Löbek, Brem ve Hamburg, 2 Eylül 1839’da Sardunya, 31 Ocak 1840’da İsveç ve Norveç, 2 Mart 1840’da İspanya, 14 Mart 1840 Felemenk, 30 Nisan 1840’da Belçika, 22 Ekim 1840’da Prusya, 1 Mayıs 1841’de Danimarka, 7 Haziran 1841’de de Toskana ile yapılmıştır.

10 Baykara, a.e, s. 121.

11 Baykara, a.e, s. 121.

12 Pamuk, a.e, s. 140.

13 BAO. Y. Sad. Hus. M. Dosya No: 396.

14 Özyüksel, a.e, s. 194.

15 Özyüksel, a.e, s. 194.

16 Özyüksel, a.e, s. 126.

17 Özyüksel, a.e, s. 154.

18 BAO. Y. Res. M. No: 54/15, Y. Hus. M. No: 233/53.

19 Demiryollarının bazı güzergahlarının yapım tarihleri için bkz. Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, İş Bankası Yayınları, Ankara, 1970, s. 164. .

20 Daha geniş bilgi için bkz: Gülfettin Çelik, Sosyo-Ekonomik Sonuçları İle Osmanlı Türkiyesi’ne Göçler (1877-1912), Yayınlanmamış doktora tezi, s. 50-72.

21 Murat Özyüksel, Osmanlı Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Arba Yayınları, İstanbul, 1978, s. 285.

22 Özyüksel, a.e, s. 195.

23 Bu konu önce Meclis-i Vükela’da görüşülmüş, irade meclisin bu yöndeki görüşü üzerine verilmiştir. BAO. Y. Res. M. No: 54/15.

24 İ. Ü. Merkez Kütüphanesi, Haritalar, No: 93211.

25 BAO. Y. Mtv. M. No: 8/45, 1 Rabi-ül Evvel 1299/Kanun-Sani 1297.

26 Daha geniş bilgi için bkz: Özyüksel, a.e, s. 89, 275.

27 Pamuk, a.e, s. 140.

28 Şevket Pamuk, “Osmanlı Tarımında Üretim İlişkileri”, Toplum ve Bilim, Bahar, 1982, s. 5.

29 Eldem, a.e, s. 283, 302.

30 Pamuk, “Osmanlı Tarımında Üretim İlişkileri”, s. 11.

31 BAO. M. M. No: 14203/20784.

32 BAO. Y. E. Sdr. Kamil Paşa Evr. No: 86/80.