Osmanlı-Rus Savaşı1

Yine bu arada cihad ilânı yapıldığında sömürgeleşmiş dünya Müslümanlarının ayaklanarak İngiltere, Fransa ve Rusya’yı meşgul edeceklerini düşünenler hiç de az değildir. Bu son husus, bilhassa II. Abdülhamid döneminde halifeliğe verilen büyük değer dolayısıyla bütün İslâm alemiyle kurulu gönül bağına güvenilerek gündeme getirilmiştir. Ancak unutulan şu husus çok önemlidir. Abdülhamid Han’dan sonra Osmanlı hükümetleri bu mesele ile hemen hiç ilgilenmemişlerdir. İçte ise artan Arap huzursuzluklarına karşı bir iki ayrıcalık vermekten başka bir şey yapmamışlardır. Halbuki bu savaş sırasında halifeliğin gücünü kısıtlamak için İngiltere gerekli hazırlığını yapmıştır. Sömürgelerden gelen Müslüman askerlere “dinsiz İttihatçıların elinde hapis olan Halifeyi kurtarmak için savaşacakları” telkinini yapan İngiltere başından beri bu müesseseden en çok istifade eden devlet olmuştur.

Bu esnada Osmanlı-Alman ittifakının gerçek yüzünü ortaya koyan gelişmeler de olmuştur. İktidara geldikleri günden beri devamlı olarak kapitülasyonları kaldırma çabası içinde olan İttihat ve Terakki hükümeti 8 Eylül 1914’te tek taraflı olarak 1 Ekim 1914’ten itibaren geçerli olmak üzere kapitülasyonları kaldırma kararını almış ve bunu 9 Eylül’de ilân etmiştir. Bu kararın bütün sömürgeci devletler tarafından şiddetli itirazlara maruz kalması yanında en fazla itirazın Almanya ve Avusturya’dan gelmesi son derece düşündürücüdür.22 Devletler, milletlerarası önemli ittifaklarla aynı kadere bağlanmış olsalar bile kendi çıkarlarını ortaklarının aleyhinde sürdürme bencilliği içerisinde olmuşlardır. Almanya’nın savaşı kazanması halinde Osmanlı topraklarının bu defa da Almanya’nın ihtiraslarına ve saldırılarına sahne olacağı düşüncesi bu aşamada daha da kuvvetlenmiştir.

Öte yandan, Almanya ve Avusturya yöneticileri Osmanlı Devleti’nin bir an önce savaşa girmesi için baskı yapmışlardır. İtilaf devletleri ise kesin bir güvence vermemekle beraber İmparatorluktaki Alman subayların çıkarılmasında ısrar etmişlerdir. Müttefikler bu arada ilk başarısızlıklara da uğramaya başlamışlardır. Almanya, Ağustos sonu ve Eylül başında parlak başarılar kazandıktan sonra “6 haftada yerle bir edeceklerini” planladıkları Fransa’ya Marne Savaşı’nda yenilmiştir. Avusturya-Macaristan’ın da Galiçya’da Ruslara yenilmesi üzerine Almanya iki cephede savaşmak zorunda kalmıştır ki, bu, çeyrek asır önce Bismarck’ın gerçekleşmesinden korktuğu bir olaydır.

Son gelişmeler üzerine artan Alman baskısına karşı Osmanlı hükümeti mali durumunun bozukluğunu bahane etmiştir. 11 Ekim 1914’te gerekli yardımı yapacağını vaat eden Almanya’ya mukabele olarak, hükümet İstanbul’daki Alman askeri heyetinin başı Liman Von Sanders’e ordu komutanlığı, Yavuz ve Midilli (Goben ve Breslav) gemilerinin komutanı Alman Amirali Suşon’a donanma komutanlığı görevleri verilmiştir. Donanma eğitimi için birkaç gemi ile Karadeniz’e çıkma izni verilen Amiral’e bu yetmemiş, bütün donanmanın Karadeniz’e çıkarılması için talepte bulunan Alman komutana savaşa girmeye yol açacak bir saldırıda bulunabilir endişesi ile izin verilmemiştir. Osmanlı Genelkurmay karargahındaki Türk subayların bir bölümü en erken bir yıl sonra harbe girilebileceğinin savunurlarken, Osmanlı ordusundaki Alman subaylar da savaşa vakit geçirilmeden girilmesi fikrine taraftar toplamak için propaganda yapmışlardır. Ayrıca Rusya’nın Avusturya’yı yenmesinden evvel savaşa girilmezse İstanbul’un tehlikeye gireceği, Almanya’nın tek başına Osmanlı’yı koruyamayacağı fikri yayılmak istenmiştir. Ancak Almanların Marne Savaşı’nı kaybetmeleri Osmanlı genelkurmayını endişelendirmiştir. Eksikliklerin tamamlanması için bir yıl daha beklenmesini tavsiye eden askerler arasında M. Kemal, Sofya’da bulunan Fethi Bey’e savaşı kazanmanın imkansızlığını belirtmiş, hükümete de en azından bir yıl beklenmesini önermiştir.

Bu esnada Türkiye’nin maddi ve askeri isteklerinin karşılanması savaşa girme şartına bağlanınca, 11Ekim’de Enver, Talat ve Cemal Paşalar’ın anlaşması söz konusu olmuştur. Enver Paşa “Türk filosu Karadeniz’de zorla hakimiyet kazanmalıdır. Rus filosunu arayınız ve nerede bulursanız harp ilan edilmeksizin hücum ediniz” şeklindeki emri 22 Ekim’de yazmış ve 24 Ekim’de Amiral Soşon’a vermiştir. 27 Ekim 1914’te tekrar Karadeniz’e çıkan filo 29 Ekim’de Sivastopol, Odesa, Kefe, Novorosisk liman ve şehirlerini topa tutarak buralardaki iki Rus ve bir Fransız gemisini batırmıştır.23 Olay Padişah ve hükümet başkanıyla üyeleri arasında şaşkınlık yaratmıştır. Zira yukarıda işaret edilen üçlünün dışında kimsenin haberi yoktur, onları da yerinde bulmak mümkün değildir. Sadrazam ve Hariciye Nazırı Said Halim Paşa derhal Rusya’ya müracaatla olayın sebebini Rusların İstanbul Boğazı’na mayın döşemeleri olarak tespit etmiş, barışı korumak için hemen bir tahkikat komisyonunu görevlendirmek istemiştir.

Ancak uzun süredir aradıklarını fırsatı bulan İtilaf devletleri bunu kaçırmamışlardır. Rusya fiilen 31 Ekim’de Doğu Bayezid’in kuzeyinden sınırı geçmiştir. İngilizler de ertesi gün (1 Kasım 1914) Akabe’yi bombalamışlardır. İngilizler Basra Körfezi’nden nehirler boyunca asker çıkarıp harekâta girişmişlerdi. 3 Kasım’da Rusya, 5 Kasım’da Fransa ve İngiltere savaş ilan etmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin karşı savaş ilanı ise 11 Kasım 1914’te yapılmıştır.

Padişah V. Mehmed Reşad savaş ilânından 3 gün sonra 14 Kasım 1914’te “Cihad-ı Ekber” ilan etmiştir.24 Ordu ve donanmaya hitaben yazılan hatt-ı hümayunda Padişah, öncelikle savaşın Rusların saldırmasıyla başladığını, bunu İngiltere ve Fransa’nın düşmanca tavırlarının izlediğini belirterek milyonlarca Müslümanı zalim idareleri altında inleten bu üç devlete karşı meşru menfaatleri müdafaa için silaha sarılmak zorunda kaldıklarını anlatmaktaydı. Padişah, askerlerden “Dinimize ve vatanımıza kasteden düşmanlara açtığımız bu mübarek gaza ve cihat yolunda bir an azim ve sebattan, fedakarlıktan ayrılmamalarını” istiyordu. Devletin ve cihada davet edilen “300 milyon Müslüman halkın hayat ve bekası onların muzafferiyetine” bağlıydı. Başarıyla savaşmalıydı ki, “din ve devlet düşmanı bir daha mukaddes topraklarımıza ayak basmaya, Kâbe’yi ve Peygamberimizin nurlu kabrini kapsayan mübarek Hicaz topraklarının huzurunu bozmaya cüret edemesin”di. Askerlere moral vermek için, “dünyanın en cesur ve muhteşem iki ordusu ile silah arkadaşlığı ettikleri” de hatırlatılıyordu.

Başkumandan vekili sıfatıyla Enver Paşa’nın Orduya beyannamesi çok daha fazla dini heyecanları tahrike yönelik bir mahiyet taşıyordu. Osmanlı ordusunun “dünyanın en sebatlı, fedakar askeri” olduğunun altını çizen Paşa, askere “hepimiz düşünmeliyiz ki, başlarımızın üzerinde Peygamberimizin ve sahabe-i güzin efendilerimizin ruhları uçuyor. Şanlı babalarımız başlarımızın ucunda bizim ne yapacağımıza bakıyor” sözleriyle onların dini hislerini etkilemeye çalışıyordu.25

Cihad fetvasında da İslam ve İslam ülkeleri aleyhine ortaya çıkan düşman hücumuna karşı Müslümanların can ve malları ile cihada başvurmalarının farz-ı ayn olduğu vurgulanıyordu. Cihada karşı gelen Müslümanların günahkar olacaklarının ihtar edildiği fetvada, İngiltere, Fransa, Rusya, Sırbistan, Karadağ ve müttefiklerinin hakimiyet ve esaretleri altında bulunan Müslümanları bu devletlere karşı ayaklandırmak, bu devletlerin Müslüman tebaasından toplayacakları askerleri de Osmanlı Devleti ve müttefikleri Almanya ve Avusturya-Macaristan’a karşı harp etmekten vazgeçirmek amaçları hedeflenmiştir. Ancak İslam aleminin genel durumu ortadaydı. Bununla birlikte çağrıya uyarak İran dahil Türkistan ve Afganistan’dan gelen çok az sayıda mücahit neticeye elbette ki tesir edememiştir.

Buna mukabil İngiliz Hindistan İşleri Bakanı Lord Crove, Mezopotamya’daki stratejik ve iktisadi menfaatleri temin için çok çalışmıştır. Arapların psikolojik olarak hazırlandığını belirtmiş ve ani bir hareketle Basra körfezinin işgalini teklif etmiştir. Halbuki Hindistan Müslümanlarından emin olamayan İngiliz hükümeti ihtiyatlı davranmıştır. Ancak 23 Ekim 1914’te Abadan adasındaki petrol kuyularını korumak, bölgedeki Arapları kışkırtmak üzere harekete geçmişlerdir. Arap yarımadasındaki sülalelere istikbalde tahtlar, bağımsız devletler vaat ederek kendilerine bağlamıştır. Mesela 23 Ekim 1914’te İngiltere, Arapların bağımsızlığını tanıyıp desteklemeyi, İskenderun, Mersin ve Şam’ı da içine alacak olan Büyük Arap Krallığını Şerif Hüseyin’e vaat etmiştir (Mısırdaki İngiliz Yüksek Komiseri Mac Mahon vasıtasıyla). Savaş ilanından sonra da bu çalışmalar devam ettirilmiştir. 3 Kasım 1914’te Kuveyt’in bağımsızlığını tanıyan İngiltere, 26 Ocak 1915’te İbn Suud, 3 Kasım 1916’da Katar Şeyhi ile anlaşarak Arapların hemen tamamını kontrol altına almıştır.

7. Savaşta Cepheler

Osmanlı orduları çoğu zaman müttefiklerinin yükünü hafifletmek amacıyla kullanılmışsa da mevcut imkanlarla en iyisini yapmağa çalışmışlar, ancak komuta mevkilerini işgal eden şahısların hayalci, plânsız, programsız yönlendirmeleri ile çoğu zaman boşuna canlarını vermişlerdir. II. Meşrutiyet Dönemi’nde tecrübesizlikleri yüzünden yönetimi yüzlerine gözlerine bulaştıran İttihatçıların aynı özellikleri savaş sırasındaki yönetimde de görülmüş, maalesef acısını Türk milleti çekmek durumunda kalmıştır.

A. Osmanlı Ordusunun Genel Durumu

Savaşın cephelerine geçmeden önce ordunun durumu hakkında bilgi vermekte yarar vardır. Zira İtalya ile Trablusgarp savaşında Çanakkale’den dışarı çıkamayan donanma ve sadece gönüllüleri özendiren genelkurmay ile dikkat çeken askeri yetersizlik, Balkan savaşları sırasında birlikler arasında iletişimsizlik, alakasızlık, siyasi çekişmeler ve yetersiz eğitimden dolayı hem dünya kamuoyunda hem de Türkiye’de hayal kırıklığı yaratmıştı. Enver Paşa’nın 3 Ocak 1914’te Harbiye Nazırlığı sırasında ordunun subay kadrosunda giriştiği tasfiye mevcut yapıyı önemli ölçüde değiştirmişti. Büyük çoğunluğu, Balkan Savaşlarında yetersizliği ortaya çıkmış, yaşlı, alaylı 1000’den fazla subayı emekli eden Enver Paşa, bu suretle ordunun sevk ve idare kadrosunu esaslı surette gençleştirmişti. Donanmanın modernize edilmesi İngiliz Amiral Limpus komutasında bir İngiliz Deniz Heyetine verilmiş, Almanlar için ordu ayrılmıştı.26 Askeri başarı için disiplini öne çıkaran Paşa, askeri tatbikat, manevra ve atış konularında en üst düzeyde olan yetersizlikleri gidermek amacıyla hummalı bir çalışma başlatmıştı. Alman askeri heyetinin de katkılarıyla zamana karşı yarışırcasına düzenlemeler yapılmıştır. Ordunun silah, araç, gereç ve donanım bakımından aşikar olan yetersizliği Alman silah fabrikalarına yapılan siparişlerle giderilmeye çalışılırken, subayların bireysel donanımlarını arttırmak için kolordu karargahlarında çeşitli dil kursları açılmaya başlandı.

Alt seviyedeki askerin durumu için Alman Askeri Heyeti’ne mensup subayların raporlarında ilginç gözlemler vardır. Karargahta kurmay görevi yapan Alman Albay von Kressenstein: “Türk ordusunun erleri haddızatında mükemmeldi. Tab’an birçok askeri meziyete sahip olan Anadolulu, mükemmel cesur, kanaatkâr, gözüpek, dayanıklı, itaatli, mütevekkil, ve sadık bir asker”diyordu.

Bununla birlikte ülkenin genel durumu ile alakalı eksiklikleri de dikkat çekiciydi: “Türk halkının çoğu ve dolayısıyla askerleri iyi beslenmemişti. Bundan dolayıdır ki, vücutça iş görme kabiliyetleri ve hastalıklara mukavemeti, bir kuzey memleketlisine nazaran çok daha azdı”.27 Eğitim olarak yetersiz olan erlerin, okuma yazma bilmemelerinin karar verme ve hızla uygulamaya geçmede noksanlık yarattığının altını çizen Alman Albay, bu eksikliğin kuvvet, gayret ve cesaret sahibi takım ve bölük komutanlarına ihtiyaç gösterdiğini, kısaca astsubay kadrosunun niteliklerinin belirleyici olacağını tespit etmektedir. Bu kadronun Balkan Savaşlarındaki kayıplar ve sistemin yanlışlığı yüzünden son derece yetersiz oluşunun son derece cesur askerlere rağmen taarruzlarda başarısız kalmanın zeminini oluşturduğuna dikkat çekmektedir. Von Kressenstein, subay kadrosunun siyasetle uğraşmasına hiçbir şekilde engel olunamadığını gözlemleyerek ordunun bu amansız hastalığının devam ettiğini bildirmekteydi. Ordunun yiyecek ve giyecek ihtiyacı ve bunların sefer halinde nakliyesi bakımından durum iç açıcı olmaktan çok uzak görünmektedir. Askeri malzeme konusunda kendi imkanları ve mevcudu ile uzun sürecek bir savaşı kaldıramayacak durumdaydı. Askerin yiyeceği bakımından da en iyimser tahminle üç aylık erzak stokunun olduğu ordu komutanlıkları arasındaki yazışmalardan anlaşılmaktadır.28

B. Alman Askeri Heyeti

Bu arada Almanya’dan gelen askeri heyetin durumuna da açıklık getirmek gereklidir. Balkan Savaşlarındaki yenilgi, savaşlar sırasında Türkiye’de görevli olan Alman subayların da başarısız oldukları düşüncesini kuvvetlendirdiği için Almanlar yeni bir askeri yardım istendiğinde bütün Osmanlı Genelkurmayını düzenleyecek, subayları eğitecek, kimseden emir almayacak bir konumun generallerine sağlanmasını istemişlerdi. Osmanlı Sadrazamının son otuz yılda daima Alman ekolünce eğitildiği için orduyu Alman subaylara bırakmak fikri çerçevesinde:29 “kıta ve karargah tecrübesi bulunan, kolordu kurmay başkanlığı yapmış, en seçkin bir askeri kabiliyet, tuttuğunu koparacak sağlam bir karakter sahibi” bir general istenmişti. Bu istek Tümgeneral Liman von Sanders ile karşılanmış, General, birinci ferik (mareşal) olarak beş yıllığına, Türk ordusunda Reform Komisyonu’nun başkanlığını yapmak üzere karargahı İstanbul’da, birlikleri İstanbul ve civarında bulunan 1. Kolordu komutanlığına ve Yüksek Askeri Şura Üyeliği’ne atanmıştır.30

General Liman von Sanders, Türk hizmetindeki bütün Alman subaylarının doğrudan doğruya amiri olacak ve Türkiye’nin her yerinde denetlemeler yapabilecekti. Kabul etmediği hiçbir yabancı subay Türk Ordusuna alınmayacaktı. Atış okulları, talimgahlar ve gösteri birlikleri de dahil olmak üzere bütün askeri eğitim ve öğretim kurumları emrine verilecekti. Yüksek Askeri Şura üyesi olarak üst düzey Türk subaylarının yükseltilmelerinde oy kullanacaktı. Yüksek rütbeli subayların değiştirilmelerinde onun rızası aranacaktı.

Bütün yetkilerine karşın heyet başkanı ve Alman büyükelçisi arasında bir çekişmenin daha ilk günden başladığı bilinmektedir. Büyükelçi, generalin diplomatik kabiliyetsizliğini itiraf ederken emri altındaki isimler tarafından da “kendine güvenli ve gururlu, hararetli ve öfkeli, kuruntulu ve alıngan” olarak niteleniyordu.31 Liman Paşa da Türkiye’deki beş yılında düşmanlar kadar kendi etkinliğini azaltmaya çalışanlarla da uğraşmak zorunda kaldığını iddia etmekteydi. Harbiye Nazırı olduktan sonra Enver Paşa ile sürtüşmeleri kadar fiilen 1. Ordu komutanlığını da yapmak istemesi hükümetini Rusya ve İngiltere karşısında zor durumda bırakmıştı. Bütün bunlara karşın Alman yönetimi Osmanlı Devleti ile ittifak yapmak hususunu subaylarının eğitip organize etmeye çalıştıkları Türk ordusunun Rusya karşısındaki hareket kabiliyetine bağlı olarak Liman Paşa’nın kararına bağlamak gibi bir yaklaşım göstermişti.32 Savaş döneminde de devam eden Alman subayları arasındaki çekişmeler, Liman von Sanders’in, Gelibolu’da oluşturulan 5. ordu kumandanlığına tayini, yerine resmi görevi olarak görünmese de Mareşal von der Goltz’un getirilmesine yol açmıştır. Sanders buradaki görevinde Almanya’dan sağladığı az sayıdaki eğitimli istihkam birliği (200 kişi) ile askeri malzeme yardımıyla daha verimli çalışırken Türk subayları ile daha uyumlu bir görüntü vermiştir.

Mart 1917’de Bağdat’ın İngilizlerce işgali üzerine Almanların eski Genelkurmay Başkanı von Falkenhayn’ın komutasında Yıldırım Orduları Grubu oluşturulmuş, Bağdat ve Güney Irak’ın geri alınması çabalarında karargahın tamamen Alman subaylarından oluşturulması Türk makamları arasında hoşnutsuzluk yaratmıştı. Zira Türk Genelkurmayı’ndan tamamen bağımsız hareket etmekteydiler. Ancak hemen belirtelim ki, Alman komutanların Türk askerinin özelliklerini bilmemeleri taarruz ve savunma savaşları başta olmak üzere genel başarısızlıklarında önemli rol oynamıştır.33

Von Falkenhayn’ın yerine Filistin cephesi komutanlığına getirilen Liman von Sanders’in Yıldırım Orduları Grubu karargahını neredeyse tamamen Türk subaylarından oluşturması ve cepheye yakın bir yere kurdurması, onun Türkiye yılları boyunca Türk askerini tanımada oldukça gelişme gösterdiğinin de bir kanıtı olmalıdır.34 Türkiye’deki Alman askeri heyetinin faaliyetleri, Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı tarih itibarıyla mukaveleleri feshedilerek bitirilmiştir. Türk Ordusunda kurmay başkanlık görevinden, ordular grubu ve ordu komutanlığına kadar çeşitli derecelerde aktif ve Alman siyasi askeri ve ekonomik çıkarlarını en üst düzeyde gerçekleştirmek üzere faaliyet gösteren heyetin alınan sonuçtan da o oranda sorumlu olduğu son kurmay başkanı General von Seeckt’in ifadesiyle sabit olmalıdır: “Genelkurmay başkanı olarak çöküşte suç ortağının bir Mehmet ya da Mustafa olmasını, ama General von Seeckt olmamasını ne kadar isterdim. Fakat bunlar bizim askeri bencilliğimizin bedelidir”.35

C. Kafkasya Cephesi

1878 Berlin Kongresi kararları ile Kars’ı alan Ruslar mütemadiyen bölgeye yatırım yapmış, Sarıkamış’a kadar demiryolu getirmişlerdir. Almanya’nın Bağdat demiryolunu üstlenmesini, Osmanlı Devleti tarafından Doğu Anadolu’ya yol yapılmaması kaydıyla kabul etmiş olan Rusya, bölgedeki her askeri harekette ulaşım üstünlüğünü daha işin başında eline almıştır.36

Kafkas savaşları 1 Kasım 1914’te Rus saldırılarıyla başlamıştır. Ancak bölgedeki Osmanlı orduları bunu başarıyla durdurmuş ve karşı harekata geçmişlerdir. Rusların bölgedeki kuvvetlerinin çok fazla olmaması başkomutan vekili Enver Paşa’ya Kafkaslar’ı zaptetme ümidini vermiştir. Bunda Alman subayların telkinlerinin de rolü olmuştur. Kafkasya’yı alarak Orta Asya Türk dünyası ile doğrudan temasa geçmek ve hatta Hindistan’a kadar ilerlemek gibi stratejik ancak devletin imkanlarına nispetle hayalci düşüncelerle Boğazlar ve Trakya’da tutulması gereken kuvvetlerin bir kısmı bu cepheye kaydırılmıştır. Aralık ortasında Trabzon üzerinden Erzurum’a gelen Enver Paşa derhal taarruz edilmesini istediğinde, askerin yazlık kıyafetleriyle, yolların kardan kapalı olduğu bir sırada taarruza kaldırılmasını saçma bulup ilkbaharı beklemeyi savunan III. Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa’nın istifasını 9 ve 10. kolordu komutanlarının istifaları izlemiştir. Liman von Sanders’in de desteklediği bu plana uygun olarak 90.000 kişiyi taarruza kaldıran Enver Paşa idaresindeki ordu 27 Aralık’ta Ruslar tarafından durdurulmuştur. Kışa karşı hiçbir hazırlığı olmayan askerin 60.000’den çoğu soğuktan donarak ölmüştür. Yine de 29 Aralık’ta Sarıkamış kuşatılmıştır. Ancak askerin yetersiz sayıya inmesi kuşatmadan netice alınmasını engellemiş ve Enver Paşa 2 Ocak 1915’te cepheyi terk etmiştir. Cepheden geriye ise çoğu hastalıklı 12.000 asker dönebilmiştir.37 İleri harekâta girişen Rus ordusu, Ardahan ve Oltu’yu işgal ederken savaşın başından itibaren tüm kayıpları 12.000 kişi olmuştur. Ruslar ilkbaharda Van, Muş ve Bitlis’i işgal etmişlerdir. Bölgedeki askerlere Karadeniz’deki Rus donanması yüzünden denizden de takviye gönderilememiştir.

1916 baharında yeniden saldırıya geçen Ruslar denizden Doğu Karadeniz’e çıkardıkları bir kolordu ile Erzurum, Erzincan ve Temmuz ayında Trabzon’u işgal etmişlerdir. Diğer taraftan Mustafa Kemal Paşa komutasındaki 16. Kolordu birlikleri 6 Ağustos’ta Rusların 4. Kolordusunu yenerek Muş’u, bir gün sonra da Bitlis’i kurtarmışlardır. 1917 senesi Mart’ında Rusya’da ihtilâlin patlak vermesi üzerine Rusya savaştan çekilmiş, kendi iç meseleleri ile uğraşmaya dalmıştı. Rusların yerini alan Ermenilerin katliâm tehditlerine mukabil 1918 Martı’nda Kâzım Karabekir Paşa’nın kumandasındaki Kafkas kolorduları tarafından Erzincan ve Erzurum kurtarılmıştır (12 mart 1918).38 3 Mart 1918 Brest-Litovsk anlaşması ile Osmanlı Devleti doğuda Rus işgali altındaki bölgeyi kurtarmıştır.39 93 Harbi’nden bu yana Rus işgalinde bulunan Kars, Ardahan ve Batum’u geri almakla yetinmedi. Kafkasya içlerinde ilerleyerek geçici bir süre için de olsa Bakü’yü alan Osmanlı ordusu Hazar kıyılarına ulaşmıştır. İdaredeki başarısızlığın yanı sıra bölgede yeterli alt yapının (ikmal ve ulaşım) olmayışı bu cephede son derece sıkıntılara sebep olmuştur.

D. Kanal Cephesi

İngilizlerin asker, mühimmat ve malzeme sevkiyatında can damarı vazifesi gören Süveyş Kanalı harekâtı bu damarı kesip, çıkarılacak isyanla Mısır’ı geri almak hedeflerine yönelik olmuştur. Geri plânda ise İngiltere’yi Orta Doğu’da Osmanlı ile uğraştırarak etkisini azaltmak isteyen Alman Genelkurmayı’nın telkinleri vardır. Ancak harekât plânının hayalî olması Alman general Liman von Sanders’e bile ters gelerek itirazına sebep olmuştu.40

Cephe komutanlığı, Suriye ve Filistin’deki 4. Ordu Komutanı sıfatıyla Cemal Paşa’ya verilmiştir. Öneminden dolayı İngilizlerin 100.000’i Mısır’da olmak üzere yaklaşık 150.000 kişilik kuvvet yığdıkları bölgeye 35.000 kişilik kuvvetle gelen Cemal Paşa, yaklaşık 300 km’lik Sina çölü kısmını bir haftada yaya olarak geçmiş ve 2-3 Şubat 1915’te Kanal’a gelmiştir. Her türlü malzemeyi beraberinde getirmeye mecbur kalan askerin en fazla iki günlük yiyeceği vardır. Aynı gece taarruz edilmiş ise de tamamen 25. fırka askerlerinden oluşan gücün 600 kişilik bir kısmı kanalı geçebilmiş, sonra da şehit veya esir edilmişler, diğerleri kanalda hayatlarını yitirmişlerdir. 3 Şubat gecesi orduya geri çekilme emri verilmiştir. Çanakkale cephesinde çarpışmaların şiddetlenmesi üzerine 4. ordu’nun bir kısım birlikleri de buradan alınarak taarruz ileri bir tarihe ertelenmiştir.41

Mevcut sıkıntılar ve Hicaz demiryollarının orduların ikmal malzemelerini nakildeki yetersizliği dolayısıyla kanala ikinci defa ancak 1916 yılının 16 Temmuzunda saldırı yapılmıştır. Pek çok sayıda Alman’ın da iştirakiyle yapılan bu savaşta askerin 1/4’ünü kaybedip açlık, susuzluk ve cephanesizlik sebebiyle geri çekilmek mecburiyeti hasıl olmuştur. Bundan sonra 4-5 Ağustos’ta Romani ve Katya bölgelerinde İngilizlerle yeniden karşı karşıya gelinmiştir. Ancak sonuç yine aynı olmuştur. Bu çatışma ‘Mısır’ın Fethi’ hülyasının son tezahürü olarak değerlendirilmektedir. General Ali Fuad Erden’in ifadesiyle “bir kumar oyunu gibi, Romani küçük ölçüde Sarıkamış’tır. Sarıkamış macerasının ikinci cildidir”.42 Aslında ilk saldırıdan sonraki çabaların İngilizleri rahatsız etmek ve kuvvetlerini bölmekten başka bir amaca hizmet etmediği, dolayısıyla Alman savaş plânlarına uygun olarak gerçekleştirildiği aşikardır. Nitekim bunu Enver ve Cemal Paşalar arasındaki yazışmalar da göstermiştir.43

Bu başarısızlıklardan sonra da Osmanlı Genelkurmayı İngilizlere mukavemet edemeyeceğini anladığı Sina yarımadasını boşaltmakta ağır davranmış, İngilizler 21 Aralık 1916’da El Ariş’e girmiş, iki gün sonra 35 km uzaklıktaki Maktaba’ya düzenledikleri bir baskınla da bölgede bırakılan Osmanlı askerlerinden 1600 kadarını esir etmişlerdi. Aynı şekilde Refah’da da bir Osmanlı birliği İngilizler karşısında 2000 kayıp vermişti.

Bu başarısızlıklar üzerine cepheyi teftiş eden Enver Paşa’nın emriyle Türk askeri, Gazze-Birüssebi’ hattına çekilmiştir. Elde ettiği başarılardan aldığı cesaretle Kudüs’ün işgalini hedefleyen İngilizler 26 Mart 1917’de yarı sayılarındaki Türk birliğine saldırmış ancak büyük kayıplar vererek geri çekilmek zorunda kalmışlardı. Bununla birlikte Mart 1917’de Bağdat’ı ele geçirmiş olmanın yüreklendirdiği İngilizler, Gazze’de Türk birliklerine ikinci saldırıyı 17-20 Nisan tarihleri arasında gerçekleştirmişlerdi. Türk birlikleri karşısında tekrar yenilgiye uğrayan cephe komutanı mareşal Robertson’a İngiliz Genelkurmayı takviye vermeyerek onu cezalandırmıştır. Ancak 30.000 kişilik birlikleri burada tutmuş olmakla Türk Genelkurmayı da eleştirilmiştir. Zira Gazze müdafaasının Türk savaş planlarının bütünü içerisindeki yeri o kadar belirleyici önemde değildi.44

Bağdat’ın İngilizlerin eline düşmesi Osmanlı Genelkurmayı’nda bilhassa Enver Paşa’da büyük rahatsızlık yaratmış, tarihi, stratejik ve manevi önemi dolayısıyla geri alınması için harekete geçmiştir. Enver Paşa’nın Alman genel karargahından bir ordular grubu kurmaylığının ve yardımcı bir birliğin gönderilmesi isteğine bölge üzerindeki projeleri dolayısıyla Almanların da olumlu yaklaşması Yıldırım Ordular Grubu’nun kurulması ve General von Falkenhayn’ın gelmesiyle sonuçlanmıştır. Tamamen Almanlardan oluşan karargahı ile Yıldırım Ordular grubu bütünüyle Alman menfaatlerinin; Filistin ve Suriye’de bir Alman nüfuz ve himaye sisteminin oluşturulması, için kurulmuştu. Gerçekten de karargahtaki Alman subaylar Irak, Suriye ve Filistin bölgesindeki Arap kabileleri arasında bilhassa para kuvvetiyle Alman nüfuzunu yaymakta son derece başarılı olmaktaydılar. Karargahta yer alan çok az sayıda ve pasif görevlerdeki Türk subaylarının raporlarına göre Alman subaylarının en etkili olanlarından biri Türkiye’ye II. Dünya savaşı sırasında elçi olarak gelecek olan von Papen idi.45