Osmanlida tefsir haşİye geleneğİ: atûFÎ Örneğİ Özet

Taşköprüzade, Şakâiku’n-nu‘maniyye fi ‘ulemâ-i Devlet-i Osmaniyye, Daru’l-kitabi’l-arabî, Beyrut 1975, s. 250.

35^ Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, Meral Yayınları, İstanbul trs., I, 255-256.

36^ Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, I, 255; İsmail L. Çakan, “Atûfî”, DİA, İstanbul 1991, IV, 99.

37^ Sadık Cihan, “Hayreddin b. Hıdır b. Mahmud b. Ömer el-Atûfî “Kastamonî” ve Hadîs Eserleri”, A.Ü. İslami İlimler Fakültesi Dergisi, s. 3, Fasikül, 1-2, Erzurum 1979, s. 65-75.

38^ Ali Rıza Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâti’l-mevcûde fî mektebât-i İstanbul ve Anadulî, y.y., trs. I, 504.

39^ Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, I, 255-256; Osman Fevzi Olcay, Amasya Tarihi, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Amasya 2010, s. 69; Çakan, “Atûfî”, DİA, IV, 99.

40^ Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ravza Yayınları, İstanbul 2015, II, 642.

41^ Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, I, 255-256; Olcay, Amasya Tarihi, s. 69; Çakan, “Atûfî”, DİA, IV, 99.

42^ Olcay, Amasya Tarihi, s. 69.

43^ Çakan, “Atûfî”, DİA, IV, 99, (Yedi eserini zikretmiştir/İlgili maddede müellifin sadece yedi eseri zikredilmektedir. şeklinde düzeltilmeli); Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, I, 256, (On iki eserini zikrettikten sonra bunlardan başka kelam ilminden birkaç risalesinin ve şiire dair bazı eserlerinin olduğunu zikretmiştir); Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâ, I, 504. (Atûfî’nin 18 eserini nüshalarıyla birlikte vermiştir.)

44^ Hızır Yağcı, “Beyzâvî’nin “Envârü’t-tenzîl” Adlı Eserine, Atûfî’nin Yazdığı “Mir’âtü’t-te’vîl” Adlı Hâşiyesinde Rivayet Kullanımı”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 5, Kars 2016, s. 3.

45^ Süleymaniye Ktp.,Ayasofya nr. 537; Şehzade Mehmed, nr. 8. Sinan Özdemir, Hayreddîn Hızır el-Atûfî’nin Enzâru Şerhi’l-Meşârik Adlı Eserinin Tahkiki, Atatürk Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans tezi, 2016.

46^ Topkapı Sarayı III. Ahmet, nr. 607.

47^ Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 994, vr. 254-286.

48^ Atûfî, Kitabu’l-‘utas , Süleymaniye Ktp., Lala İsmail, nr. 388, vr. 5b.

49^ Nurosmaniye Ktp. nr., 3546 vr.,183-185. Karabulut bu eserin ismini Hıfzu’l-ebdân fi tedâbir-i sıhhati’l-ebdân olarak tespit etmiştir. Ancak bu nüshada müellif tarafından bizim zikrettiğimiz isim kaydedilmiştir. Bkz. Karabulut, Mu‘cemu’l-Mahtûtâ, I, 504.

50^ Özdemir tezinde bu eserin ismini Zühru’l-insan olarak tespit etmiştir. Bu hatalıdır, çünkü el yazmasında kitabın ismi Zahru’l-‘atşan fi’t-tıbbı’n-nebevî li ad‘afi’l-‘ıbâd olarak belirtilmiştir. Bkz. Özdemir, ESERİN İSMİ??, s. 17. Atûfî, Zahru’l-‘atşan fi’t-tıbbı’n-nebevî li ad‘afi’l-‘ıbâd, Süleymaniye Ktp, Nurosmaniye, nr. 144, vr., 184 a-b.

51^ Atûfî, Ravdu’l-insanfi’t-tıbbı’n-Nebevî, Fatih, nr. 3569, vr. 1-118. Karabulut bu eserin ismini Ravdu’l-insan fi tedâbir-i sıhhati’l-ebdân şeklinde vermiştir. Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâ, I, 504.

52^ Karabulut, Mu‘cemu’l-Mahtûtâ, I, 504. Karabulut iki nüshasını zikretmiştir. Bu kayda göre eserlerden biri Süleymaniye Ktp. Vehbi Efendi, nr., 1368’ de; diğeri de Fatih, nr., 3556’dadır. (Düzeltilmiş hali kontrol ediniz lütfen)

53^ Süleymaniye Ktp, Nurosmaniye, nr. 3546, vr., 181a-184b.

54^ Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4079; Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Efendi, nr. 4352.

55^ Köprülü Ktp., nr., 1599, vr., 141-142, Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâ, I, 504.

56^ Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr., 3210. III. Ahmet Ktp. nr., 3420, vr., 1-56; müellif hattı, İzmir Milli Ktp. nr., 4/26, vr., 94-183, Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâ, I, 504.

57^ Bu eseri Özdemir tezinde zikretmiştir. Yaptığımız araştırmada bu esere rastlayamadık. Özdemir, s. 15.

58^ Bu eser Kayseri Raşit Efendi, nr., 2/27411, 35-204 vr., Es’ad Efendi, 3223 numarada kayıtlıdır. Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâ, I, 504. Atûfî, Şerhü Tuhfe-î şâhidî, Kayseri Raşid Efendi Ktp., nr. 27411.

59^ Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâ, I, 504. Ayrıca bu eserin diğer nüshaları; Süleymaniye Ktp, Yeni Cami, nr. 144, vr., 198a-205b; Amasya İl Halk Kütüphanesi, nr., 1871, vr., 37b-40a.

60^ Atûfî, Hâşiyetü evâili şerhi’l-Mevâkıf, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2235, vr., 5b-6a.

61^ Abay, “Osmanlı Döneminde Tefsir Hâşiyeleri”, s. 169.

62^ Beyzâvî’nin tefsirine yazılan şerh, hâşiye ve ta‘liklerin listesi için bkz. Şükrü Maden, “Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü”, s. 193-210.

63^ Atûfî, Mir’âtu’t-te’vîl, vr., 114b-116a.

64^ Bu sûre ve ayetleri burada zikredebiliriz. Bakara, 2/30, 54, 93, 154, 177-178, 204, 219, 253, 255; Âl-i İmrân, 3/32-35, 112, 169-170, 178; Maide, 5/67, 112-115; A‘raf, 7/54, 143, 172; Berae, 9/25-26, 129; Yunus, 10/6, 48-49; Yusuf, 12/6; Hicr, 15/28-29; Nahl, 16/15, 49; Kehf, 18/60; Taha, 20/9-14, 24-28, 43; Enbiya, 21/16-17; Hac, 22/3-4, 55; Müminun, 23/1-2; Nur, 24/34-35, 45, 54-55; Şuara, 26/192-195; Kasas, 28/52-53, 71; Rum, 30/24; Lokman, 31/8-9, 28; Zümer, 39/42, 55; Fetih, 48/3; Kaf, 50/6, 16; Necm, 53/4, Rahman, 55/46, 52; Saf, 61/10; Mülk, 67/1; Hakka, 69/40; Cin, 72/1; Tarık, 86/1-8; A‘lâ, 87/6; Fecr, 89/27-30.

65^ Atûfî, Mir’at, vr. 6a, 12a, 14a, 102b.

66^ Atûfî, Mir’at, vr. 4b, 6a, 7a, 11a, 13b,36a, 45b, 57a, 82b, 103b, 108a, 113b.

67^ Atûfî, Mir’at, vr. 47a, 58b, 105a.

68^ Atûfî, Mir’at, vr. 11a, 12a, 15a, 40b, 56b, 60a, 65b, 74a.

69^ Atûfî, Mir’at, vr. 86a, 104a.

70^ Atûfî, Mir’at, vr. 43b,88a.

71^ Atûfî, Mir’at, vr. 80a.

72^ Atûfî, Mir’at, vr. 6b.

73^ Atûfî, Mir’at, vr. 9a, 54a, 83a

74^ Atûfî, Mir’at, vr. 91b.

75^ Atûfî, Mir’at, vr. 50b, 95a, 67b, 99a.

76^ Atûfî, Mir’at, vr. 16a, 19a.

77^ Atûfî, Mir’at, vr. 45a

78^ Atûfî, Mir’at, vr. 17a.

79^ Atûfî, Mir’at, vr. 55b, 108b.

80^ Atûfî, Mir’at, vr. 58b.

81^ Atûfî, Mir’at, vr. 89b.

82^ Demir, Osmanlı Müfessirleri, s. 411.

83^ Atûfî, Mir’at, vr. 44a.

84^ Atûfî, Mir’at, vr. 54b, 95b.

85^ Atûfî, Mir’at, vr. 68-69.

86^ Atûfî, Mir’at, vr. 35b.

87^ Yağcı, Beyzâvî’nin “Envârü’t-tenzîl” Adlı Eserine, Atûfî’nin Yazdığı “Mir’âtü’t-te’vîl” Adlı Hâşiyesinde Rivayet Kullanımı, s. 21. (Künye eksik verilmiş Sanki)

88^ Atûfî, Mir’at, vr. 21 ab.

89^ Atûfî, Mir’at, vr. 77 b. Atûfî bu yorumun kaynağını belirtmez. Ancak bu yorumu İsmail Hakkı Bursevî tefsirinde Necmüddin Dâye’nin Bahru’l-Hakâik adlı tefsirinden iktibas etmiştir. Bkz. İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân, İstanbul 1320, VI, 168.

90^ Atûfî, Mir’at, vr. 6 a.

91^ Atûfî, Mir’at, vr. 103 a.

92^ Atûfî, Mir’at, vr. 65 b.

93^ Atûfî, Mir’at, vr. 56 ab.

94^ Atûfî, Mir’at, vr. 88 b-89a.

95^ Atûfî, Mir’at, vr. 95 ab.

96^ Atûfî, Mir’at, vr. 95 ab.

97^ Atûfî, Mir’at, vr. 12-13.

98^ Atûfî, Mir’at, vr. 68 b.

99^ Atûfî, Mir’at, vr. 100 ab.

100^ Atûfî, Mir’at, vr. 5 a.

101^ Atûfî, Mir’at, vr. 79 ab.

102^ Eleştiri ve övgüleri için bkz. Mir’at, vr. 12a, 15a, 31a, 67a, 76b, 78a, 79a, 81b, 94a, 107a.

103^ H. Ritter, “Ayasofya Kütüphanesinde Tefsir İlmine Ait Arapça Yazmalar”, Türkiyat Mecmuası, c. 7-8, s. 2, İstanbul 1945, s. 72-73.

104^ Karabulut, Mu‘cemu’l-mahtûtâ, I, 504.

105^ Atûfî , Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, Ayasofya 399, vr., 5a-6a.

106^ Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 6a.

107^ Şihabuddin Mahmud el-Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’seb‘i’l-mesânî, Beyrut trs., VII, 76.

108^ Celaleddin es-Suyûtî, ed-Dürrü’l-masûn fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr, thk. Abdulmuhsin et-Türkî, Kahire 2003, VI, 10-11.

109^ Suyûtî, el-İtkân fî ‘ulûmi’l-kur’an, Daru ibn kesir, Beyrut 1996, I, 121.

110^ Maden, Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü, s. 188.

111^ Maden, Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü, s. 196.

112^ Atûfî , Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 6b.

113^ Atûfî, Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 6b-7b.

114^ Atûfî, Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 10ab.

115^ Atûfî, Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 8a-9a.

116^ Atûfî, Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 9b-10a.

117^ Atûfî, Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 10b.

118^ Seneviyye: Âlemi nur ve zulmet olmak üzere iki ezeli aslın yaratıp yönettiğine inanan din veya mezheptir. Herhangi bir alanda birleştirilip bire indirgenemeyen iki karşıt ve bağımsız ilkenin varlığını ileri süren bu anlayış Batı dillerinde düalizm kelimesiyle ifade edilmektedir. Kaynaklarda bu anlayışı benimseyenler ashabu’l-isneyn, ehlü’l-isneyn, ehlü’t-tesniye terkipleriyle ifade edilmektedir. Mustafa Sinanoğlu, “Seneviyye”, DİA, İstanbul 2009, XXXVI, 521.

119^ Atûfî , Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 14b.

120^ Atûfî , Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 24b-25a.

121^ Atûfî , Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 35ab.

122^ Bu eser Muhammed Ahmed ed-Dâlî tarafından tahkik edilerek basılmıştır. Sifru’s-Sa‘âde ve Sefîru’l-İfâde, Beyrut 1995, I, 7-15.

123^ Atûfî , Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 43b.

124^ Atûfî , Hısnu’l-âyâti’l-‘ızâm, vr., 48b.

125^ Zemahşerî’nin tefsirine yazılan şerh, hâşiye ve ta‘liklerin listesi için bkz. Maden, “Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü”, s. 187-191.

126^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, Şehit Alipaşa, nr. 263, vr. 4a.

127^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 4b, 7b, 14a

128^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 32a.

129^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 68, 87, 154, 159, 162, 163.

130^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 35.

131^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 93.

132^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 79.

133^ Demir, XIII-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, s. 410.

134^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 22ab.

135^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 11ab.

136^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 29; 88.

137^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 24.

138^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 14a.

139^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 80.

140^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 89.

141^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 9, 12, 160.

142^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 15ab.

143^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 127.

144^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 138.

145^ Atûfî, Hâşiye ‘ala tefsîri’l-Keşşâf, vr. 154.

146^ Tağlib: Sözlükte; yenmek, üstün gelmek anlamındaki ğalebe masdarından türeyen tağlîb; galip getirmek, çoğunluğa göre hükmetmek anlamına gelir. Arap dilinin kadîm anlatım üsluplarından olan tağlîb, meânî ilminin konuları arasında zâhirî (sözlük) manasından başka mana bildiren söz çeşitlerinden sayılan bir ifade tarzıdır. Ancak Sübkî, tağlîbe bedî‘ nevileri arasında da yer vererek onu edebî bir sanat şeklinde göstermektedir. Gerek anlatım biçimi gerekse edebî sanat olarak tağlîb, “aralarındaki bir ilgiden dolayı bir lafzı diğer lafzı ve anlamını kapsayacak biçimde kullanmak” demektir. Bu sanata tağlîb adının verilmesinin sebebi bir lafzın diğerine üstün tutulup tercih edilmesidir. İsmail Durmuş, “Tağlib”, DİA, XXXIX, 373.

147^ Bu yedi tabakaya gireceklerin kimler olduğu konusunda müfessirler arasında fikir birliği yoktur. Bu konuda geniş bilgi için bkz. Osman Kara, Kur’an’da Cehennem, Ravza yayınları, İstanbul 2014, s. 48-54.

148^ Atûfî, Fe suhkan li ashâbi’s-sa‘îr, Carullah, 2121, v. 1/b.

149^ Fazlurrahman, İslam ve Çağdaşlık, s. 107.