O’zbek she’riyatida Yesenin an’analari reja: Kirish I bob. Sergey Yesenin – rus adabiyotining taniqli namoyandasi

I.2. SHOIR SHE’RIYATINING MAVZU-MUNDARIJASI

Sergey Yesenin she’riyati mavzular olami nihoyatda rang-barang. Bu mavzular orasida Vatan va muhabbat mavzudagi she’lari alohida o’rin tutadi. Shoir she’riyati mavzulari haqida bahs yuritar ekan, adabiyotshunos B.Rahmonov shunday yozadi: “Yesenindagi vataniga bo’lgan cheksiz mehrni rus xalqiga bo’lgan yuksak muhabbatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bular chambarchas bog`lanib ketgandir”². S.Yesenin o’zining chaqmoqdek umrida buyuk qalbida shu mehr-muhabbat bilan yashab ijod etdi.

Uning Vatan mavzusidagi she’rlari mazmunga, badiiy timsollarga boy. Shoir ijodini sinchiklab kuzatgan kitobxon shunday bir holatni his qilishi mumkin. Oq qayin shoir yuragiga eng yaqin timsol. Quvonganda ham, qayg`urganda ham suyanadigan timsol. Aytish maumkinki, oq qayin shoir uchun muazzam Vatan timsoliga aylangan. “O’zga yurtlar aro kezmoqdan horib, yana qishlog`imga qaytdim netayin. Yashil sochlarini Oftobga yoyib, Menga peshvoz chiqdi bir tup oq qayin”, deb yozar ekan, oq qayinni jonlantirib, o’ziga yaqin insonday tasvir etadi. “Oh, oq qayinlar, oppoq qayinlar, Qizlardek sarvinoz, suluv, xushqomat , deb ta’riflaydi boshqa she’rida”. Bir to’rtligida shoir “O’rmonlarda yig`lar oq qayinlar jim. Bu erda kim o’lgan? Balki men o’zim” deya motam tutayotgan jigariday ko’radi. Mana shoir vatanining eng muxtasar, eng go’zal manzarasi:

Rossiya!

Ey siynasi oppoq qayinlar!

Deraza oldidagi bir tup oq qayin Vatan tabiatining poetik timsoli qayinzorga aylandi.

Shoir hayotining 1913-1915 yillari katta hayot oqimiga sho’ng`ish davri bo’ldi. Bu oqimda uni qirg`oqlarga olib tashlash qudrati ham, cho’ktirb yuborish girdobi g`am, shu bilan birga uni ko’zlagan manziliga etkazguvchi ku ch g`am mavjud edi. Shoir mana shu kuchni topa oladi. “Men havas qilurman buyuk g`oya deb Qutlug` jangga kirgan bahodirlarga”, deb yozgan edi shoir keyinchalik. Davr oqimining ijtimoiy siyosiy to’lqinlari Evropaning boshqa mamlakatlaridan Rossiyaga ko’chib ulgurgan bir paytda endi u butun er yuziga, insoniyat jamiyatiga ta’sir o’tkazuvchi yangi bir davrdan ovoz bera boshlagandi. Yesenin mana shu yangi davr to’lqinlari oldida turgan insonlar taqdirini shunday tasvirlagan edi:

Yer ulkan kemadir,

Kimdir nogahon

Yangi hayot uchun

Yangi shon uchun.

Bu ulkan kemani

Dahshatli bo’ron,

To’lqinlar qo’yniga

Yo’lladi bugun.

Kema chayqalarkan

Notinch dengizda

Boshi aylanmagan

Yiqilmagan kim?

Shoirning bu yillardagi hayoti ana shunday dahshatli bo’ronlar oldida turgan, ijtimoiy siyosiy muhit keskinlasha boshlagan davrga to’g`ri keldi. Shuning uchun ham yosh Yeseninning har tomonlama shakllana borishida ham keskinlashish jarayoni sezildi. Endi yurt qayg`usi uning qalbini yaralay boshlagan edi:

Qayon eltmoqdadir,

Bizlarni taqdir,

Bilolmay chekardim

Achchiq iztirob,

deya eslagandi keyinchalik shoir. Vatan tuyg`usi shoir yuragini mana shu yillarda butunlay egallab olgandi va Vatan mavzusi ijodiga chuqur va o’ziga xos tarzda kirib keldi. “Kuylagin, Rus, mening ” misrasi btlan boshlanadigan she’rida shoirning vataniga bo’lgan mehr muhabbati naqadar cheksiz ekanligi aniq ifodalangan.

Gar o’shqirib desa avliyo:

“Rusni tashla, yasha jannatda”

Deyman: “Jannat kerakmak,

Ammo Vatanimni bering albatta”.

Vatanparvarlik ruhi jo’sh urgan ushbu satrlarni bitganida Yesenin endigina 19 yoshga to’lgan edi. Ta’kidlash kerakki, shoirning muhabbat mavzudagi she’rlari asosidan ham tug`ilib o’sgan yurtga bo’lgan bemisl muhabbat asosiy o’q chiziq bo’lib o’tadi. Bu ulug` tuyg`u shoir tug`ilgan Ryazan qishloqlarining manzarasidan kurtak yoygan va oq qog`ozga she’r bo’lib to’kilgan.

Shahinam, o, mening Shahinam

Bilsang, Shimol Vatandir menga,

Dalalardan so’ylaymi senga,

Oy nur sochgan boshoqlardan ham,

Shahinam, o, mening Shahinam!

Sharqona ruh va mazmun bilan sug`orilgan ushbu satrlarda sevikli yorga mehr muhabbat Shimoldagi vatanga bo’lgan ishq bo’lib jaranglaydi. Binobarin, “oy nur sochgan boshoq” bunda Vatan timsolini ifoda etadi. O’zbek she’riyatida Vatanga bo’lgan yoniq muhabbatni uning go’zal tabiatini tasvirlash orqali ifodalash sohirnafas shoir Hamid Olimjonga xosdir.

Bilsang, Shimol Vatandir menga

Unda oy ham yuz bora ulkan,

Sheroz qancha bo’lmasin ko’rkam,

Aziz o’lka Ryazandir menga,

Bilsang, Shimol Vatandir menga.

Yuqoridagi satrlarda ham Ryazanga bo’lgan farzandlik muhabbati ulug` Rossiyaga bo’lgan muhabbati yanglig` jaranglaydi. “Sochim olmish bug`doyidan rang” der ekan, shoir o’zining rus millatiga mansubligini bildiradi va bundan faxr etadi.

Yeseninshunos olim Yu.Prokushev bir jihatni to’g`ri ta’kidlaydi: “Basharti Yesenin “Sovet Rusi”, “O’tayotgan Rus”, “Vatanga qaytish”dan boshqa hech narsani yozmaganida ham, uning nomi, shubhasiz, vatan adabiyoti tarixidan abadiy joy olishi turgan gap edi”.

Shoirning “Fors taronalari” turkum she’rlari muhabbat mavzusidan bahs etadi. “Shahinam, o, mening Shahinam”, “Dog`lar ketmish majruh ko’ngildan”, “Xurosonda bir darvoza bor”, “Firdavsiyning moviy diyori”, “Talpinma ko’p, devona ko’ngil” singari she’rlari mulohazalarimizni tasdiqlaydi.

Xalqimizning qalbidan chuqur o’rin egallagan mashhur “Shahinam, o, mening Shahinam” she’rining o’zining yaratilish tarixi bor. Bu haqda adabiyotshunos B.Rahmonov shunday yozadi: “Shoir she’rlarida sevikli yorning ismlari ham aniq keltiriladi. Shulardan biri Shagane (Shahina). U turkumdagi oltita she’rda uchraydi. Uchtasida erkalab aytiladigan Shaga shaklida. Bu ism Sharq manbalarida uchraydigan go’zal mahbuba Shohinadir. Lekin ushbu ma’lumotni , albatta, keltirib o’tishimiz kerak. Chunki unda armancha ism ekanligi aytilib va shoir bilan bog`liq bir voqea keltiriladi. Yesenin 1924 yilda Botumida maktabda adabiyotdan dars beruvchi muallima Shagane Nersesovnoy Talyan bilan tanishib qoladi va uch kundan keyin “Shagane, tы moya, Shagane” she’rini olib keladi, ko’p o’tmay esa she’rlar kitobini taqdim etadi... shundan so’ng shoir Botumidan jo’nab ketadi va u qiz bilan boshqa ko’rishmaydi. Ismdagi bu o’xshashlik balki tasodifdir. Nima bo’lganda ham Shaganega bag`ishlangan o’sha she’r “Fors taronalari” turkumidagi eng go’zal va eng maftunkor ijod namunasi sifatida dillarga orom bag`ishlab kelayapti”³. Ko’rinadiki, Shahina shoirning qalb torlarini nazokat bilan chertgan muhabbat timsoli. Bu timsolning uning she’rlariga kelishi tasodifiy bo’lmay, o’zining hayotiy zaminiga ega.

Timsol — badiiyat poydevori. U kanchalik yuksak va mustaxkam bulsa, ijodkor yaratgan fikr qo’ri ham shu kadar ulug`vor, xayratlanarli hatto abadiylik sari yuz burishdek darajaga kutarila olishi mumkin. Shunday hodisalar borligi uchun ham badiiyat olami yuragingizni larzaga soladi. Aslida, adabiyot uchun borlikdagi har bir narsa timsol. Lekin hayotning achchik, xakikatidan yaralgan va yashab kelayotgan shunday timsollar borki, talantli ijodkorlar, albatta, zamonasiga va undagi insonlarga uzining yuksak dardlarini, qlaversa, haq so`zini u orqali ayta olganlar. So`z san’atkorlariga mana shunday imkoniyatlar bera olgan ramzlardan biri it timsolidir. Bu timsolni izohlab o`tirishga hojat ham yo`q,. Insonlar hech shubhasiz, it timsolida vafo va sadoqatni anglaydilar. Chunki bu hayot haqiqati. Hatto “It — vafo...” fikri ham bekorga kelib chiqmagan. Umuman, it haqida yaratilgan asarlarda, albatta, vafo va sadoqat g`oyasi yetakchilik qilishi tabiiy va bu g`oya umuminsoniy bo`lishi bilan ham hammaga birday tushunarli hamda ta’sirli.

Talantli rus shoiri Sergey Yesenin ijodida “It haqida doston” nomli she’r bor. Ilk bor o`qiganda, balki ko`z o`ngimizda ta’sirli bir lavhaday tezgina o`tib ketishi ham mumkin. Biroq she’rning timsoliy tagzaminidan kelib chiqadigan ma’no-mazmunni nozik qalb va aql bilan ilgay olsak hayot va insonlar haqidagi taassurotimiz yanada chukrlashadi, yuragimizga qandaydir tuyg`ular junbushga keladi. Avvalo, she’rdagi fojiali holatni to`laroq his qilish uchun Sharq adabiyotiga bir nazar tashlab o`tish lozim, qolaversa, bu timsolning ancha qadimiy ekanligiga o`rinli dalil-isbot bo`la olishi mumkin.

XII asrda yashagan tasavvuf ahlining peshvo pirlaridan biri Farididdin Attorning “Ilohiynoma” asarida “It va sufiy” hikoyati keltirilgan. U quyidigicha:

“Bir sufiy qishloq yo`lidan o’tayotgan edi, it unga tashlandi. Sufiy o’zini ximoya kilib, qo’lidagi tayog`i bilan itni urdi. Itning oyog`i sindi. Bechora it og`riq azobidai ingrab, nola kila boshladi va singan oyogini sudrab, shayx Abusaid Abulxayr oldiga bordi. Shayx itga termilib, rahmi keldi. Chunki bu itni bilar, uning birovga ozor bermasligi, diyonatli odamlar eshigida posbon bulib, xiyonat kilmasligidan xabar dor edi. It singan oyogini ko’rsatib, odamga uxshab tilga kirib, gapira boshladi: - Ey shayx, falon sufiy mening oyog`imni urib sindirdi, chaqirib jazosini ber, men sendan surayman, - deb ilgimos kildi. Shayx sufiyii oldiga chakirib, dedi:

• 
  Bu tilsiz jonivorga nega ozor berding, katgik, jabr o`tkazibsan. Bu adolatdan emas, sen xudo yuliga kirgan odamsan, rahmu shafkat, adolat yuli sening yuling emasmi?
  

Sufiy shayx Abusaid Abulxayrga k;arab dedi:

Ey piri murshid, bunda mening aybim yuk- U menga yopishib, yulimni to`sdi va tunimni benamoz qildi. Shu sabab tayoq bilan urdim.

Yerda yotib, nola kilayotgan it esa shayxga termilardi. Shayx itga karab dedi:

• 
  Sufiy gunohkor, sen nohaq jabrlangansan. O`zing aytgin, so`fiyga nima jazo berayin?
  
• 
  Hukmini o`zing ayt, toki jazo qiyomatga qolmasin. Agar istasang, men uni kaltaklatay, sening xushnud bo`lishing uchun nima chora bo`lsa qilurman.
  

Shunda it dedi:

• 
  Ey shayxi zamona, buning egnidagi so`fiylar to`nini ko’rib, bu ahlullohdan ekan, unga tegmayman deb qaror qiluvdim, chunki xudo yo`lida yurgan odamlarga itlar xam ziyon yetkazmaydilar. Agar so`fiyga ozor yetkazsam, butun vujudim o`rtanar edi. Ammo sezdimki, uning tuni so’fiyona bo`lgani bilan o’zi riyo ahlidan ekan. To’ni salomatlik – faqirlik nishonasi, lekin botini vayron uning. Agar jazo bermoqchi bo`lsang hozir bergil, haqiqatan ham jazoni qiyomatga qoldirma: uning egnidagi darveshlar – mardlar to’nini echib ol. Shunda uning kasofatidan odamlar kutuladi... Men ham shunda rozi bo’larman.
  

Shayx Abusaid Abulxayr itning sadokatiga, e’tiqodiga qoyil qoldi va aytganini bajo etdi”⁴.

Bu hikoyatda inson kamoloti, jamiyat tarakkiyoti uchun vafo va sadoqatning nakadar muhim ekanligi it timsoli orqali ifodalangan va insonlarni ham shunday bo’lishga undamoqda. Hikoyatda barcha zamonlar uchun tegishli va zarur bo’lgan, e’tiborimizni qaratishimiz kerak bo’lgan yana bir jihat bor. U ham bo’lsa, vafo va sadoqatning qadrlanishi, ulug`lanishi, himoya qilinishidir. Agar u qadrlanmasa-chi, oyoqosti qilinsa-chi, chorasiz qolsa-chi? Ayni shu yerda Yeseninning “It haqida doston”iga qaytamiz. She’r shunday boshlanadi: