O`zbek tili morfologiyea so`z tarkibi

O`ZBEK TILI MORFOLOGIYEA 
-
Fe‘lga qo`shilib nima? So`rog`ini olsa ot yasovchi: ek –
ekin, yig` - yig`in;
-
Fe‘lga qo`shilib qanday? So`rog`ini olsa sifat yasovchi qo`shimcha: to`
k 
–
to`kin, To`l 
–
to`lin.
- Erk 
–
erkin otdan sifat yasalgan.
- Birin-ketin, qishin-yozin, oldin ravish yasovchi qo`shimcha.
Eslatma! 
–
l omonim.
- Faqat tuga
–
tugal so`zida sifat yasovchi ; Qolgan barcha holatlarda nisbat
(lug`aviy shakl yasovchi) qo`shimcha: oqildi, sanaldi.
Eslatma! 
–
sh omonim.
Fe‘lga qo`shilib nima? So`rog`ini olsa harakat nomi : sana –
sanash, o`qi 
–
o`qish;
fe‘lga qo`shilib nima qildi? So`rog`ini olsa birgalik nisbat qo`shimcha: o`qish + di 
- o`qishdi, 
sanash + di 
–
sanashdi; tani 
–
tanish so‘zida sifat yasagan.
Eslatma! 
–
t omonim.
Faqat to`la sifatiga qo`shilib to`lat fe‘lini yasaydi. Qolgan barcha
holatlarda nisbat 
(lug`aviy shakl yasovchi) qo‗shimcha: qara –
qarat, sana 
–
sanat, o‘qi –
o‘qit.
Eslatma! 
–
it omonim.
- Faqat chiq 
–
chiqit so`zi tarkibida ot yasovchi qo`shimcha.
- Kir 
–
kirit, yur 
–
yurit faqat shu ikki fe‘l tarkibida orttirm
a nisbat qo`shimchasi.
Eslatma! 
–
ir omonim.
- Gap 
–
gapir so`zida otdan fe‘l yasagan;
- Ko`p 
–
ko`pir so‗zida ravishdan fe‘l yasagan;.
-
Qolgan barcha holatlarda nisbat qo`shimcha: o‘ch –
o‘chir.
Eslatma! 
–
ar omonim.
-
Ko‘k 
- 
ko‘kar, oq –
oqar, qizil 
–
qizar so`zlari tarkibida fe`l yasovchi qo`shimcha.
- Agar
–ar qo`shilgan fe‘l qanday? So`rog`ini olgan va otga bog`langan bo`lsa sifatdosh 
qo‘shimchasi: aytar so`z, qaytar dunyo;
- -
ar faqat qayt, chiq fe‘llari tarkibida nisbat qo‘shimchasi hisoblanadi: Uni ortiga qaytar. Ular 
yuqoriga suv chiqardi.
- Agar 
–ar qo`shilgan fe‘l gap oxirida kelsa zamon qo`shimchasi: Kitobni olarman. Bugun 
kelarsiz.
Eslatma! 
–
iz omonim.
Faqat bo`g`-
bo`g`iz so`zida fe‘ldan ot yasovchi
qo`shimcha. Qolgan barcha
holatlarda nisbat qo`shimchasi: oq 
–
oqiz, tom 
–
tomiz.
Eslatma! 
–
moq omonim:
- Quymoq (taom), chaqmoq (yashin), topishmoq (janr) shu so`zlar tarkibida ot yasovchi 
qo`shimcha.
-
Yozmoq, o`qimoq, bormoq fe‘llarida harakat nomi qo‘shimchasi. 
Eslatma! -gan, -kan, -
qan farqlash kerak. (lekin bu qo‘shimcha omonim emas). 
- Gap o`rtasida kelib, otga bog`lansa qanday? qaysi? So`rog`ini oladi va sifatdosh
qo‘shimchasi: o`qigan bola, shoshgan qiz;
- Agar gap oxirida kelsa o`tgan zamon (sintaktik shakl yasovchi) qo`shimchasi 
hisoblanadi. M-n: Sinfimizdagi bola o`qigan.
Eslatma! 
–
r omonim.
- Eski 
–
eskir, qisqa 
–
qisqar so`zlarida fe`l yasovchi ( so`z yasovchi);
- Agar 
–r qo`shilgan fe‘l gap o`rtasid
a kelib otga bog`lansa sifatdosh (lug`aviy shakl yasovchi): 
qaynar buloq;
- Agar gap oxirida kelsa kelasi zamon (sintaktik shakl yasovchi) qo`shimchasi: U bu kitobni 
o`qir.
Eslatma! 
–
a omonim.
- Agar ikki
fe‘lni bir
-
biriga bog`lasa ravishdosh qo`shimcha: qila oladi, yig‘lab gapirmoq, 
yoza olmoq.
-
Agar fe‘lga qo`shilib, undan so`ng –
man, -san, -di, -miz, -siz shaxs
–
son
Qo`shimchalari kelsa kelasi zamon qo`shimchasi: keladi, boribsiz,
- bur-
bura shu fe‘l tarkibida fe`lning kuchli
-kuchsizligi va takroriyligini hosil
qiluvchi qo`shimcha.

---