O`zbek tili morfologiyea so`z tarkibi

O`ZBEK TILI MORFOLOGIYEA 
Ko`rsatish olmoshi 
Oldingi gap, gapdagi biron-
bir so‘z, so‘z birikmasi o‘rnida qo‘llanib, unga 
ishora 
qiluvchi yoki biror so‘zni aniqlab keluvchi olmoshlar ko‘rsatish olmoshlari
hisoblanadi. So‘z
ma’nosini aniqlab keluvchi olmoshlar o‘zi aniqlayotgan
so‘zdan oldin qo‘llanadi. Masalan: Bu daftar 
meniki. 
Bu, shu, u, o‘sha, ana, mana
kabi so‘zlar ko‘rsatish olmoshlari sanaladi.
Yozuvda mana bu, mana 
shu, ana bu, ana shu olmoshlari ajratib yoziladi. Ba’zan
bu olmoshlar og‘zaki nutqda 
manovi, anovi
tarzida talaffuz qilinishi va shunday 
yozilishi mumkin. Ba’zi ko‘rsatish olmoshlariga 
egalik va jo‘
nalish, 
o‘rin
-payt, chiqish kelishigi
qo‘shimchalari qo‘shilganda, «n» tovushi orttiriladi: shu+n+ga,
bu+n+da, 
bu+n+ im, o‘sha+n+ga kabi.
Olmosh + payt/o’rin = ravish
U yer, bu yer = bular ravish, olmosh emas 
Kishilik olmoshlari 
Uch shaxsdan biriga ishora qiluvchi olmoshlar kishilik olmoshlari hisoblanadi. 
So‘zlovchi birinchi shaxs, tinglovchi ikkinchi shaxs, nutqdan tashqari barcha
shaxs, narsa, voqea-
hodisalar 
o‘zga, ya’ni uchinchi shaxs sifatida qaraladi. Men,
biz birinchi shaxs, sen, siz ikkinchi shaxs, 
u, ular uchinchi shaxs kishilik olmoshlari hisoblanadi. Bulardan men, sen, u birlik, biz, siz (lar), ular 
ko‘plik
ma’nosini bildiradi. Ba’zan biz, siz, ula
r birlik 
ma’nosida ham qo‘llaniladi. Biz
birlik ma’nosida 
qo‘llanganda, kamtarlik, bajargan ishida o‘zini ta’kidlamaslik
ma’nosini bildiradi. Masalan: Mening 
uyim o‘rniga Bizning uyimiz. Men g‘olib
chiqdim o‘rniga Biz g‘olib chiqdik. Shuningdek, siz, ular 
yakka 
shaxsga ishora 
qilib, hurmat ma’nosini ham bildiradi. Masalan: Sen kelding o‘rniga Siz
keldingiz, U
keldi o‘rniga Ular keldilar. Siz hurmat ma’nosini bildirganda,
ko‘pincha ko‘plik ma’nosini ifodalash 
uchun unga -
lar qo‘shimchasi qo‘shil
adi. 
Masalan: Sizlarga doimo baxt yor bo‘lsin. Men, sen olmoshlariga 
-ni, -ning, -niki 
qo‘shimchalari 
qo‘shilganda, bir n tovushi tushib qoladi va shunday yoziladi.
UNING=UNING 
Uning odam bo’lmaydi = 
Kiming? 
U+ing=Uning (bitta n ortgan) 
Uning kitobi = Kimning? 
U+ning=Uning (qaratqich, n ortmagan) 
Bu olmoshlar egalik qo’shimchasini olmaydi
: bizim, sizing. 
U=kim so’rog’iga javob bo’lsa kishilik
U=qaysi so’rog’iga javob bo’lsa ko’rsatish
U keldi
–
Kim? =kishilik 

---