O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

1.Unli tovushlar – og’iz va bo’g’iz bo’shlig’ida hech qanday to’siqqa uchramay hosil bo’ladigan, tarkibi ovozdan iborat (shovqin deyarli ishtirok etmaydigan) tovushlar. Har bir til o’ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lot. vocalis — unli tovush) deyiladi.

1. Unli tovushlar bir necha jihatdan tasnif etiladi:

2.Tilning gorizantal harakatiga ko’ra

3.Tilning vertikal harakatiga ko’ra

4.Lablarning ishtirokiga ko’ra

Tilning gorizontal harakatiga ko’ra			Tilning vertical harakatiga ko’ra			Lablarning ishtirokiga ko’ra
Oldqator	Orqa qator	Yuqori tor unlilar		O’rta keng unlilar	Quyi keng unlilar		lablangan	Lablanmagan
i,e,a	u,o,o’	i,u		e,o’	e,o		u,o’,o	i,e,a

Undosh tovushlar – og’iz va bo’g’iz bo’shlig’ida turli to’siqlarga uchrab paydo bo’ladigan, tarkibi faqat shovqindan yoki ovoz va shovqindan iborat tovushlardir. Ularning talaffuzida havo oqimi sirg’alib yoki portlab chiqadi. Bu havo oqimi un paychalarini titratib yoki titratmay o’tadi. Natijada turli jihatdan bir-biridan farqli undosh tovushlar hosil bo’ladi. Dunyodagi har bir til o’ziga xos undoshlar tizimiga ega. Tildagi undoshlar tizimi konsonantizm (lot. consonans — undosh tovush) deyiladi.

Undosh tovushlar bir necha jihatdan tasnif qilinadi:

1.Hosil bo’lish o’rniga (nutq a’zolarining ishtirokiga ko’ra;

2.Hosil bo’lish usuliga ko’ra;

3.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra.

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra

Hosil bo’lish usuliga ko’ra

Hosil bo’lish o’rniga ko’ra

Lab undoshlari

Til undoshlari

Bo’- g’iz u.

Lab-lab

Lab tish

Til oldi

Til o’rta

Til or-qa

Chu qur t,o.

Shov- qinlilar

Ja- rangli

Port- lov- chilar

Soft portlov chilar

b

L

G

Ja- rang siz

Qori shiq portlov chilar

P

T

K

K

Ja- rangli

V F

J Ch J,Z S,SH

Y

R X

X

Ja- rang siz

Ja- rangli

Ja- rang siz

Sir- g’aluv chilar

Ovoz- dor (sonor) lar

Port- lovchi sirg’a luvchi lar

Burun tovush lari

m

N

ng

Yon tovush

l

Titroq tovush

r

Tayanch so’zlar: nutq, o’rgan, apparat, unli, undosh, gorizantal, vertikal, ovoz, shovqin.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

Topshiriqlar:

1-topshiriq: Matnni o’qing. O’zingiz yoqtirgan sport haqida so’zlang.

Ushu

Ushu, uni chet elda kunfu deb ataladi. Ikki ming yillik tarixga ega bo’lgan gimnastika hisoblanadi. Ushu mashqlaridagi himoya va hujum usullari: yo’lbars, ayiq, maymun, kiyik, turna, it, kalamush, ilon vaboshqa hayvonlarrning himoyalanish va hujum qilish usullari mukammal o’rganilgan holda tadbiq etilib yuzaga kelgan.

Ushuning asosiy maqsadi juda ham oddiy. U sog’lom va yaxshi inson bo’lishni,kuchsizlarga yordam berishni, yomon ish qilmaslikni, olijanoblik va insoniylikni targ’ib qiladi va tarbiyalaydi.

2-topshiriq: O’zbek va rus tilidagi so’zlarni oqing va taqqoslang:

Согласный звук «Q» - более глубокий, чем русский «г». «Q»скользит между основанием языка и нёба:

g’uncha- бутон g’or-пещера

g’alla-зерно g’am-горе

g’azal-газель g’oya-идея

Согласный звук «H»- мягко скользящий.

hayot-жизнь haqiqat-правда

havo- воздух haykal-монумент

hosil-урожай baho-оценка

В узбекском языке есть один носовой звук, который в орфографии передается сечением звук букв-«нг».

ong-разум ming-тысяча

bong-колокол teng-равный

tong-рассвет keng-широкий

Согласный звук «J»орфоэпия этого звука мягче чем в русском языке:

jahon-мир Johongir-имя собств.

jon-душа jonajon-родной

Произношение звука «J»в заимствованных словах не изменяется:

abajur-абажур jurnal-журнал

jargon-жаргон injener-инженер

12-mavzu: Bo’g’invauningturlari

Reja:
1. Bo’g’invauningturlari.

2. Bo’g’ingaajratishvabo’g’nko’chirishtartibi.

Bo‘g‘in - birhavozarbibilanaytiluvchitovushyokitovushlar yig‘indisidir.  Bo‘g‘inko‘chirishvabo‘g‘ingaajratishhodisalarini farqlashlozim. Bo‘g‘ingaajratishfonetikhodisabo‘lib, undaso‘ztalaffuzidagihavozarblariasosidaajratiladi. Bo’g’inningasosiniunlitovushtashkilqiladi. O‘zbektilidabo‘g‘inningquyidagishakllari mavjud:

-bir unlidan  iborat  bo‘g‘in:  o-ta,  a-na;

-bir unli va  bir undoshdan  iborat  bo‘g‘in:  bo-la,  ti-la;

-ikki undosh va bir unlidan iborat bo‘g‘in:  tas-diq,  mak-tab; 

-uch undosh va bir unlidan iborat bo‘g‘in: port-lash, g ‘isht-ni; 

-to‘rt  undosh va bir unlidan  iborat  bo‘g‘in:  trans-port,  sport-chi.

So‘zning qanday tovush bilan tugashiga ko‘ra bo‘g‘inlarning  ochiqbo‘g‘in va yopiq bo‘g‘inturlari farqlanadi.

1.Ochiq  bo‘g‘in-  bir  unlidan  iborat  yoki  unli  bilan  tugagan bo‘g‘indir:  a-ra-va,  mu-o-ma-la,  ma-na,  Bu-xo-ro.

2.Yopiq  bo‘g‘in- undosh bilan tugagan bo‘g‘indir:  ach-chiq,  is- siq,  mak-tab.

"Bo‘g‘in ko‘shirish qoidalari"  imlo qoidasi bo‘lib, tilshunoslikning orfografiya bo‘limida o ‘rganiladi. Test sinovlarida bo‘g‘in  ko‘chirish  va  bo‘g‘inga  ajratish hodisalarini  farqlash lozimligini nazarda tutgan holda biz bu ikki hodisani qiyosan berishni maqsadga muvofiq deb hisobladik.

Quyidagi holatlarda so‘z satrdan satrga ko‘chiriladi:

-so‘z bo‘g‘inlar asosida ko‘chiriladi:  tez-da, sah-ro;

-yolg’iz harfdan iborat bo’g’in keyingi bo’g’in tarkibida ko’chiriladi: ota, mat-baa,  ona, aka-uka

-ng harfiy  birikmasi  bir  tovushni  ifodalaganda  bo‘lmasdan  ko‘chiriladi: ko‘-ngil, ing-ra,si-ngil.  Lekin  -n  va  -g  alohida tovushlami ifodalaganda hamda ruscha baynalmilal so‘zlarda bo‘lib ko‘chiriladi:  kon-gress,  so‘n-gan,  ton-gach,  in-gliz,  tan-gens.

-Sh,ch  harfiy birikmasi  bo‘lmasdan  ko‘chiriladi:  mesh-chan, pomesh-chik.

-qisqartma so‘zlarda bo‘g‘in ko‘chirilmaydi:  TAQI,  SamPI, SamDU.

Tayanch so’zlar: O’zbek, xalq, hudud, e’lat, etnik, bo’g’in, ochiq

bo’g’in, yopiq bo’g’in, bo’ginga ajratish, bo’g’in ko’chirish.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.Bo’g’in nima?

2.Bo’g’inning qanday turlari bor?

3. Bo’g’inga ajratish bilan bo’g’in ko’chirish o’rtasidagi farqlarni ayting.