O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

р → q р q

р → q  q  p

Masalan:

1. Agar fuqarolar jamiyat qonunlariga amal qilsalar, unda ular erkin bo‘ladi.

   
   

Fuqarolar jamiyat qonunlariga amal qiladilar.
Demak, ular erkin bo‘ladilar.

2. Agar me’yor buzilsa, unda miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib keladi.

   
   

Miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib kelmadi. Demak, me’yor buzilmagan.
Shartli – qat’iy sillogizmning xulosasi aniq, chin bo‘lishi uchun quyidagi holatlarga e’tibor berish zarur:
1. Shartli mulohazadagi asosning chinligidan natijaning chinligi, natijaning xatoligidan asosning xatoligi mantiqan kelib chiqadi. 2. Shartli mulohazadagi natijaning chinligi asosning chinligini, asosning xatoligi esa natijaning ham xatoligini isbotlamaydi.
Bu qoidalar buzilganda shartli-qat’iy sillogizmning formulasi quyidagicha bo‘ladi:

р → q q эҳтимол, р
р → q  p эҳтимол  q
[(p → q)  q] → р	[(p → q)  p) → q

Shartli-qat’iy sillogizm xulosalarining noaniq (ehtimol) bo‘lishiga sabab shuki, shartli mulohaza (p→q) p – chin, q – xato bo‘lgan holatdan boshqa hamma holatlarda chin hisoblanadi.

Masalan:
Agar bemorning qon bosimi ko‘tarilsa, uning boshi og‘riydi.

Bemorning boshi og‘riyapti.
Ehtimol, uning qon bosimi ko‘tarilgandir.
Bunda natijaning chinligidan asosning chinligini mantiqan keltirib chiqarish mumkin emas. Chunki boshqa asos ham shunday natijani keltirib chiqarishi mumkin. Yuqoridagi misolda shartli mulohazaning asosi xato, noaniq, natijasi chin bo‘lganligi uchun sillogizmning xulosasi noaniq bo‘lgan.
Endi yuqoridagi misolni biroz o‘zgartirib, ko‘rib chiqamiz:
Agar bemorning qon bosimi ko‘tarilsa, unda uning boshi og‘riydi.

Bemorning qon bosimi ko‘tarilmagan.
Ehtimol, uning boshi og‘rimayotgandir.
Bilamizki, bosh og‘rig‘iga faqat qon bosimining ko‘tarilishi sabab bo‘lmaydi, undan boshqa sabablar ham bo‘lishi mumkin. Bu esa, xulosaning noaniq bo‘lishiga olib keladi.