O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Modernizm va Kafka ijodi (1883–1924). F.Kafka XX asr jahon 
adabiyoti rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan yozuvchilardan biri 
hisoblanadi. Vafot etganiga 90 yildan ko‘proq vaqt o‘tgan bo‘lishiga 
qaramay, uning asarlari yuzasidan olib borilayotgan bahslar hali-
hanuz tugagani yo‘q. Ba’zilar uning asarlarini so‘zsiz qabul qilsa-
lar, boshqalar ana shunday qat’iyat bilan rad qiladilar. Ba’zilar uni 
otashin insonparvar deb e’lon qilgan bo‘lsalar, boshqalar buning aksi 
ekanini  isbot  qilmoqchi  bo‘ladilar.  Uning  ijodini  ekspressionizm, 
syurrealizm, naturalizm estetikasi bilan bog‘lashga harakat qiladilar.
Millati – yahudiy, yashash joyi Praga, tili va madaniyati nemis-
cha bo‘lgan Kafkaning tarjimai holi voqealarga boy emas. O‘rtahol 
yahudiy  oilasida  tug‘ilgan  Frans  nemis  gimnaziyasini  tamoml-
agach,  1901–1905-yillarda  san’at  tarixi  va  germanistika  bo‘yicha 
ma’ruzalar tingladi. 1906–1907-yillarda Praga advokatlik idorasida 
ish o‘rgandi. Huquqshunoslik bo‘yicha doktorlik darajasiga ega 
bo‘lishiga qaramay, katta mansablarga erisha olmadi. 1917-yili sil 
bilan kasallangach, tanaffuslar bilan 1922-yilgacha ishladi. 1923-yili 
Berlinga keldi va o‘zining qolgan umrini adabiyotga bag‘ishlashga 
qaror  qildi.  Yozuvchi  1924-yilning  3-iyunida  Praga  yaqinidagi 
Kirling  sihatgohida  vafot  etdi.  F.Kafka  1915-yildayoq  adabiyot 
30
 Лихачёв Д.С. Слово к читателю.// Иностр.лит-ра. 1988.№ 1.

---

233
sohasidagi mukofotga sazovor bo‘lganligiga qaramay, mashhurlik 
unga o‘limidan keyin keldi.
Kafka o‘z asarlarini chop ettirishga qiyinchilik bilan rozilik ber-
gan. Shu sababli, hayotligida uning faqat quyidagi asarlari nashrdan 
chiqqan,  xolos:  1905-yili  “Bir  kurash  bayoni”  novellasidan  ikkita 
parcha,  1908-yili  asarlaridan  sakkizta  parcha,  1913-yilda  birin-
chi  hikoyalar  to‘plami  va  “Amerika”  romanining  birinchi  bobi, 
1916-yilda  “Hukm”  va  “Evrilish”  novellalari,  1917-yili  “Qishloq 
vrachi” to‘plami va “Axloq tuzatish koloniyasida” novellasi. Kaf-
kaning  tugallanmagan  3  romani  “Jarayon”(1925),  “Qasr”(1926), 
“Amerika”(1927) o‘limidan keyin chop etildi. Hozirgi paytga kelib 
yozuvchining adabiy merosi 10 jildni tashkil etadi.
Yozuvchi “Amerika” romani ustida 1911–1916-yillarda ishladi. 
Asarda ota-onasi tomonidan o‘n olti yoshida Amerikaga jo‘natib yu-
borilgan Karl Rossman haqida hikoya qilinadi. O‘ta kamtar, sodda, 
ishonuvchan, oqko‘ngil, hammaga doimo yordam berishga tayyor 
Karl hayotda ko‘p qiyinchiliklarga uchraydi. Kemada suzib ketayo-
tganidayoq  u  loqaydlik  va  adolatsizlikka  duch  keladi. Amerikaga 
kelgach, yigitcha birmuncha muddat taqdirning siyloviga sazovor 
bo‘lganday bo‘ladi. Ikki oyga yaqin u qandaydir badavlat amaki-
sining uyida yashaydi, lekin amakisi hech qanday sababsiz Karlni 
ko‘chaga haydab yuboradi. Ko‘chada u ikki daydi – Delyamarsh va 
Robinson bilan tanishadi, ular bilan birgalikda mamlakatni kezib 
chiqadi.
“Oksidental”  mehmonxonasining  katta  oshpazi  Karlni  ishga 
joylashtirishga yordam beradi, unga har tomonlama homiylik qila-
di. Mast bo‘lib kelgan Robinsonga achinib, unga yordam qo‘lini 
cho‘zgan  qaharamon  2–3  daqiqaga  postini  tashlab  ketadi.  Buning 
uchun  Karl  oberkelner,  oberporte  tomonidan  qattiq  so‘roqqa  tuti-
ladi. Hatto yigitchaga har doim iltifot ko‘rsatib kelgan oshpaz ayol 
ham uni jinoyatchi deb hisoblaydi. Bu qanchalik kulguli, mantiq-
siz bo‘lsada, u ishdan haydaladi. Ko‘chada Karl yana Delyamarsh-
ning “tuzog‘iga” tushadi. Roman qahramonning ochlik, turli 

---

234
xo‘rlanishlariga to‘la hayotining tugashi bilan uzilib qolgan(Roman 
qahramoni qandaydir sirli Oklaxoma teatriga ishga qabul qilinadi. 
Ishga qabul qilinayotganlar “tanlov komissiyasi” tomonidan juda 
qattiq  tekshiriladi,  lekin  oxir-oqibat  hamma  ishga  qabul  qilinadi). 
Nemis  tadqiqotchisi  K.Xerasdorfning  fikricha,  roman  bosh  qahra-
mon o‘limi bilan yakunlanishi kerak edi. Aksincha, Kafkaning yaqin 
do‘sti, yozuvchi Maks Brod esa asar “happy end” bilan, ya’ni Karl 
Oklaxomada ota-onasini uchratib baxtli, sokin hayotga qaytishi bilan 
o‘z nihoyasiga yetishi kerak edi, degan fikrni ilgari surgan. Ushbu 
romanda inson unga begona va dushman bo‘lgan dunyoga qarama-
qarshi qo‘yilgan(Bunday holat Kafkaning deyarli barcha asarlariga 
xosdir). Yozuvchining fikricha, Karl shaxs sifatida hurmatga sazov-
or inson. Boshqa vaziyatda u hayot uchun bo‘lgan kurashda g‘alaba 
qozonishi, o‘z hayotini orzu qilganidek qurishi mumkin edi. U har 
qanday “pollunder” va “delyamarsh”lardan ijobiyroq, lekin afsuski, 
ulardan kuchsiz. Shuning uchun Karl jinoyatchi sifatida emas, balki 
taqdir qurboni sifatida halok bo‘lishi kerak. Yozuvchiga Karlning 
prototipi bo‘lganmi? – degan savol berilganda u quyidagicha javob 
qaytargan: “Men odamlarni chizmayman. Bular obrazlar, faqat ob-
razlar”.
“Jarayon”(1925).  Yirik  bankning  xodimi  Yozef  K.  kunlarn-
ing birida qandaydir maxfiy sud vakillari tomonidan hibsga olina-
di.  Ushbu  sud(u  chordoqda  joylashgan)  norasmiy  bo‘lsa-da,  juda 
qudratlidir(u  barcha  uylarning  chordog‘ida  mavjud).  Tekshiruv-
surishtiruv ishlari maxfiy olib boriladi va ayblov xulosalari ovoza 
qilinmaydi. Sudlanuvchi esa hukm ijrosi amalga oshirilishiga qadar 
ozodlikda qoladi. Bu sud uchun aybsizlarning o‘zi yo‘q, ertami-ke-
chmi sudlanuvchi ustidan, albatta, hukm chiqariladi.
Hech qanday gunohi yo‘qligiga ishongan Yozef K. bu o‘ta 
yumshoq, deyarli his qilib bo‘lmaydigan zo‘ravonlikka qarshilik 
ko‘rsatmoqchi bo‘lib, avval advokatga murojaat qiladi, so‘ngra 
o‘ziga yaqin ayollardan yordam so‘raydi, sud rassomi Titorelli 
huzuriga boradi. Ta’qibdan qutulishning eng oddiy yo‘lini rad 

---

235
etadi(amakisining  qishlog‘ida  yashirinish).  Va  nihoyat  Yozef  K. 
o‘zini hech narsa ro‘y bermaganday tutishi, ya’ni so‘roqqa bor-
masligi mumkin edi. Chunki u bilan suhbatlashgan ruhoniy(sud 
hay’atining a’zosi) sudga undan hech narsa kerak emasligi, sud u 
o‘zi kelganida qabul qilishi, ketmoqchi bo‘lganda esa, qo‘yib yu-
borishini uqtiradi. Lekin Yozef K. taqdirdan yashirinmaydi. Aksin-
cha, u taqdirga qarshi chiqadi va borgan sari uning to‘rlarida ko‘proq 
o‘ralashib qolaveradi.
Uning sud bilan bo‘lgan bunday munosabatiga tayanib ba’zi ad-
abiyotshunoslar, aslida hech qanday sud jarayoni bo‘lmagan, hamma 
narsa qahramonning xayolida, ongida bo‘lgan, degan xulosaga kela-
dilar. Masalan, amerikalik tadqiqotchi Ingeborg Xenelning yozishi-
cha, “Kafkada insonning o‘zi barcha azob-uqubatlarning bosh ay-
bdoridir. Inson o‘zini o‘zi oqlash uchun faqat o‘ziga ko‘rinadigan 
olamni yaratadi”.
Roman  davomida  qahramon  ikki  xil  hayot  kechiradi:  birida  u 
ta’qib qilinayotgan, quvilayotgan “oddiy” odam bo‘lsa, ikkinchisida 
har qanday hodisa-yu noxushliklardan himoya qilingan yirik amal-
dor. Hibsga olingandan so‘ng Yozef K. frau Grubaxga: “bankda men 
bilan bunday voqea ro‘y bermas edi”, deydi, chunki bankda u doimio 
hushyor, sergak turadi. Demak, qahramoning o‘zi unga shaxs sifa-
tida dushman bo‘lgan dunyoning bir bo‘lagidir. Aynan shu dunyoga 
aloqadorlik Yozef K.ni o‘zini ko‘z o‘ngida “gunohkor” ko‘rsatadi. 
Aynan shu “gunohkorlik” tuyg‘usi uni sudga borishga majbur qiladi, 
shuning uchun u suddan keta olmaydi. Shu sababdan uni qatl qilgani 
olib ketishayotganda hech kimni yordamga chaqirmaydi, hech qan-
day qarshilik ko‘rsatmaydi.
Yozef K. shaxs sifatida o‘zidagi “amaldor” ustidan hukm chiqa-
radi, shu bilan birgalikda amaldor Yozef K.ga “quyib qo‘ygandek” 
o‘xshash amaldorlar uni shaxs sifatida o‘ldiradilar. Asar qahramoni 
hibsga olinganidan bir yil o‘tgach qatl qilinadi, chunki u adolatsiz 
qonunlarga bo‘ysunishni xohlamaydi, “bo‘riday uvillash”dan bosh 
tortadi. Shunga qaramay o‘zligini saqlab qolgan Yozef K. dunyoga 

---

236
emas, birinchi navbatda o‘z-o‘ziga boqadi, o‘zi orqali dunyoga na-
zar tashlaydi. “Jarayon”ning dunyosi sub’ektiv bo‘yoq berilgan du-
nyo bo‘lib, o‘z iztiroblari, kuchsizligi va gunohkorlik hissi orqali 
ko‘rsatilgan dunyodir. 
F.Kafkaning  eng  mashhur  asarlaridan  hisoblangan  “Evrilish” 
hikoyasi  1912-yilning  kuzida  yozilib,  1915-yilning  oktyabrida 
Leypsigda chop etildi. Asar qahramoni badavlat bo‘lmagan xonadon 
farzandi bo‘lib, otasi besh yil avval singanidan keyin tijorat ishlari 
bilan shug‘ullana boshlagan. Keyinchalik otasi ishni tashlagan. Ona-
si – xasta, singlisi Greta esa yosh bo‘lganligi sababli oilani boqish 
Gregorning  zimmasiga  tushadi.  Voqea  Pragada,  1912-yilda  sodir 
bo‘ladi. Doimo safarlarda bo‘lgan Gregor navbatdagi xizmat safari 
oldidan uyda tunab qoladi. Ertalab uyg‘ongach, u qandaydir bahay-
bat, jirkanch qo‘ng‘izga aylanib qolganini anglaydi. Hali inson aqlini 
yo‘qotmagan  Gregor-qo‘ng‘iz  kech  qolayotganini,  narsalarini  tez-
roq yig‘ishtirib stansiyaga yetib borish haqida o‘ylaydi. Uyidagilar 
allaqachon bir necha bor eshikni taqillatishga ulgurdilar. Gapirishi 
tobora qiyinlashib borayotgan Gregor ularga javob ham qaytaradi. 
Juda katta qiyinchilik bilan eshikni ochishni ham uddalaydi. Eshik 
ochilgach, oila a’zolari ham, qahramon ishlaydigan firma vakili ham 
dahshatga tushadilar. 
Oradan bir qancha vaqt o‘tsa ham Gregor asl holiga qaytmaydi. 
U qo‘ng‘izga aylangach undan faqatgina singlisi xabar olar, shunda 
ham ovqat qoldiqlarini tashlab, tezroq chiqib ketishga harakat qi-
lar, qo‘ng‘izdan jirkanayotganini yashirmas edi. Bu narsa Gregorga 
ruhiy azob beradi, chunki unda hali inson yuragi saqlanib qolgan 
edi. Qattiq lat yegan qo‘ng‘iz bir necha oydan keyin o‘ladi. Oila 
a’zolari uni keraksiz narsani tashlaganday tashqariga chiqarib tash-
laydilar. Shu kuni oilaga yana tinch va osuda hayot qaytib keladi. 
Qo‘ng‘iz qiyofasidagi inson – Gregor vafot etdi, odam qiyofasidagi 
qo‘ng‘izlar esa yashashda davom etadilar.
Kafka ijodini tatqiq etgan olimlarning aksariyat qismi uning uslu-
biga xos bo‘lgan tasvirning realistik usuli bilan markaziy voqealarn-

---

237
ing mutlaqo haqiqatdan yiroqligini ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, fan-
tastik, ishonish qiyin bo‘lgan voqealar haqida bunchalik ehtirossiz 
va sokin ohangda yozgan adibni topish amri mahol.
“Evrilish” hikoyasining qahramoni Gregor Zamzaning qo‘ng‘izga 
aylanishi ana shunday ohangda yozilgan. Qahramon, u bilan birga-
likda muallifning o‘zi ham qahr-g‘azab, tushkunlikka tushish u yo-
qda tursin hatto ajablanmaydilar. Dunyo ostin-ustun bo‘lgani yo‘q: 
xona xonaligicha turibdi; mato namunalari stol ustida yotibdi; de-
vorda osilgan arzongina narxga olingan rasm ham o‘z joyida. Aynan 
mana shunday osuda, lekin shafqatsiz uslub Kafkaga xosdir. 
F.Kafkaning  o‘limidan  keyin  Maks  Brod  tomonidan  chop  et-
tirilgan romanlari, novella va hikoyalari, xatlari va deyarli tayyor 
ko‘plab  badiiy  matnlar  mavjud  bo‘lgan  kundaliklari  chop  ettiril-
gach, yozuvchining butun ijodini yaxlit bir matn sifatida qabul qilish 
kerakligiga amin bo‘lamiz.
Bu  ma’noda  uning  ilk  yirik  asari  “Bir  kurash  bayoni” 
(1903–1904-yillarda yozilib, muallif tomonidan nashr ettirilmagan) 
namuna bo‘lib xizmat qiladi, chunki unda Kafka hayoti davomida 
yozganlari  ixcham,  siqiq  holda  berilgan. Adib  yaxlit  matndan  bir 
nechta parchalarni ajratib olib, mustaqil asar sifatida turli turkum-
lar tarkibida chop ettiradi. Quyida keltirilgan “Bir kurash bayoni”ga 
kiritilgan “Daraxtlar” hikoyati(pritcha) ana shunday parchaga yorq-
in misol bo‘ladi: 
“Illo,  biz  qishda  kesilgan  daraxtlar  misolimiz.  Go‘yo  ular  qor-
ga  shunchaki  sirpanib  tushgan-u,  yengilgina  turtib  yuborilsa,  ular 
o‘rnidan qo‘zg‘aladigandek. Yo‘q, ularni qo‘zg‘atib bo‘lmaydi, ular 
muzlab yerga mahkam yopishib qolgan. Biroq, taassufki, bu shun-
day tuyuladi, xolos” (S.Xo‘jayev tarjimasi).
Asar boshlanishi go‘yo undan oldin qandaydir mulohazalar aytil-
gan-u, endi undagi fikr davom ettirilayotganday tasavvur uyg‘otadi: 
“”Illo,  biz  qishda  kesilgan  daraxtlar  misolimiz.  “Biz  –  daraxtlar” 
hikoyatga xos bo‘lgan istioradir. Biroq obraz shu darajada mavhum-
ki,  agar  paydo  bo‘ladigan  so‘niq,  tushkunlik  kayfiyati  e’tiborga 

---

238
olinmasa( “qishda”, “kesilgan”), fikr hech qanday mazmun kasb et-
maydi.
Bu yo‘nalish ikkinchi jumlada topilganday bo‘ladi: “Go‘yo ular 
qorga shunchaki sirpanib tushgan-u, yengilgina turtib yuborilsa, ular 
o‘rnidan qo‘zg‘aladigandek”. Aniq-ravshan ko‘rinib turibdiki, ibo-
raning o‘zida uning mantiqiy davomi mavjud: agar tuyulsa, demak, 
uni qo‘zg‘atib bo‘lmaydi. Nima uchun? Eng oddiy taxmin: “Yo‘q, 
ularni  qo‘zg‘atib  bo‘lmaydi,  ular  muzlab  yerga  mahkam  yopishib 
qolgan”.  Agar  birinchi  va  ikkinchi  iboralar  bir-biriga  mantiqan 
bog‘langan bo‘lsa, ikkinchi va uchinchi iboralar bir-biriga sabab-
oqibat aloqasi bilan uzviy bog‘lanadi.
Shu sababli uchinchi ibora kiritilgandek: “Yo‘q, ularni qo‘zg‘atib 
bo‘lmaydi, ular muzlab yerga mahkam yopishib qolgan”. Uning o‘z 
qonuniy  joyida  paydo  bo‘lishi  muayyan  istiorani  tahlil  qilishdan 
ko‘ra  kengroq  fikrni  talab  etadi:  hech  qachon  narsalarning  tashqi 
ko‘rinishiga qarab baho berish kerak emas, ularning mohiyati, sa-
babini aniqlash kerak. XIX asr realistlari ana shunday fikrlar, pozi-
tivistlar esa bunda falsafaning mohiyatini ko‘rardilar. Aslida gap da-
raxtlar haqida emas, biz haqimizda.
Kafka to‘rtinchi iborani qo‘shadi: “Biroq, taassufki, bu shun-
day tuyuladi, xolos” va unda biz adibning jahon madaniyatiga 
qo‘shgan hissasini, ya’ni yangicha tafakkurni ko‘ramiz. Yozuvchi 
barcha tomonidan qabul qilingan tafakkur qoidalariga zid qarash 
– paradoks yaratadi. Agar Oskar Uayld yoki Bernard Shou parad-
okslarini qiyinchilik bilan bo‘lsa-da “mag‘izini chaqish” mumkin 
bo‘lsa, Kafkada umuman boshqacha paradoksni ko‘ramiz. Ehtimol 
unga Tertullianning quyidagi mashhur fikri namuna bo‘lib xizmat 
qilgandir: “Iso Masih chormixga tortildi – uyat emas, illo, bu uy-
atsizlik. Va Iso Masih o‘ldi – bu butunlay aniq, shubhasiz, illo, bu 
safsata, tuturiqsizlik. Dafn qilingan bo‘lsa-da, u tirildi – bu rost, 
illo, mumkin emas”. 
Kafkada  buyuk  fransuz  modernist  yozuvchisi  Marsel  Prustdan 
farqli o‘laroq, alohida ajratib olingan jumla matnning kichik bir 

---

239
zarrasi emas. Oldingi uch jumboqli jumlasiz to‘rtinchi jumboqli 
jumlani tushunib bo‘lmaydi – bu adib uchun xos jihatdir. 
Frans Kafkaning ijodi, shaxsi, dunyoqarashi XX asrda eng ko‘p 
bahslarga, tortishuvlarga sabab bo‘lishidan qat’iy nazar adabiyotda 
o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘ldi.