O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Jeyms Joys(1882–1941)  haqli  ravishda  Prust  va  Kafka  sin-
gari  XX  asr  modernistik  adabiyotining  “ota”laridan  biridir.  Aka-
demik D.S.Lixachev u haqda: “... Joys adabiy hodisa, endi u tak-
rorlanmaydi, u mutlaqo benazir”, degan fikrni aytgan bo‘lsa, buyuk 
psixolog olim Karl Yung: “Jeyms uslubining sira aql bovar qilmas 
ko‘pqiyofaligi,  odamga  gipnozday  ta’sir  ko‘rsatadi...  Kitobxon 
o‘quvchi og‘zini ochgancha qoladi”, deydi, taniqli adabiyotshunos, 
Joys  asarlari  tarjimoni  I.G‘afurov:  “Joysni  o‘qish  kishiga  cheksiz 
bir maroq bag‘ishlaydi. Joysni mutolaa qilishga kirishgan kitobxon 
ahdida qattiq turib, kitobni oxirigacha o‘qishi kerak”, deb yozadi.
29
 
Joys Irlandiya poytaxti Dublinda dunyoga keldi. Iuzit kollejlari-
da ta’lim olgan Joys 1899-yili Dublin universitetiga o‘qishga kiradi 
va tillar hamda falsafa bilan shug‘ullanadi. Bo‘lajak yozuvchining 
yoshlik yillari Irlandiyaning o‘z mustaqilligi uchun kurashishi yil-
lariga to‘g‘ri keladi. Mamlakatdagi milliy ozodlik harakati “Irland-
iya uyg‘onishi” nomini oldi. Joys voqealarga befarq bo‘lmasa-da, 
ushbu harakatning ishtirokchisi bo‘lishdan o‘zini tiydi. Universitetni 
tamomlagach, Irlandiyani tark etib, Shveytsariyada, 1920–1939-yil-
larda esa Fransiyada yashab, ingliz tilidan dars berib kun kechirdi. 
Ko‘p yillar ko‘z kasalligidan shikoyat qilib yurgan yozuvchi hayo-
tining so‘nggi yillari umuman ko‘rmay qoldi va 1941-yili Syurixda 
vafot etdi.
Adabiyotga XIX asr oxiri XX asr boshlarida kirib kelgan Joys re-
alistik an’analardan voz kechdi va o‘z iste’dodini an’anaviy roman-
lardan o‘zgacha, hech bir badiiy asarga o‘xshamaydigan asar yarat-
ishga sarfladi. Bunday asar Joys nomini dunyoga tanitgan “Uliss” 
romani(1922)  edi.  Ushbu  roman  Joysning  ko‘p  yillik  izlanishlari, 
yoshlik yillaridagi maqolalari, hikoyalari va “Mo‘yqalam sohibin-
29
 Лихачёв Д. Слово к читателю.// Иностр.лит-ра. 1988.№ 1.

---

229
ing yoshlikdagi surati”(1914) deb ataluvchi romanini yaratish orqali 
shakllangan qarashlari hamda ijodiy tamoyillarining mevasidir.
Joys ijodining dastlabki davri 1899–1914-yillarni o‘z ichiga ola-
di.  Bu  davrda  uning  bir  qancha  badiiy-tanqidiy  maqolalari,  xusu-
san, “Drama va hayot”(1900), “Ibsen yangi dramasi”(1901), “Oskar 
Uayld”, “Sulaymon shoiri”(1909), “Bernard Shouning senzor bilan 
kurashi”(1909) va boshqalar yozildi. Bundan tashqari, “Kamer mu-
siqasi”  she’riy  to‘plami,  “Dublinliklar”  hikoyalar  to‘plami(1903–
1905-yillarda yozilib, 1914-yilda chop etilgan), “Mo‘yqalam sohib-
ining  yoshlikdagi  surati”(1904–1914-yillarda  yozilib,  1916-yilda 
nashr etilgan) romani ham mana shu davrda yozilgan.
Joys  yoshligidan  teatrga  muhabbat  qo‘ydi.  Ibsen  va  Gauptman 
dramalaridan tashqari Nitsshe va Shopengauer falsafasi, simvolizm 
estetikasi(P.Verlen va M.Meterlinkdan tarjimalar qilgan) va Angli-
yadagi estetizm harakatining ta’siri uning maqolalari hamda badiiy 
asarlari yo‘nalishini belgilab berdi.
“Drama va hayot” maqolasini yozuvchining badiiy manifesti 
deyish mumkin. Bunda dramaga “san’atning oliy shakli”, deb baho 
beriladi. Joys haqiqiy ijodkorning vazifasiga hayotiy inson xarak-
terlarini yaratish kirmasligi haqida yozadi. Shuning uchun ham u 
Shekspir asarlariga haqiqiy drama emas, balki “dialogdan tuzilgan 
adabiyot”, deb baho beradi. Joys ko‘proq simvolizm va shartlilikka 
asoslangan  M.Meterlink  pyesalarini  yoqlab  chiqadi.  Uning  fikri-
cha, haqiqiy san’at asosiy qonuniyatlarni, ularning asl mohiyatini 
ochiq-oydin, qattiq tartibda ko‘rsatishi kerak. Ushbu qonuniyatlarn-
ing kimlar orqali namoyish etilishi ikkinchi o‘rindagi masaladir. 
Individual ko‘rinishlar, ya’ni ma’lum shaxs bilan bog‘liq bo‘lgan 
va muhit hamda davr ta’sirida shakllangan jihatlar haqiqiy ijodkor 
e’tibori uchun loyiq emas.
Jeyms Bernard Shouga “tug‘ma va’zxon” – deb baho berib, uning 
pyesalarini “dialoglardan iborat romanga yaqin bo‘lgan yangi dra-
matik shakl” – deb ataydi. U dramani janr nuqtai nazaridan tahlil qil-
maydi. Chunki janridan qat’iy nazar, har qanday asar ham “tuyg‘ular 

---

230
aloqalarining asosiy qonuniyatlarini” yetkazib bergan taqdirda dra-
maga, ya’ni san’atning oliy formasiga aylanishi mumkin.
Joys  ijodining  birinchi  davridagi  so‘nggi  asari  –  “Mo‘yqalam 
sohibining yoshlikdagi surati” romani bo‘lib, u avtobiografik xara-
kterga  ega.  Asarda  Stiven  Dedalus  ismli  ijodkor  tafakkurining 
shakllanish jarayoni haqida so‘z boradi. Asar qahramoni go‘zallik 
yaratish ishtiyoqida o‘z vatanini ham tark etadi. U ijodkor hayotin-
ing mazmuni mufassal estetik shakllarni yaratishda, asosiy vazifasi 
esa o‘z xayolotlarini aks ettirshda deb biladi. Joys ijodining keyingi 
davrida “Uliss” va tugallanmagan “Finnegan ta’ziyasi” romanlarini 
yaratildi.
XX asrning eng mashhur asari, “ong oqimi” uslubi birinchi marta 
tugal  ko‘rinishda  qo‘llanilgan  “Uliss”  1914–1921-yillarda  yozil-
gan bo‘lib, romandan parchalar 1918–1920-yillarda AQShda “Litl 
rivyu” jurnalida chop etildi. Asar 700 sahifani, 260 ming so‘zni tash-
kil etadi, lug‘at boyligi 30 ming so‘zdan iborat. 
“Uliss” zamonaviy “Odisseya” sifatida o‘ylangan bo‘lib, uning 
bosh mavzusini jahongashtalik, darbadarlik tashkil qiladi. Homern-
ing dostoni Joys asariga nomini, tashqi tuzilmasini taqdim etadi. 
Bosh  qahramonlar  va  ba’zi  ikkinchi  darajali  qahramonlar  ham 
Gomer qahramonlariga “egizak”: Blum – Odissey, Stiven – Telemax, 
Molli – Penelopa, Mayls Krou – Eol, Gerti – Nivsikaya, Bella Koen 
– Sirseya. Biroq Joys qahramonning harakatlarini emas, “tafakkur 
oqimi”ni qog‘ozga tushiradi. “Uliss”da, va umuman Joys nasrida 
an’anaviy syujet, kompozitsion qurilishlar, xronologik mutanosiblik 
asosida hikoya qilinuvchi voqea-hodisalar silsilasi, an’anaviy tas-
vir usullarini uchratmaymiz. Aksincha, uning nasri o‘ta murakkab 
bo‘lib, bu yuksak iqtidor sohibining fikrlash tarzi, tafakkuri meva-
sidir.
“Uliss”dagi voqealar aniq – 1904-yilning 16-iyun payshanba – 
Blumsdey – Blum kunida sodir bo‘ladi. Bu kun “Ivning telegraf” 
gazetasi  reklama  bo‘limi  xodimi  Leopold  Blumning  bir  kuni  tar-
zida qayta jonlantiriladi. Roman markazida uch asosiy qahramon-

---

231
ning – Leopold Blum, uning xotini qovoqxona qo‘shiqchisi Merion, 
an’anaviy tarix muallimi Stiven Dedalusning bir kunlik hayoti, xu-
susan, ertalab soat sakkizdan tungi uchgacha kechgan tashqi va ichki 
hayoti tasvirlanadi. Ularning ma’lum paytdagi holati, mashg‘uloti, 
uchrashuvlari tafsilotlari katta ahamiyat kasb etmaydi, yozuvchi 
diqqat markazida har birining ong oqimi, ichki monolog va dialo-
glari turadi.
Joys “Uliss”da umuman insonlar hayotini aks ettirishni maqsad 
qilib olgan. Shuning uchun asar qahramonlari aniq shaxslar bo‘lsa-
da, muallif ularga universallik, umumiylik baxsh etadi. Lekin nima 
uchun Joys aynan 1904-yilning 16-iyunini asarga asos qilib oldi, de-
gan savol tug‘iladi. Tadqiqotchi Richard Keynning ta’kidlashicha, 
shu  kuni  Joys  bo‘lajak  qallig‘i  Nora  Barnaklga  ko‘ngil  qo‘ygan 
edi. Onasining o‘limi bilan bog‘liq xotiralar va qayg‘u-iztiroblarga 
ma’lum ma’noda shu muhabbat malham bo‘lgan.
Roman 18 epizoddan tashkil topgan. Mazkur epizodlar romanda 
uch  qismga  bo‘lingan  bo‘lib,  yozuvchi  dastlabki  1–3  epizodlarni 
“Telemaxnoma”,  4–5  epizodlarni  “Odissey”  va  16–18  epizodlarni 
“NOSTOS” deb atagan.
Joys o‘z asarini Homerning dostoni asosiga qurgan bo‘lsa-da, 
ushbu ikki asar o‘rtasida faqat ramziy o‘xshashlikkina mavjud. Joys 
kitobxon ko‘z o‘ngida olam va inson haqidagi o‘z tasavvurlari mod-
elini yaratgan ijodkor sifatida gavdalanadi. Yozuvchi inson tabiatiga 
xos azaliylikni ochmoqsi bo‘ladi. Inson tabiatining o‘zgarmasligi 
Joysga Blum, Dedalus, Merionni Homer dostoni va qadimgi Rim 
afsonalari bilan taqqoslash imkonini beradi. 
“Uliss”ning qurilishi mozaikani eslatadi. Joys g‘oyat sinchkovlik 
bilan fakt to‘plab, tabiiy aniqlik bilan yon daftarini to‘ldirib borgan 
edi. Romanning har bir epizodi ko‘plab parchalar yig‘indisidir. Yo-
zuvchi kino san’atiga xos montaj vositasidan unumli foydalangan. 
Irland yozuvchisi qahramonlarning ichki monologlarini aniqlik bilan 
ifodalay oladi. Bunda u fikrning uzilishi va birvarakayiga turli fikrlar 
oqimi rivojlanishi usullaridan samarali foydalanadi. Masalan, Blum 

---

232
do‘kon vitrinasi oldidan o‘tayotib ipakdan to‘qilgan mato – poplin, 
Angliyaga gugenotlar tomonidan olib kelinganini eslaydi. Shu bilan 
birga uning ichki monologida parallel ravishda ikki mavzu – Mey-
erberning “Gugenotlar” operasidagi xor va poplin haqidagi o‘ylari 
o‘tadi: “Tarara. Ajoyib xor. Tara. Yomg‘ir suvida yuvish. Meyerber. 
Tara bom. Bom-bom”.
Umuman, Joys butun hayotini “Uliss”ni o‘qishga, o‘rganishga, 
anglashga sarf etadigan fidoyi o‘quvchini orzu qilgan. Chunki asar 
murakkab, mavhum va shu bilan birga jozibador hamda sirli. Aka-
demik D.S.Lixachevning iborasi bilan aytganda, “Joysning maktabi 
bo‘lmasligi mumkin, biroq uning butun dunyo madaniyati va ad-
abiyotida tutgan mavqyei beqiyos”
30
.