O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Antidrama. (Absurd teatri). 1950-yildan, E. Ioneskoning “Taq-
irbosh qo‘shiqchi ayol” pesasi sahnaga qo‘yilgan vaqtdan boshlan-
gan. E. Ionesko va S. Bekketlar dramaturgiyasini har xil baholash 
bor: absurd dramasi, paradoks dramasi va antidrama. Chunki aynan 
shularga kelib dramaning an’anaviy ko‘rinishi buzildi: janr, syujet, 
voqeaning  psixologik  rivojida  tamoman  boshqa  o‘zgarishlar  sodir 
bo‘ldi. Antidrama hayotni mantiqsiz deya qaraydi. Lekin ekzistensi-
alistlar Sartr va Kamyudan farq qilib, Bekket va Ionesko falsafa va 
mafkurani inkor qiladi. Ular o‘z teatrlarini mavzuga qarshi, mafkura-
ga qarshi, reallikka qarshi deb bilishadi. Inson tushgan holatlarni 
be’mani deb ataydi: masalan, “Godoni kutish”da asar personajlari 
Vladimir va Estrogan qandaydir Godoni kutishaveradi. Ioneskoda 
esa odamlar to‘ng‘izga aylanib qoladi (“To‘ng‘izlar” asarida). Anti-
drama tushuntirmaydi, tahlil qilmaydi, balki tamoshabinni umidsiz 
va  bema’ni  kayfiyatga  tortqilab  ketadigan  tarzda  faqat  ko‘rsatadi. 
Dunyo ko‘pdan ko‘p versiyalar makoni sifatida talqin etiladi. Unga 
san’atni  o‘yinga  anlantirish  xos.  Pesadagi  dialoglar  bir-biri  bilan 
uzviy bog‘lanmagan (modernizmdan ko‘ra postmodernizmga yaqin 
holatlar). Hech kim hech kimni eshitmaydi, hamma o‘zi haqida ga-

---

263
piradi. Hayotda ko‘p qaytariladigan, siyqasi chiqqan frazalarni qolip 
sifatida takrorlash orqali turmushning bir xilligiga urg‘u beriladi.
Nima  uchun  roman  va  drama  so‘zlari  oldiga  “anti”  affiksi 
qo‘shilgan,  degan  savol  tug‘iladi.  Chunki Anri  Bergson,  Shopen-
gauer, Nitsshelar hayotni aql bilan tushunib bo‘lmaydi, uni faqat his 
qilish mumkin, haqiqatga his orqali yetiladi, reallikdan voz kechib, 
irratsionallikka e’tibor berish kerak, aql bu yo‘lda faqat halaqit be-
radi, deb bilishgan. Shu uchun ham aql bilan yaratilgan hamma jan-
riy kanonlarni buzib tashlash kerak, deb qarashgan. “Anti” affiksi 
shu bois paydo bo‘lgan. Bu falsafa Ikkinchi jahon urushidan keyin 
tug‘ilgani uchun ham tushkun kayfiyat urfurib turadi. 
Modernizmning  ko‘plab  oqimlari  bo‘lib,  ularning  aksari  uzoq 
yashamagan,  aksincha,  jamiyat  kayfiyatining  u  yoki  bu  qirrasini 
ifoda qilib, bir necha o‘n, hatto bir necha yil yashab, so‘ng o‘rnini 
boshqa yo‘nalishga bo‘shatib beravergan. Shulardan syurealizm 
tush va voqelik uyg‘unligini, ipressionizm lahzalik taassurotni, fu-
turizm insonning kelajak bilan bog‘liq qarashlarini ifoda qilgan. 
Avangardizm  esa  modernizmning  o‘ta  radikal  oqimlarining  (sy-
urealizm,  dadaizm,  futurizm  kabi)  umumiy  nomi  sifatida  tushini-
ladi. Avangardizm adabiyotning reallik bilan aloqasini inkor qiladi, 
an’anani tan olmaydi, butunlay yangi shakllarni yaratish g‘oyasini 
o‘rtaga tashlaydi. Avangardizm ba’zan modernizm ma’nosida ham 
ishlatiladi.
Modernizmning  Joys,  Kafka,  Kamyu,  Bekket,  Prust,  Vulf, 
Folkner, Eliot kabi yirik namoyandalari bor bo‘lib, ijodkor sifatida 
ularning har biri alohida-alohida qiyofaga ega. Chunonchi, irland 
yozuvchisi Jeyms Joys (1882–1941) “Uliss”, “Musavvirning yosh-
likdagi suvrati ” kabi romanlari, qator hikoyalari mashhur. Badiiy 
adabiyotdagi ong oqimi degan tushuncha yozuvchining hikoya qil-
ish uslubida ko‘rinadi. Ong oqimi tushunchasi dastlab amerikalik 
ruhshunos Uilyam Jeyms(1842–1910)ning “Psixologiya asoslari”
46
 
46
  Джеймс  У.  Поток  сознания.  В  кн.:  Психология.  –  М.:  Педагокика, 
1991. С.5
4–8
0.

---

264
nomli tadqiqotida ko‘tarilgan. Ong oqimi Jeyms Joysning “Uliss” 
nomli ko‘pdan ko‘p bahsu munozaralarga sabab bo‘lgan romanida 
yaqqol aks etgan. Roman katta hajmga ega bo‘lib, qahramonlar o‘z 
ongi oqimiga o‘zligini topshiradi: o‘tmishi, buguni, ertasi, hayoti, 
odamlar,  umuman  hamma  narsa  haqidagi  haqidagi  o‘y  va  fikrlari 
birin-sirin tasvir etilaveradi. Bu yerda ketma-ketlik, izchillik yo‘q. 
Asar voqealari (aslida, so‘zlab berish mumkin bo‘lgan tuzukroq vo-
qeaning o‘zi yo‘q) ana shu oqimdan bino bo‘ladi, ularda xronologik 
tartib, ko‘nikilgan mantiq intizomi buzilgan. Chunonchi, qahramon-
lardan birining xayoli 45 bet sahifani egallagan bo‘lib, nuqta, ver-
gulsiz davom etadi. Yozuvchi bu o‘rinda ong oqimining naturalistik 
tasvirini beradi. Ya’ni qahramon xayollari modelini so‘z bilan chiza-
di. Qisqasi, mazkur modernistik romanning mazmun-mohiyati qah-
ramonlar ruhiy kechinmalari, o‘y va xayollari tasviri orqali ochiladi. 
Chexiyada tug‘ilgan, yahudiy millatiga mansub, olmon tilida ijod 
qilgan Frans Kafka (1883–1924) o‘zining qisqa hayoti mobaynida 
“Jarayon” degan roman, “Evrilish”, “Jazo koloniyasi” kabi bir qa-
ncha hikoyalar hamda “Otamga maktublar”, “Milenaga maktublar” 
kabi epistolyar janrdagi xatlari bilan adabiyot tarixida mustahkam 
o‘rin egallagan yozuvchidir. Uning badiiy asarlari dunyoni bosib 
kelayotgan fashizm kabi xavfdan ramziy yo‘sinda ogohlantiradi. U 
bu xavf qarshisida qo‘rquvga tushadi. Qo‘rquvni adabiyotga olib ki-
radi. Mavjud voqelik oldida oddiy insonning nihoyatda ojiz va haqir 
holini juda yorqin obrazlar yordamida tasvirlaydi. Chunonchi, “Jazo 
kaloniyasi” hikoyasida bir zobit jazo mashinasini yaratadi. Bu mash-
ina aslida qahramonni o‘rab turgan muhit. Vaqti kelib uni yaratuv-
chisining o‘zi ham shu mashinaga yem bo‘ladi .
Nobel mukofoti sohibi fransuz yozuvchisi Alber Kamyu (1913–
1960)  o‘zining  “Begona”,  “Vabo”  kabi  romanlari,  “Kaligula”dek 
dramatik asarlari, “Sizif haqida afsona”, “Isyon qilayotgan 
inson”singari esselari bilan mashhur. Asarlarida ilgari surib, himoya 
qilgan g‘oyalari tufayli Kamyuni “Ovrupaning vijdoni” deyishadi. 
“Begona”  romani  orqali  Kamyu  jamiyat  va  inson  o‘rtasidagi  mu-

---

265
rakkab munosabatni, ularning o‘zaro bir-biridan begonalashuvini 
aks ettiradi. Avvalo, shuni ta’kidlab aytish joizki, Merso (asar qa-
hramoni)  bir  firma  xodimi  esa-da,  aslida,  ma’naviy-ruhiy  darajasi 
va  kayfiyatiga  ko‘ra  murosasiz  faylasufdir.  Uni  tushunish  uchun 
masalaga, avvalo, shu nuqtai nazardan yondashmoq kerak. Merso 
o‘zining kayfiyati va yashash tarzi bilan, o‘y, xayol va amallari bi-
lan, nazarimda, kasbi koridan qat’i nazar, XX asr Ovrupasi ziyoli-
sini,  umuman,  fikrlovchi  inson  ma’naviy  qiyofasini  yodga  soladi. 
Mersoning zohirida aks etib turgan sovuqqonligiga sira aldanib qol-
ish kerak emas. U, aslida, dunyoga kelib-ketish, tiriklik, inson hayoti 
mazmun-mohiyatini  tit-pitini  chiqarib  o‘ylaydigan  kamyob  odam-
larning o‘ziga xos obrazi. Muttasil fikrlash orqali o‘zining – inson-
ning chegaralarini teran anglagan, his qilgan, ayni chog‘da, odam-
lar undan kutgan, talab qilgan turmush haqidagi jaydari falsafayu 
muomaladagi zohiriy mulozamatga ko‘nmagan va ko‘nikmagan, 
qaytaga, ularga nisbatan yuragida bitmas-tuganmas isyon olovi bi-
lan yashashga mahkum etilgan jabrdiyda inson obrazidir Merso.Uni 
qiynoqqa solgan narsa bu – insonlik qismati.
Merso turlanmaydi, u nimani o‘ylasa va his qilsa, shuni gapira-
di, ko‘zbo‘yamachilikni o‘ziga – insonga ep ko‘rmaydi. Biroq bu 
dunyoda – odamlar orasida samimiy bo‘lish behad tahlikali bo‘lib 
chiqadi. Merso o‘z samimiyati uchun dorga osilishga hukm etiladi. 
Samimiyati uchun jamiyat ichra begona deb topiladi. Savol tug‘iladi: 
xo‘sh, begona kim o‘zi? Nahotki, o‘z vijdoni oldida buqalamundek 
turlanmagan  Merso  bo‘lsa? Yoki  u  dili  boshqayu  tili  boshqa  qol-
ganlarmi – Mersoning atrofidagi odamlarmi, jamiyatmi? Yozuvchi 
o‘quvchini ana shunday dilemmaning chiqish mushkul bo‘lgan cho-
higa uloqtirib yuboradi.