O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

O‘RTA ASRLAR G‘ARB ADABIYOTI
REJA
1.  O‘rta asrlar adabiyotining asosiy hususiyatlari.
2.  G‘arbiy Ovrupa qahramonlik eposi.
3.  XII-XIII asrlarda ritsarlik-kurtuaz adabiyoti.
4.  Shahar adabiyoti.
5.  Fransua Viyon ijodi.
Tayanch so‘z va iboralar: Lotin tili, qahramonlik eposi,kelt 
eposi, saga, Beovulf dostoni, Sid haqida qo‘shiq, Roland haqida 
qo‘shiq,  diniy mavzudagi dramalar, ritsar-kurtuaz adabiyoti, rit-
sarlik romanlari, shahar adabiyoti, fablio, “Tulki haqida roman”, 
Fransua Viyon.
Ovrupa  o‘rta  asrlar  davri  deyarli  ming  yillikni  qamrab  olgan 
bo‘lib,  V  –  XIV  asrlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Rim  imperiyasining 
qulashidan Uyg‘onish davrigacha davom etadigan o‘rta asrlar ad-
abiyoti ilk (V – X asrlar) va so‘nggi (XI – XIV asrlar) bosqichlarga 
ajratiladi.
Rim imperiyasi parchalanib ketgandan keyin, Ovrupa , Osiyo va 
Shimoliy Afrikaning unga qarashli bo‘lgan hududlarida xalqlarning 
buyuk ko‘chishi boshlandi. Bu jarayon urushlar, kurash, yangi dav-
latlarning shakllanishi bilan birga sodir bo‘ldi.
Rimliklardan  qabul  qilingan  lotin  tili  Ovrupa  ning  turli  mint-
aqalarida yashovchi turli millat vakillarini birlashtiruvchi omil 
bo‘ldi.  Ushbu  tilda  o‘rta  asr  olimlari  va  faylasuflari  o‘z  asarlarini 
yozdilar.  Lotin  tili  ilm-fanning  rasmiy  tiliga  aylandi.  Ma’naviyat 
va  ma’rifatning  markazi  cherkov  hamda  XII-XIII  asrlarda  paydo 
bo‘lgan universitetlar bo‘lib qoldi. Ularda bo‘lajak olimlar, mutafak-
kirlar, kashfiyotchilar, ilmiy risola va tarixiy xronikalar mualliflari 
tahsil oldilar.

---

91
Ovrupa o‘rta asrlar adabiyotining shakllanishida 3 ta omil muhim 
rol o‘ynagan: 1) xalq ijodi; 2) antik davr adabiyoti; 3) xristianlik.
O‘rta  asrlarda  Ovrupa  mamlakatlarida  milliy  adabiyotlar  shak-
llandi, bu davrda ayniqsa, ritsarlik she’riyati va romanlari, shahar 
adabiyoti rivojlandi. Xalq-qahramonlik eposlari o‘rta asrlar adabiyo-
tining noyob namunalari sanaladi. “Beovulf” dostoni ilk o‘rta asrlar-
da anglosaksonlar tomonidan yaratilgan bo‘lsa, feodal munosabat-
lari shakllangan davrda Fransiyada “Roland haqida qo‘shiq”, Ger-
maniyada  “Nibeluenglar  haqida  qo‘shiq”,  Ispaniyada  “Sid  haqida 
qo‘shiq”lar yaratildi. Bu asarlarda davr muhiti o‘z ifodasini topgan 
bo‘lib, sodir bo‘lib o‘tgan voqealar poetik shaklda, badiiylashtirilib 
berilgan. Odatda, qahramonlik eposi namunalarida real voqealar ba-
diiy to‘qima bilan uyg‘unlashib ketadi.
Ovrupa va jahon adabiyotini rivojlanishiga ulkan xissa qo‘shgan 
adabiyotlardan biri sanaluvchi fransuz adabiyoti negizida o‘rta asr-
larda keng tarqalgan ko‘plab asosiy janrlar va yo‘nalishlar shakllandi 
(milliy qahramonlik eposi, trubadurlar she’riyati, ritsarlik romanlari, 
shahar adabiyoti janrlaridan – fablio, misteriya va b.). 
O‘rta asrlarda qahramonlik va qahramon shaxsi haqidagi tasav-
vurlar antik davrga nisbatan birmuncha o‘zgardi. Agar qadimgi yu-
nonlar qahramonlik haqidagi tasavvurlarini ma’budlar va ularning 
farzandlari bilan bog‘lagan bo‘lsalar, o‘rta asr qahramonlik dos-
tonlarida asar qahramoni qilib, o‘z Vatani va qiroliga sodiq bo‘lgan 
jasur  kishi  tanlanadi.  Qadimgi  yunon  qahramoni  Gerakl  –  Zevs-
ning  o‘g‘li, Axill  –  ma’buda  Fetidaning  farzandi.  “Roland  haqida 
qo‘shiq”  dostonining  qahramoni  –  “aziz  Fransiya”  va  imperator 
Karl uchun jasorat ko‘rsatgan mard va fidokor ritsar. Qahramonlik 
haqidagi tushuncha ham o‘zgardi: endi bu shaxsning yuksak, oliy 
maqsad yo‘lidagi xatti-harakatlarini badiiy ifoda qilish edi.
O‘rta  asrlar  qahramonlik  eposi  asarlarining  mualliflari  haqi-
dagi masala xali-hanuz bahsli-munozarali bo‘lib qolmoqda. Ular 
jamoaviy-individual ijodning natijasi bo‘lib, mualliflarning nomlari 
bizgacha yetib kelmagan. O‘rta asr qahramonlik dostonlarining aso-

---

92
sida afsonaviy-tarixiy qahramonlar va ularning faoliyati haqidagi 
xalq afsonalari yotadi.