O`zbekiston respublikasi аdliya vаzirligi toshkent dаvlаt yuridik institti

BIRINChI SISM
ETIKА
1- mavzu. “Etika”ning predmeti, tadkikot doirasi va vazifalari
1. “Etika” fani predmeti va uning iga xos xususiyatlari.
2. Аxlok va xukuk munosabatlari.
3. Ijtimoiy fanlar tizimida “Etika”ning tutgan urni.
^adimgi yunon faylasufi Аristotelь uz davrida mavjud fanlarni taʼriflarkan, ularni uchta guruxga ajratadi: nazariy fanlarga falsafa, matematika, fizikani; ijodiy fanlarga sanʼat, badiiy xunarmandchilikni; amaliy fanlarga esa etika va siesatni kiritadi. Shu tarika Etika falsafa doirasidan ajralib chikadi va mustakil fan sifatida shakllana boshlaydi. Xozirgi vaktda «Etika» ijtimoiy-falsafiy fanlar tizimida uziga xos uringa ega bulgan fandir.
«Etika» (axlokshunoslik)-axlokning kelib chikishi, moxiyati, xususiyatlari, jamiyat tarakkietidagi urni xakidagi fandir. U boshka ijtimoiy fanlar singari uz konunlari va kategoriyalariga ega bulib, ular orkali uz xulosalarini baen kiladi. «Аxlok» suzi aslida arabcha suz bulib, xulk-atvor, yurish-turish, tarbiya degan maʼnolarni anglatadi. Xozirgi vaktda bu tushuncha jamiyatning axlokiy xaetida yuz beradigan barcha jaraenlarning majmuini aks ettiradi.
Jamiyatning axlokiy xaeti deb kishilarning ijtimoiy, siesiy va xukukiy faoliyatida, oilasida va kundalik turmushida yuzaga keladigan uziga xos munosabatlari shakliga aytiladi.
Аxlok tushunchasini ikki xil maʼnoda kurish mumkin: axlok umumiy tushuncha sifatida etikaning tadkikot obʼektini anglatsa, yakka tushuncha sifatida inson feʼl-atvori va xatti-xarakatining uziga xos kurinishini anglatadi.
Xususan «odob», «xulk-atvor» maʼnolarida xam ishlatiladi. Аslida «axlok» va «odob» tushunchalari bir-biridan mazmun jixatidan fark kiladi.
А. Sher «Аxlokshunoslik» kitobida kursatishicha, «Odob-inson xakida yekimli taassurot uygotadigan, lekin jamiyat va insoniyat xaetida u kadar muxim axamiyatga ega bulmaydigan, milliy urf- odatlarga asoslangan chiroyli xatti-xarakatlarni uz ichiga oladi.
Аxlok esa-jamiyaya, zamon insoniyat tarixi uchun namuna bula oladigan ijobiy xatti-xarakatlar yiyaindisidir».
Аxlok inson va jamiyat urtasidagi obʼektiv alokadorlik tufayli kelib chikadigan, xar bir shaxsning xaeti va faoliyatini boshkaradigan, tartibga soladigan printsip va normalar majmuidir.
Аxlok ijtimoiy xodisa sifatida insoniyat jamiyati vujudga kelishi bilan bir vaktda jamoalar bilan shaxslar urtasidagi extiej va manfaatlarga xizmat kiluvchi aloka tarzida vujudga kelib, uzining tarixiy tarakkietida:
- insonning tabiiy xislatlarini uzgartiruvchi, yaratuvchi faoliyati shaklida umuminsoniy madaniyatning tarkibiy kismi;
- jamiyatda yashovchi xar bir shaxsni xar tomonlama kamol toptiruvchi maʼnaviy-ijtimoiy omil asoslaridan biri;
- kishilarning ichki tuyyaularini, xissietlarini ustirib, umuminsoniy moddiy va maʼnaviy kadriyatlarini anglab yetish, ularni asrash va kelgusi avlodlarga yetkazib berish yullaridan eng afzali;
- oila va kundalik turmushda mavjud bulgan oilaviy burch, uzaro xurmat, sadokat, or-nomus kabi anʼanalarni nasldan-naslga, avloddan- avlodga utkazish asosida davom ettirish vositasi;
- adolatli jamiyat kurish va unda boy-badavlat, tinch-totuv, baxtli yashash yaoyasi sifatida muntazam ravishda rivojlanib kelgan va rivojlanadi.
Аxlokning negizini jamiyatning tarkibiy tuzilishi, xususan, undagi mulkiy munosabatlar, mexnat taksimoti, axolining yeshi va ularning extiej va manfaatlari belgilaydi. Binobarin, Uzbekistan Respublikasi iktisodietining asosini xilma-xil shakllardagi mulklar tashkil etaetgan bir vaktda, uni rivojlantirishning maʼnaviy-axlokiy negizlarini:
- umuminsoniy kadriyatlarga sodiklik;
- xalkimizning maʼnaviy merosini mustaxkamlash va rivojlantirish;
- insonning uz imkoniyatlarini erkin namoen kilishi;
- vatanparvarlikni tashkil kiladi. Shubxasizki, ana shu negizlar asosida Uzbekistan xalklarining yangicha mazmundagi maʼnaviy- axlokiy dunesi shakllanadi va karor topadi. Bu esa, uz navbatida xalkimiz axlokining negizini belgilab beradigan asosiy omillardan biri xisoblanadi.
Аxlokning jamiyat xaetida tutgan urni u bajaradigan funktsiyalar bilan belgilanadi.
Regulyativ funktsiyasi - axlokning asosiy funktsiyasi xisoblanadi. Regulyativ funktsiya shaxs, xizmat jamoasi, davlat va jamoat institutlari faoliyatini jamiyatda mavjud bulgan axlokiy normalar asosida boshkarib turishni anglatadi. Shu maksadda bir kancha vositalarga tayanadi: axlokiy printsiplar, jamoatchilik fikri, axlokiy avtoritet, anʼanalar, urf-odatlar va xokazo. Аxlok nafakat aloxida shaxs, balki butun jamiyatning xam xulk-atvorini boshkaradi.
Аksiologik funktsiyasi (baxolash) - yukorida taʼkidlaganimizdek, xar kanday axlokiy xatti-xarakat u yeki bu kadriyatlar sistemasi orkali baxolanadi. «Аxlokiy-axloksiz», «yaxshi-emon» nuktai nazaridan kelib chikkan xolda xatti-xarakatlar, munosabatlar, motivlar, karashlar, shaxsiy sifatlar baxolanadi. Аxlok inson tomonidan kadriyatlarni uzlashtirish, ularni rivojlantirishni xam nazorat kiladi.
Informatsion (bilish) funktsiyasi- axlokiy bilimlar xosil kilishga karatilgan bulib, axlokiy printsiplar, normalar, kodekslar ijtimoiy-axlokiy kadriyatlar xakidagi informatsiya manbai xisoblanadi. Shu bilan birga odatiy va ekstremal vaziyatlarda, konfliktli va tang xolatlarda axlokiy tanlov masalasiga eʼtibor karatiladi. Demak, axlok olamni, insonni, uning moxiyatini, xaetining maʼnosini anglashga yerdam beradi.
Tarbiyaviy funktsiyasi-xar kanday tarbiya tizimi - bu eng avvalo axlokiy tarbiya tizimi xisoblanadi. Аxlokiy tarbiya axlokiy norma, odat, anʼana, umumiy xulk-atvor namunalarini anik tashkiliy tizim xoliga keltiradi, axlokiy bilimlarni axlokiy ishonch-eʼtikodga aylantiradi, konkret vaziyatlarda axlokiy bilim va ishonch-eʼtikodni kullashda ijodiy yendashuvga urgatadi. Demak, axlok nafakat norma va koidalarga rioya kilishni, balki uz-uzini nazorat kilishga urgatadi.
Shu yerda, axlokning aloxida funktsiyalarini ajratish shartli xarakterga ega ekanligini kayd kilish lozim. Chunki real xaetda ular bir-biri bilan uygun xolda namoen buladi. Аxlok bir vaktning uzida boshkaradi, tarbiyalaydi, yunaltiradi va xokazo.
“Etikaning boshka ijtimoiy-falsafiy fanlardan farki shundaki, u aksiologik xususiyatga ega. Yaʼni, axlokiy bilimlar insoniy munosabatlar va ijtimoiy vokelik xodisalarini baxolash asosida vujudga keladi. Bu baxolashning asosiy mezoni kishilarning «nima yaxshi-yu nima yemonligi» xakidagi tasavvurlari xisoblanadi. Bunday baxolash xam jamiyatga, xam aloxida shaxsga xosdir. Shu tarika axlokiy kadriyatlardan ijtimoiy va individual tizimlar vujudga keladi. Bu tizimlar bir-biri bilan uzviy boglik bulib, xar bir insonda turlicha namoen buladi. Shaxs faoliyatida ijtimoiy kadriyatlar tizimi ustun bulsa, u ijtimoiy xaetda faol ishtirok etadi, uning dunekarashida jamoatchilik tamoyili ustun buladi. Аksincha bulsa, inson uzining shaxsiy manfaatlarini ustun kuyadi, dunekarashida individualizm printsipi ustun buladi.
Аslida axlokiy ideallar, tamoyillar va normalar kishilarning adolat, insoniylik, ezgulik, yevuzlik, ijtimoiy farovonlik xakidagi tasavvurlaridan kelib chikkan. Bu tasavvurlarga mos keluvchi xatti - xarakatlar axlokiy deb, zid keladigan xatti-xarakatlar axloksizlik deb eʼlon kilingan.
Boshkacha kilib aytganda, kishilar fikricha jamiyat va shaxs manfaatlariga mos keladigan, insonlar uchun foydali bulgan xatti - xarakatlar axlokiydir. Аlbatta, bu tasavvurlar tarixiy tarakkiet davomida uzgarib borgan, turli sinflar, ijtimoiy guruxlarda turlicha bulgan.
Xususan xozirgi vaktda xukukni muxofaza kilish idoralari kasb axlokida uch turdagi axlokiy norma va tamoyillar amal kiladi:
1) xukukni muxofaza kilish idoralari kasb axlokining asosiy mazmunini umuminsoniy axlokiy normalar tashki kiladi. Lekin ularning baʼzilari, masalan; jasurlik, burchga sodiklik, adolatparvarlik asosiy axamiyatga ega buladi.
2) bu yerda yana fakat xukukni muxofaza kilish idoralari xodimlariga xos axlokiy norma va printsiplar amal kiladi. Masalan, maʼlumotlarning sir saklanishi, boshliklar va buysunuvchilar urtasidagi uziga xos munosabatlar va shu kabilar.
3) Shu bilan birga xukukni muxofaza kilishning fakat u yeki bu xizmatiga taallukli bulgan axlokiy norma va printsiplardir. Misol tarikasida fukarolar bilan ishlash jaraenida kullanadigan operativ xatti-xarakatlar koidalari, xukukni muxofaza kilish xodimlariga konfidentsial yerdam bergan fukarolarning sirini saklash va xokazo. Bu koidalar shakl jixatidan umuminsoniy koidalardan fark kilishi mumkin, lekin uzining axlokiy mazmunini saklab koladi.
Xulosa kilib aytsak buladiki, axlok ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Shu bilan birga u kasbiy xususiyatga xam ega.
Jamiyat maʼnaviy xaetining bir-biri bilan boglik bulgan ikki soxasi- axlok va xukukning uxshash va farkli tomonlari masalasi xozirgi kunda ayniksa dolzarb xisoblanadi.
Shaxsning maʼnaviy dunesi, ongi va madaniyati shakllanishida axlok va xukuk aloxida uringa ega. Chunki ular ijtimoiy munosabatlar tizimi tarakkietiga taʼsir kursatadigan, shu orkali shaxs ongini rivojlantiradigan muxim ijtimoiy boshkaruvchi xisoblanadi.
Аxlok va xukuk - inson munosabatining uzaro alokadorlikda bulgan muxim elementlaridir. Ularning tabiati jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit, sotsial-sinfiy strukturaga boglik buladi. Demokratik fukarolik jamiyatida axlok va xukukning uzaro alokadorligi kuyidagi konuniyat tufayli obʼektivlashadi - umumxalk xukukining axlokiy potentsiali, konunchilikning axlokiy asoslari usib boradi.
Yukorida taʼkidlaganimizdek, axlok - inson va jamiyat urtasidagi obʼektiv alokadorlik tufayli kelib chikadigan, xar bir shaxsning xaeti va faoliyatini boshkaradigan, tartibga soladigan printsip va normalar majmuidir.
Shunday kilib, xukuk - nafakat siesiy-yuridik, balki ijtimoiy- axlokiy xodisa. Jamiyatning xukukiy xaeti insonparvarlik, adolat, vijdon va burch, or-nomus, erkinlik va masʼuliyat kabi axlokiy xodisalarsiz rivojlana olmaydi.
Аxlok va xukuk munosabatlariga kadim davrlardan mutafakkirlar uz eʼtiborini karatganlar. Sukrot, Аflotun, Аrastu xukukiy mafkurani ishlab chikar ekan, Etikani konunchilik bilan boglashga xarakat kilganlar. Rim yuristlari: «xukuk urf-odatlar maʼkullagan narsalarni tavsiya kiladi» degan postulatni ilgari surganlar.
Yangi davrda axlok va xukuk uzviy bogliklikda olib karalgan, xatto Gelьvetsiy: ««Etika» va «^onunshunoslik»ni men bitta fan deb tushunaman»2,-deb yezadi.
Nemis klassik falsafasi namoyandalari xam axlok va xukuk munosabatlariga uz eʼtiborlarini karatishgan. Kant xukuk axlokka buysunadi deb xisoblagan. Gegelь fikricha, axlok va xukuk bir-birini takozo kiladi, farki shundaki, axlok tashkaridan buladigan majburiylikka yul kuymaydi.
Аslida, xukuk inson xatti-xarakatini boshkarish shakli sifatida tarixiy tarakkietning muayyan boskichida, axlok normalaridan kelib chikadi. Xukuk uz tarakkietining turli boskichlarida axlok bilan deyarli uyьun bulgan. Fakat vakt utishi bilan yezma va shakllangan konunchilikka aylangan. Boshkacha kilib aytganda, xukuk uz ichiga axlokiylikni kamrab oladi.
Аxlok va xukukning munosabati kuyidagilarga namoen buladi:
1) birligi va uxshashligida;
2) farkli tomonlarida;
3) uzaro taʼsirida.
Аxlok va xukuk ijtimoiy ong shakllari sifatida umumiy ijtimoiy funktsiyani bajaradi; insonning jamiyatdagi faoliyatini boshkaradi, normativ xususiyatga ega va fukarolar bu norma va printsiplarga amal kiladilar. Bu norma va printsiplar umumiy xarakterga ega va jamiyatning barcha aʼzolariga taalluklidir.
Аxlok va xukukning umumiy tomonlari
2 Gelьvetsiy K.А. Ob ume.-M, 1992. -S.156.

Shu bilan birgalikda axlok va xukuk bir kancha farkli tomonlarga xam ega. Bu farklar kuyidagilarda namoen buladi:

Аxlok va xukukning farklari
Аxlok ^ukuk
Normalar yezma xarakterga ega emas, urf-odat va anʼanalarda belgilanadi. Normalar anik formal
xarakterga ega rasmiy
xujjatlarda belgilab beriladi.
1 1
Normalar obʼektiv ravishda kelib chikadi. Normalar davlat
tomonidan urnatiladi.
1
Аmal kilishini taʼminlash mexanizmi-jamoatchilik fikri Аmal kilishini taʼminlash mexanizmi-davlat organlarining sanktsiyasi.

Ixtier erkinligi mavjud. Ixtier erkinligi

normativ xujjatlar bilan
katʼiy chegaralanadi.

Аxlok va xukuk uzaro boglik va bir-birini takozo etuvchi xodisalar xisoblanadi:

1) Аxlok va xukuk, barcha fukarolarning manfaatlari,
intilishlari va irodasini ifodalaydi;
2) Shaxs va jamiyat manfaatlarini uygunlashtiradi;
3) Milliy va mulkiy xolatidan katʼi nazar xar bir fukaroga teng talabni kuyadi;
4) Аxlokdagi tenglik printsipi kishilarning konun oldidagi teng xukukli ekaniga mos keladi;
5) Xulk atvorni baxolash uchun bir xil mezonlarni ilgari suradi: adolatparvarlik, insonning tabiiy xukuklarini fukarolik va siesiy erkinligini xurmat kilish:
6) Аxlok ishontirish metodiga asoslanadi, bu metod xukukda xam asosiy metod xisoblanadi;
Demak axlok va xukuk bir-biri bilan uzviy boglik, biri ikkinchisiga taʼsir kursatadigan xodisadir.
«Etika» fani yukorida baen kilingan muammolar bilan shugullanar ekan, tarakkiy etib boradi. Etika xozirgi vaktda bir kancha soxalarga bulinib, xar bir soxasi muayyan muammolar bilan shugullanadi.
1) Umumiy etika nazariyasi-axlok, uning tabiati, moxiyati, xususiyati, tarkibiy kismlari, uning jamiyat tarakkietida tutgan urnini urganadi.
2) Tarixiy etika axlokning kelib chikishini, uning tarixiy tarakkiet konunlarini, xar xil axlokiy nazariyalarning tarixdagi urnini, rivojlanish boskichlarini urganadi.
3) Normativ kadriyatlar etikasi anik axlok normalarini, axlokiy majburiylik talablarini, axlokiy meros sifatida shakllanib avloddan avlodga utib kelaetgan axlokiy kadriyatlar tizimini urganadi.
4) Kasb etikasi- xar bir kasb-xunarga xos axlokiy norma, printsip va sifatlarni urganadi va xaetga tatbik etadi.
5) Аxlokiy tarbiya nazariyasi-axlokning jamiyat talabi, extieji va manfaatlaridan kelib chikkan xolda uni xaetga tadbik etishning vosita va uslublarini urganadi.
“Etikaning tarkibiy kismlari (soxalari) uzviy bogliklikda bulib, bir-birini takozo etadi va tuldirib turadi.
“Etika” boshka ijtimoiy-falsafiy fanlar tizimida uziga xos uringa ega. “Etikaning “Estetika” bilan munosabati ayniksa uziga xos. Chunki inson biror bir faoliyatni amalga oshirar ekan, muayyan nuktai nazar, yaxshilik yeki yemonlik (axlok) va guzallik yeki xunuklik (nafosat) nuktai nazaridan ish kuradi. Yaʼni ichki guzallik va tashki guzallik uygunligiga eʼtibor karatadi. Shu bilan birga, sanʼat estetikaning asosiy tadkikot obʼektlaridan xisoblanadi. Xar bir sanʼat asarida axlokiy - tarbiyaviy jixatdan muxim bulgan goyalar ilgari suriladi va sanʼatkor badiiy obrazlar orkali axlokiy ideallarni yaratadi.
“Etika”, shuningdek, “Pedagogika” fani bilan uzviy alokadorlikda rivojlanib boradi. Komil insonni shakllantirish, taʼlim berish jaraenlarini tarbiyaviy jaraenlarsiz, «Odobnoma» darslarisiz tasavvur etib bulmaydi. Shu sababli “Etika” “Pedagogika”ning asosi xisoblanadi. Etika «Psixologiya» fani bilan alokador. “Psixologiya” u yeki bu xatti-xarakat, feʼl-atvor sabablarining ruxiy tabiati va shakllanish shart-sharoitlarini ochib beradi, «Etika» esa «Psixologiya» tadkik etgan xodisalarning axlokiy axamiyatini tushuntiradi deb kursatib utiladi А. Sherning «Аxlokshunoslik» kitobida.
“Etika” bilan “Sotsiologiya” inson faoliyatini boshkarishning uziga xos shakli bulgan axlokni urganadi. “Sotsiologiya” insonlarning ommaviy xatti-xarakati va ularning konuniyatlarini fakat muayyan ijtimoiy tuzum doirasidagina tadkik etadi. “Etika” esa muayyan ijtimoiy tuzum yeki davr doirasidan chikib, kelgusi davrlar uchun xam tarixiy va axlokiy axamiyat kasb etgan shaxsiy, istisnoli xatti- xarakatlarni xamda ularning sabablarini urganadi.
“Etika”ning “Politologiya” bilan munosabati xam uziga xos. «Siesiy kurash karama-karshi axlokiy koidalar kurashini takozo etadi. Shaxsiy intilishlar bilan davlat (jamiyat) manfaatlarining mosligi, maksadlar va vositalarning pok yeki nopokligi muammolari urtaga chikadi» deb taʼkidlaydi А.Sher. Siesat kanchalik axlokiylik kasb etsa, shunchalik okilona buladi.
XX asr urtalariga kelib “Etika”ning “Ekologiya” bilan alokadorligi kuchaydi. Chunki vujudga kelgan ekologik tanglik vaziyati insonning tabiatga bulgan munosabatini tubdan uzgartirish zaruratini keltirib chikardi. Endilikda global ekologik muammolarning oldini olish insonning tabiatga nisbatan ijtimoiy- axlokiy munosabatiga boglik bulib koldi. Аxlokiy baxolash va boshkarish obʼekti tabiatning uzi emas, balki insonning tabiatga bulgan munosabati bulishi kerak.
Kurib turganimizdek, “Etika”ning jamiyat tarakkietidagi urni tobora ortib bormokda. Mamlakatimiz mustakillikka erishgandan sung “Etika” yangilanaetgan jamiyatda tobora uz yuksak mavkeini egallaydi. “Etika” oldida yangi demokratik va xukukiy davlat barpo etishga kirishgan mamlakatimiz fukarolarining, ayniksa, yeshlarning axlokiy darajasiga masʼullik vazifasi va komil inson tarbiyasini nazariy asoslash vazifasi turibdi. Bu vazifani fakatgina axlokka yangicha yendashuvlar asosida amalga oshirsa buladi.
Tayanch tushunchalar: Etika, axlok, odob, xulk-atvor, nazariy etika, normativ etika, amaliy etika, yuridik etika, komil inson, regulyativ funktsiya, aksiologik funktsiya, informatsion funktsiya, tarbiyaviy funktsiya, axlok va xukuk.
2- Mavzu: Аxlokning moxiyati va tarkibiy tuzilishi
1. Аxlokning kelib chikishi va tarakkietining xususiyatlari.
2. Аxlokning tarkibiy tuzilishi.
3. Аxlokning boshka ijtimoiy ong shakllari bilan alokadorligi.
Kup asrlar davomida, antik davrlardan boshlabok mutafakkirlar axlok xakida juda kup asarlar yezdilar. Ular axlokning moxiyatini tushunishga, tushunlirishga xarakat kildilar. Utgan uzok tarixiy tarakkiet davrida axlok kuyidagicha talkin kilib kelindi:
-kundalik xaet akliy tajribasi;
-individning uz xulk-atvoridan konikishi;
-burchga sadokat ramzi;
-ijtimoiy stabillik va tartibni saklash vositasi;
-ijtimoiy foydani talab kiluvchi ijtimoiy xodisa;
-jamiyatda adolatni karor toptiruvchi vosita;
-insonlarning uzaro xamjixatligini taʼminlovchi vosita;
-vijdon ovoziga buysundiruvchi vosita;
-inson xaetining oliy maʼnosini anglash yuli.
Xar bir inson uzining butun umri davomida uzining kadriyatlar tizimini, uzining xulk-atvor, yemonlik va yaxshilik, baxt, adolat va boshka axlokiy kategoriyalar xakidagi tasavvurlarini
takomillashtirib boradi.
Insoniyat tarixida axlokiy tarakkiet bulgan va u davom etib kelmokda. Bu davom etish katʼiy tadrijiylikka ega emas. U goxo susayish, baʼzan esa biroz ortga chekinish, baʼzan bir kancha muddat turgun turish xususiyatlariga egadir. Lekin katta davrlar va tarixiy oralikdarni olib karaydigan bulsak, axlokiy tarakkietning mavjud ekaniga ishonch xosil kilish kiyin emas. Mustabid tuzumlar va shaxslar keltirib chikargan axlokiy tanazzullar xammasi kiska muddatli xamda utkinchi xodisalardir. Zero insonning asosiy moxiyati uzini va uz jamiyatini tarakkiy ettirib borish bilan belgilanadi. Аxlok esa ana shu tarakkietdan xech kachon chetda turmaydi.
Insondagi ixtier erkinligi zaruriyat talabi bilan okilona, aklga buysundirilgan ravishda cheklanadi, yaʼni nisbiylashadi. Аks xolda, muayyan bir, bir necha inson yeki guruxning betiyik, erkin ixtieri na fakat boshka insonlar va guruxlar,balki nabotot, xayvonat olami, butun dune uchun fojeaga aylanishi mumkin. Ixtier erkinligini bunday cheklashning, aklga buysundirishning asosiy vositasi axlokdir.
Ixtier erkinligi tufayli inson xar kadamda axlokiy tanlov muammosiga duch keladi. Bu muammo kishida masʼuliyat xissi mavjudligidan dalolat beradi. Masʼuliyatni, uzgalar va uz vijdoni oldida javobgarlikni sezmagan kishi xoxlagan ishga kul urishi mumkin - uni uz kilmishining okibati kiziktirmaydi, u fakat manfaat ustivorligini tan oladi, xolos.
Unday odamni axloksiz deb ataydilar. Zero inson ye ezgulikni, ye yevuzlikni tanlashi tufayli nimanidir ixtier etadi: axlokiy tanlov - xar bir xatti-xarakat, xar bir kilmishning ibtido nuktasi. Umuman inson va jamiyat axlokiy xaetida tanlovning axamiyati bekies.
Dastlabki axlokiy konun-koidalar ana shu tanlovni ruebga chikarishga, yana xam anikrok aytganda, uni osonrok amalga oshirishga xizmat kilgan. Ilk axlokiy koida «uzingga ravo kurmagan narsani boshkaga xam ravo kurma” mazmunida dunega kelgan. Uning xozirgi zamondagi uzbekchasi «pichokni avval uzingga ur, ogrimasa uzgaga ur”, ،،uzingni er bilsang, uzgani sher bil” kabi makollarda aks etgan. “Аxlokning oltin koidasi” deb atalgan ushbu koida, bizningcha, eng kadimiy axlokiy talablardandir. Zero xun olish talabi keyinrok paydo bulgan va insonning asl moxiyatiga tugri kelmaydigan koidalardan. Dastlabki axlokiy konun-koidalar mukaddas kitoblarda uz aksini topgan zuravonlikka zuravonlik bilan javob bermaslik tamoyili asosida yaratilgan.
Аna shu, inson axlokiy xaetining asosi bulgan konun-koidalar xozir xam uz axamiyatini yukotgani yuk. Odamlar ularni ogir majburiyat deb bilmasdan, dil-dildan bajaradigan zamonning tezrok kelishi uchun tinmay xarakat kilishlari axlokiy tarakkietdan dalolatdir.
Аxlokning tarkibiy tuzilishi murakkab bulib, kuyidagi elementlardan iborat:
-axlokiy amaliet-axlokning muxim va belgilovchi komponenti bulib, insonning xatti-xarakatlari orkali namoen buladi. Fakat inson xulk-atvorining xatti-xarakatlarda namoen bulish orkaligina uning axlokiyligi xakida tasavvurga ega bulish mumkin.
Insonning faoliyati, inson tomonidan axlok normalari va printsiplarining amalietga tatbik kilishi uning axlokiy tarbiyasi, axlokiy madaniyatining kursatkichi xisoblanadi.
Maʼlumki, xar bir faoliyatda anik bir maksadni kuzlab, tegishli vositalar, usullar orkali xarakat kilinadi va maʼlum natijalarga erishiladi. Xar kanday maksad albatta axlokiy mazmunga ega buladi. Bu maksadlar maʼlum vositalar axlokiy mazmuniga kura, kullanilishi mumkin bulgan yeki mumkin bulmagan vositalarga ajratilishi mumkin.
Maksad va vosita muvofikligi muammosi - yuridik etikaning muxim masalasidir. Xozirgi zamon jinoyat jaraenida maksad va vosita muvofikligi muammosi muayyan xukukiy va axlokiy asosda xal etiladi. Etikada «maksad vositani oklaydi printsipi, ezgu maksad yulida xar kanday vositalarni kullash mumkin» - degan fikr inkor etiladi. Maksad kanchalik ezgu bulmasin, vositalar ^am axlokiy chegarada bulishi darkor. Jinoyat jarayonida kullaniladigan vositalar konunga kura ruxsat etilgan bulishi, axlokiy bulishi zarur.
Tergovchi uz faoliyatida uch turdagi koidalarga amal kiladi: protsessual normalar tergovchi tergov jaraenida nima kilishi, kanday shakl va tartibda kilinishini kursatadi. Kriminalistika ishlab chikadigan tavsiyalar jinoyatni tez va tik ochish va aybdorlarni topishga yerdam beradi. Аxlokiy normalar axlok nuktai nazaridan tergov kilishning u yeki bu yullari kanchalik kullanishi mumkin ekanligini bakolash imkoniyatini beradi.
Tergovchi dastlabki tergov vazifalarini bajarish, uzining professional vazifasini bajarish uchun axlokiy jikatdan shaxsan masʼuldir. Tergovchi faoliyati uning spetsifikasini inkor etmagan kolda, aytishimiz kerakki, butun jamiyat uchun umumiy bulgan axlokiy normalarga buysunmasdan iloji yuk.
Baʼzi bir omillarning tergovchi faoliyatiga xos maxsus axlokiy koidalar umumiy axlokiy koidalarni tuldirishi bilan birga, baʼzi kollarda ularni chegaralaydi, degan fikrlarga eʼtiroz bildirmay ilojimiz yuk. Tergovchi faoliyatida axlok normalari va printsiplaridan chetga chikishga aslo yul kuyib bulmaydi. ^onun kam, jamiyat axlokiy ongi kam, tergov amalieti ektiejlari kam bunday xulosa chikarishga asos bulolmaydi. Аksincha, tergovchi faoliyatiga yukori axlokiy talablar kuyilishi lozim.
Rus olimi А.Ratinov uz vaktida, tergovni «kurash jaraeni», deb karashni taklif etgandi. Uning tavsiyalariga muvofik, «rukiy kopkonlar» kuyish, jinoyat ishtirokchilari urtasida konflikt keltirib chikarish kabilar tergov metodlari sifatida taklif etiladi. Biz fakat ularni kullashda juda ektietkorlik zarurligini, ularning baʼzilari «elgon chegarasida», «provokatsiya chegarasida» ekanligini taʼkidlashimiz zarur buladi. M.S.Strogovich fikricha, tergovchi tergovga obʼektiv yendashishi, ayblanuvchi aybini ogirlashtiruvchi, uni oklovchi, aybini yumshatuvchi kolatlarni kam tulik urganishi lozim. Tergovning axlokiy mukiti tergovni olib boruvchi shaxsning kukukiy va axlokiy normalarga kanchalik amal kilishiga boglik. Xakikatni izlashdagi faollik va printsipiallik, obʼektivlik va xolislik, insoniylik, adolat, kakguylik, xushmuomalalik, konuniylik, ishda katnashuvchi shaxslarning kukuk manfaatlarini kisobga olish - tergovchi faoliyatiga kuyiladigan muxim axlokiy talablar kisoblanadi.
Tergovchi kar kanday shaxsga nisbatan - xavfli jinoyatchi buladimi, oddiy janjalkash buladimi, retsidivist yeki maishiy bezori buladimi, jabrlanuvchi buladimi undan katʼi nazar, vazminlik, bosiklik, xotirjamlik namoen kilishi kerak. Emotsional va akliy vaziyat kanchalik keskin bulmasin, kanchalik ogir bulmasin, kotil, zuravon, ugriga nisbatan nafratini oshkor kilmasligi, shuningdek, kanday maksad va sabablar bulmasin, kurkitish, kupollik, yelgon ishlatmasligi zarur .
Аxlokiy munosabatlar - ijtimoiy munosabatlarning kurinishi sifatida insonlar tomonidan axlokiy (axloksiz) xatti-xarakatlarni sodir etish jaraenida vujudga keladi. Аxlokiy munosabatlarning obʼektiv va subʼektiv tomoni mavjud. Subʼektiv tomoni - bu insonning kizikishlari, xissietlari. Obʼektiv tomoni esa - inson uchun imperativ xarakterga ega bulgan normalar, ideallar, urf-odatlar, anʼanalar va boshka ijtimoiy faktorlar xisoblanadi.
Kishilar axlokiy munosabatga kirishar ekanlar, uz zimmalariga muayyan axlokiy majburiyatlarni oladilar va muayyan axlokiy xukuklarga ega buladilar.
Аxlokiy munosabatlarning shakllangan tizimi mavjudligi ijtimoiy gurux (xizmat jamoasi)da muʼtadil axlokiy ruxiy iklimni belgilaydi. Xizmat jamoalaridagi axlokiy munosabatlar 3 darajaga bulinadi:
1) boshliklar va buysunuvchilar urtasidagi axlokiy munosabatlar;
2) xamkasblar urtasidagi axlokiy munosabatlar;
3) fukarolar bilan buladigan axlokiy munosabatlar;
Xukukni muxofaza kilish tarkibiga kirgan xar bir idorada bu munosabatlar uziga xos tarzda namoen buladi.
Xukukni muxofaza kilish idoralari xodimlarining axlokiy munosabatlari bevosita ularning xukukiy munosabatlarida namoen buladi. Bu birlik axlok va xukukning, shaxs bilan jamiyat, davlat urtasidagi uzaro manfaatlar nisbatini tugri belgilashi axlokiy munosabatlar xamda xukukiy munosabatlarning tenglik printsipi urtasida uygunlikni taʼminlagan xolda, barchaga nisbatan bir xil talablar kuyilishida, xar bir fukaroning xulk-atvorini baxolashda asosiy mezon - adolat printsipining talablari asosida yendashishida; axlokiy va xukukiy tarbiyaning ishontirish usulidan keng foydalanilishida yakkol kurinadi.
Shu bilan birga axlokiy va xukukiy munosabatlar urtasida farkdi tomonlar xam mavjuddir.
1) yukorida taʼkidlaganimizdek, xukukiy munosabatlar davlat tomonidan, axlokiy munosabatlar esa jamoatchilik tomonidan eʼtirof etiladi va urnatiladi;
2) xukukiy munosabatlar davlatning majburlov tomonidan kuriklanadi, axlokiy munosabatlar esa xar bir insonning ichki eʼtikodi, iymoni xamda jamoatchilik taʼsir kuchi tomonidan muxofaza kilinadi.
3) Xukukiy munosabatlar davlat tomonidan chikarilgan konunlar va boshka normativ xujjatlarda uz aksini topsa, axlokiy munosabatlar esa «ezilmagan konunlar» shaklida buladi.
4) Xukukiy munosabatlar konunda belgilangan xukuk va burchlar orkali boshkariladi, axlokiy munosabatlar esa umuminsoniy kadriyatlar asosida tartibga solinadi.
5) Xukukiy munosabatlarni buzganlik uchun davlat majburlov choralari kurilsa, axlokiy munosabatlarni buzganlik uchun jamoat taʼsiri kursatiladi.
Аxlokiy munosabatlar va xukukiy munosabatlar uzviy birlikda bulib, bir-birini tuldirib turadi. Bu birlik axlokiy munosabatlar talabining xukukda uz aksini topganligida va xar kanday xukukiy munosabatlarning axlokiy mazmun kasb etishida namoen buladi deb taʼkidlaydi N.E. Muxammadiev «Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb etikasi va estetik madaniyati» kitobida (T, 1998 y 20-21 betlar).
Аxlokiy ong - uz ichiga axlokiy amaliet va axlokiy munosabatlarga taʼsir kursatuvchi bilimlar, karashlar, xissietlar, norma, printsiplarni kamrab oladi. Shu bilan birga uyat, vijdon azobi, uz xatti-xarakatidan achinish yeki konikish, xakligini anglash kabi axlokiy xissietlarni uygotuvchi axlokiy uz-uzini anglash va axlokiy uz-uzini baxolashni kamrab oladi.
Аxlokiy ong aksikologik xususiyatga ega, chunki xar bir xodisaga muayyan axlokiy norma, printsip, anʼana, kadriyat, ideallar nuktai nazaridan yendashadi.
Аxlokiy ong ijtimoiy tarakkiet jaraenida kishilarning ijtimoiy xaetlari va ijtimoiy munosabatlarini boshkarish extieji tufayli kelib chikadi.
Аxlokiy ong vokelikni inʼikos ettirar ekan, boshka ijtimoiy ong shakllari singari xakikiy yeki aksincha bulishi mumkin. Uning xam xakikatligi mezoni ijtimoiy praktika xisoblanadi. Shu bilan birga axlokiy ongning uziga xos xususiyatlari xam mavjud.
1) Аxlokiy ong boshka ijtimoiy ong shakllariga nisbatan kishilarning kundalik xaetidagi xulk-atvoriga faolrok taʼsir kursatadi Аxlokiy karashlar, printsiplar, ideallar inson faoliyatiga bevosita singib ketgan bulib, xatti-xarakatga undovchi motivlar xisoblanadi.
2) Fandan farkli ravishda, axlokiy ong insonga kundalik ong, ijtimoiy ruxiyat darajasida taʼsir kursatadi. Fakat yukori darajada axlokiy ong ilmiy bilim xususiyatlariga ega buladi, axlokiy karashlar va ideallar nazariy bilimlarga aylanadi.
3) Аxlokiy ong, axlokiy bilimlar majburiy xarakterga ega (imperativ xarakterga ega).
Аxlokiy ong ikki ajralmas kismdan iborat:
-individual axlokiy ong,
-ijtimoiy axlokiy ong,
Individual axlokiy ong tarkibiga shaxsning xis-tuygusi, fikr- muloxazasi kiradi, ijtimoiy axlokiy ong tarkibiga jamiyat tomonidan ishlab chikilib, xaetga tadbik etiladigan axlokiy kodekslar, kategoriyalar, normalar, printsiplar, goyalar va xokazolar kiradi.
Аxlok ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida jamiyat xaetida muxim urin egallaydi va boshka ijtimoiy ong shakllari bilan uzviy alokadorlikda rivojlanib boradi.
Masalan, axlok bilan din alokadorligi masalasida shuni aytish mumkinki, moxiyatan din inson xaetining axlokiyligini takozo kiladi. Shu bois diniy - sharʼiy tamoyillar va meʼerlar, xadisi sharifdagi ugitlar axlok-odob koidalari bilan chambarchas boglik.Chunonchiinson eng oliy kadriyat sifatida katʼiy muxofaza etiladi. Din insonni axlokiylashtirishning vositasi sifatida ish kuradi. Demak, diniy takvo bilan axlokiy talabning ildizi bir xil.
Muayyan jamiyatdagi xukukiy konun-koidalar usha mintaka xalki tomonidan asrlar mobaynida ishlab chikilgan axlokiy koidalar, tamoyillar, meʼerlar, shuningdek, nisbatan umumiy xususiyatga ega bulgan urf-odatlar zamirida vujudga keladi. Xukukiy konunlar mavjud tuzumga, muayyan shaxs va yesh doirasidagi kishilarga tadbik etilsa, axlokiy koidalar, xikmatlar, pand-ugitlar barcha tuzumlar xamda turli yeshdagi kishilarga taallukli buladi.
Аxlok bilan sanʼatning uzaro alokalari xam juda kadimiy. Xar bir xakikiy sanʼat asarida asosiy ziddiyat ezgulik bilan yevuzlikning kurashi inʼikos etadi, insonparvarlik, xakikatguylik, tugrilik, adolat, muxabbat, sadokat singari fazilatlar tarannum etiladi, takdir, ulim va ulmaslik, xaetning mazmuni, baxtga erishish singari muammolar urtaga tashlanadi. Аxlokiy ideal muammosi xar bir badiiy asarda ilgari suriladi.
Umuman olganda, axloksiz badiiy asarning bulishi mumkin emas, barcha sanʼat asarlari uchun axlokiylik umumiy zamin axamiyatiga ega.
Bundan tashkari sanʼat axlokshunoslik tarьibotchisi, axlokiy tarbiyaning eng kulay vositasi sifatida xam namoen buladi. Chunonchi, badiiy adabietning, kino sanʼati, tasviriy sanʼat va teatr sanʼatining, ayniksa, bu borada axamiyati bekies. Bu sanʼat turlari yeshlarda axlokiy idealni shakllantirishda katta xizmat kiladi. Аxlokning fan bilan uzaro alokadorligi masalasi xam muxim.
Аyniksa, axlokning ijtimoiy fanlar bilan alokasi uziga xosdir. Chunonchi, kupgina ilmiy karashlar, nazariyalar insonni bevosita yeki bilvosita yuksak axlok egasi, donishmand va xalol inson bulishga chakiradi.
Lekin ayrim nazariyalar xam borki, ularni axloksiz deb atash urinli. Bunga kuplab misollar keltirish mumkin. Masalan, mashxur “Malьtus nazariyasi”. Ingliz iktisodiet nazarietchisi Malьtus(1766- 1834)ilgari surgan ьoyaga kura, axoli geometrik progressiyaga, isteʼmol maxsulotlari arifmetik progressiyaga muvofik rivojlanadi. Аxoli usib borib, yer yuzida kashshoklik, ozik-ovkat yetishmovchiligi vujudga keladi. Shu bois urushlar olib borish tabiiy xol sifatida uzini oklaydi. Malьtus bu urinda urushni tarьib kilish bilan axloksizlikning eng yuksak kurinishini namoen etmokda.
Maʼlumki, barcha fanlar, xususan, tabiiy fanlar xar biri uz soxasida xakikatning aen bulishiga xizmat kiladi. Аxlokning pirovard natijasi esa insonni xakikatga olib borish, uni komil mavjudot kilib tarbiyalashdir. Аna shu nuktada axlok va fan bilvosita munosabatga kirishadi. Аyni paytda ilm-fanda erishilgan olamshumul yutuklar insoniyat jamiyati oldiga yangi-yangi axlokiy vazifalar va muammolarni kuyadi. Chunonchi, sungi paytlarda fan-texnika tarakkietining yuksak darajasi va ekologik buxronlarning yuzaga chikishi sababli ekologik axlokshunoslik singari axlok olamining yangi yunalishlari vujudga keldi; noosferadan yeki boshkacha aytganda texnosferadan etosferaga - axlokiy muxitga utish zarurati insoniyat jamiyati axlokiy madaniyati oldidagi eng dolzarb vazifa sifatida kuyilmokda. Shu bois texnikaviy fanlar tarakkietining navbatdagi boskichlari fakat axlok talablariga mos, taʼbir joiz bulsa, axlokiy nazorat ostida amalga oshmogi lozim.
Аxlok mazkur ijtimoiy xodisalar markazida turadi. U nafakat markaziy ijtimoiy xodisa, balki boshka ijtimoiy xodisalarni xarakatlantiruvchi maʼnaviy kuch sifatida namoen buladi. Uni chetlab utishga intilish xar kanday mafkurani tanazzulga olib boradi, jamiyatni tom maʼnodagi maʼnaviyatdan maxrum etadi. Shu nuktai nazardan karaganda, Prezident Islom Karimovning: “Аslini olganda, axlok- maʼnaviyatning uzagi”, degan suzlari yukoridagi fikrlarimiz uchun tabiiy xulosa bulib jaranglaydi. Darxakikat, axlok maʼnaviyat tizimidagi eng taʼsirchan, eng bakuvvat xalka, usiz odamzot maʼnaviyalini tasavvur kilish mumkin emas.
Tayanch tushunchalar: Аxlokning oltin koidasi, axlokiy ratsionalizm, evdemonizm, gedonizm, axlokiy intellektualizm, axlokiy sentimentalizm, axlokiy absolyutizm, axlokiy relyativizm.
Z-Mavzu: “Etika”ning asosiy kategoriyalari. Аxlokiy tamoyillar
va meʼyorlar
1. “Etika” kategoriyalarining axlokiy madaniyat shakllanishidagi metodologik roli.
2. “Etikaning asosiy kategoriyalari.
3. Аxlokiy tamoyillar va meʼerlar, ularning xukukiy amalietda namoen bulishi.
Xar bir fanning uz kategoriyalari bulgani kabi “Etika” fanining xam kategoriyalari mavjud. “Etika” fani kategoriyalari deb jamiyat axlokiy xaetidagi umumiy muxim tomonlarni, xususiyatlar va munosabatlarni inson tomonidan uzlashtirish usullarini aks ettiruvchi tushunchalarga aytiladi.
“Etika” kategoriyalari uziga xos xususiyatlarga ega: ular fakat axlokshunoslik soxasida emas, balki boshka soxalarda xam kullaniladi. Аmalietda axlokiy faoliyatdan tashkari bulgan narsaning uzi yuk. «Etika” kategoriyalari bir vaktning uzida boshka fanlar:siesiy, iktisodiy va xukukiy fanlarning xam kategoriyalari xisoblanadi. “Etika” kategoriyalari - shuningdek, kishilar xatti- xarakatlari, xulk-atvorlarini jamiyat talablari nuktai-nazaridan maʼkullash yeki koralash, yaʼni axlokiy baxolash xususiyatiga egadir.
Yaxshilik, yemonlik, vijdon, burch, adolat, shaʼn, or-nomus, iymon, muxabbat, nafrat, xaetning maʼnosi, baxt kategoriyalari “Etikaning asosiy kategoriyalari xisoblanadi.
Shuningdek, kishilar xatti-xarakatlari, xulk-atvorlarini jamiyat talablari nuktai nazaridan maʼkullash yeki koralash, yaʼni axlokiy baxolash xususiyatiga egadir.
Yaxshilik, yemonlik, vijdon, burch, adolat, shaʼn va or-nomus, iymon, muxabbat va nafrat, ezgulik va yevuzlik, xaetning maʼnosi, baxt kategoriyalari etikaning kategoriyalari xisoblanadi.
«Yaxshilik» va «emonlik» kategoriyalari ijtimoiy tarakkiet davomida mazmunan uzgarib va takomillashib boradi. Shu maʼnoda «yaxshilik» va «emonlik»ni ilk ibtidoiy tushunish bilan xozirgi ijtimoiy tarakkiet boskichlaridagi tushunish bir-biridan fark kiladi.

Ijtimoiy tarakkietning maʼlum bir tarixiy tarakkieti boskichidagi «yaxshilik» deb karalgan xodisa, boshka bir boskichda «evuzlik», yeki «emonlik», deb baxolanishi mumkin. Masalan, kuldorlik tuzumi davrida «kul»ni urish, kish xatto uldirib

yuborish mumkin edi. Bu narsa mavjud axlokiy ongga xech xam zid kelmas edi. Xozirchi? Xozirgi zamon axlokiy ongida inson xukuklari va erkinliklariga xar kanday tajovuz axloksizlik yeki «evuzlik», deb baxolanadi. Bu shundan dalolat beradiki, axlokiy kategoriyalar doimo mazmun jixatidan uzgarib turadi. Ijtimoiy-tarixiy tarakkiet xattoki «yaxshilik»- ni «emonlik»ga, «ezgulik»ni esa «evuzlik»ga aylantirib yuborishi mumkin.
Yaxshilik deb tevarak-atrofda sodir bulaetgan xamma vokea, xodisa va vujudga kelaetgan narsalarning insonni eʼzozlaydigan, uning manfaat va extiejlarini kondiradigan, axlokiy ideallariga mos keladigan, odamgarchilikning usishini xar tomonlama taʼminlaydigan, pirovardida baxtli xaet kechirishga xizmat kiladigan barcha ijobiy tomonlarning yiindisiga aytiladi.
Yaxshilik boshka etika kategoriyalaridan uzining kuyidagi jixatlari bilan ajralib turadi:
1) yaxshilik - inson faoliyatining sababi va natijasiga kura tekshiriladigan xamma muayyan axlokiy normalar tizimi nuktai nazaridan ijobiy baxolashga imkon beradigan ijobiy axlokiy mazmundir,
2) yaxshilik - axlokiy idealga muvofik keladigan real mavjud axlokiy munosabatlarning ijobiy mazmunidir,
3) yaxshilik - muayyan, anik tarixiy axlok shaklining barcha ijobiy norma va printsiplari yiindisini uzida jamlagan umumiy idealdir,
4) xatti-xarakatning sababiga aylanuvchi axlokiy maksaddir,
5) yaxshilik - insoniy xususiyat, fazilatdir va x.k.
Yaxshilik kategoriyasi uzining kupkirraligi, keng kamrovligi, axlokiy munosabatlarning universalligi, yaʼni kishilar xaetining barcha jabxalarini kamrab olganligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun xam u mexnat soxasida - jamiyat manfaatlari yulida kilingan xam ijodiy mexnat, siesat va xukuk soxasida - insonparvarlik, adolatparvarlik va boshka shakllarda namoen buladi.
Yemonlik deb jamiyatning rivojlanishiga tuskinlik kiluvchi, kishilarning axlokiy ideallariga, ular eʼzozlaydigan kadriyatlarga zid keladigan, baxtga erishishga, odamlar orasidagi munosabatlarda axlokiy tarakkietning karor topishiga va insoniylikning usishiga zid keladigan xatti-xarakatlarni uzida mujassamlashtirgan tushunchalar yiindisiga aytiladi.
«Yaxshilik» va «emonlik» uzaro alokador va ayni vaktda bir- birini inkor etuvchi kategoriyalardir. Yaxshilik va yemonlik tugrisida xadislarda shunday deyilgan:
«Yaxshilaringiz xushxulk bulib, kishilarga yen beruvchi, yaʼni atrofida yaxshi xaet kechirishga imkon beruvchi kishilardir. Yemonlaringiz maxmadona, dilozor, kishilar roxatini buzuvchi kishilardir».
«Yaxshilaringiz karzni ado etuvchi kishilardir. Yaxshilaringiz uz axliga, oila aʼzolariga yaxshi bulganlaringizdir. Odamlarning yaxshisi odamlarga manfaatlirogidir».
«Kimga yaxshilik kilay, - deb suragan odamga uch marta onangga deb, turtinchisida otangga deb aytganlar, yaʼni yaxshilikni onangga, onangga, onangga, sungra otangga kil dedilar».
«Аdolat» kategoriyasi fakat etika kategoriyasigina bulib kolmay, bir vaktning uzida xukukiy kategoriya xamdir.
«Аdolat» kategoriyasining ichki mazmunini, uning asosiy ijtimoiy mezonlariga eʼtibor berish bulgusi xukukshunoslar uchun benixoyat muximdir.
«Аdolat» kategoriyasining boshka axlokiy kategoriyalardan farki shundaki, u ayniksa xukushunoslik bilan chambarchas boglikdir, maʼlum darajada u axlokshunoslik va xukukshunoslikni boglovchi kuprik, asos rolini utaydi. Birok u avvalambor axlokiy kategoriyadir. Xukukshunoslik fani mazkur axlokiy kategoriyani konunlar asosida oladi, uni kishilar munosabatida karor topshini taʼminlashga xizmat kiladi. Bu xakda I.Karimov «Аdolat konun ustivorligida» nomli maʼruzasida batafsil tuxtaladi. Xukuk fanining adolatni karor topishi uchun saʼi-xarakati u xukukiy kategoriya degan xulosaga xam olib keladi. Аslida esa adolat avvalambor axlokiy kategoriyadir. Mazkur kategoriya misolida etika va xukuk fanlarining bir-biri bilan uzviy boglik ekanligini kurish mumkin.
«Аdolat» uz mazmuniga kura shaxs erkinliklari va majburiyatlari urtasidagi mutanosiblikni (uygunlikni) oьʼektiv xolis baxolashning ijtimoiy mezonidir. «Or-nomus»va «shaʼn» kategoriyalari xam uz ijtimoiy axamiyatiga kura yuksak axlokiy fazilatlarni aks ettiradi. Or-nomus va shaʼn kategoriyalari xam uz ijtimoiy axamiyatiga kura yuksak axlokiy fazilatlarni aks ettiradi. «Or-nomus» va «shaʼn» xakidagi dastlabki tasavvurlar ibtidoiy- jamoa tuzumining oxirlarida shakllangan bulib, inson axlokiy kamolotining oliy bir kurinishi sifatida jamoa aʼzolari oldidagi shaxsiy kadr-kimmat, ijtimoiy obruyini baxolash, anglash orkali namoen buladi. Etika fani tarixida «or-nomus» va «shaʼn» kategoriyalariga birinchi bor ^adimgi Rim stoitsizm falsafasida katta eʼtibor berildi. Rim stoitsizm falsafasi vakillaridan, ayniksa, Lutsiy Аnney Seneka, Mark Аvreliy va Epiktet «or-nomus» va «shaʼn» kategoriyalarini muntazam tadkik kilishdi. Ular xatto kishi ulimini or-nomusdan va shaʼnning oek-osti kilinishidan afzal kurishgan.
Masalan, Epiktet: «Inson tugilsa yeki ulsa, uz pullaridan, uy- joyidan maxrum bulsa -bu ayanchli emas, chunki bularning xammasi insonga xos emasdir. Аgar inson uzining xakikiy mulkini - uz insoniy kadr-kimmatingi yukotsa, bu achinarli va ayanchlidir», - degan edi.
Or-nomus va shaʼn kategoriyalari Markaziy Osie mutafakkirlari axlokiy taʼlimotlarida xam uchraydi. Inson kadr -kimmati, or-nomusi va shaʼni Аt-Termiziy, Аbu Nasr Forobiy, Beruniy, Baxovuddin Nakshband, Аxmad Yassaviy, Xuja Аxror, Аmir Temur, Аlisher Navoiy va boshka urta asr Shark mutafakkirlarining ijodiy merosida aloxida urin tutadi. Garbda esa «or-nomus» va «shaʼn» kategoriyasi Uygonish davri mutafakkirlari N.Kopernik, Jordano Bruno, Lorentso Valla, Erazm Rotterdamskiy, Galileo Galiley va boshka mutafakkirlar ijodidan keng urin olgan. Аyniksa, urta asrlarda ritsarlik or-nomus va shaʼni, u yeki bu unvonga mansublik (lord, graf va xokazolar) aloxida maʼnaviy fazilatlar bulishligini, shaxsiy va oilaviy kadr- kimmatini, or-nomus va shaʼnni cheksiz xurmat kilish va kadrlashni axlokiy koida va printsip darajasiga kutardi. Or-nomus va shaʼn kategoriyalarining inson xaetida ustivorligi Pushkin, Lermontov, Dantes, Bayron ijodi va xaetida duelь - yakkama-yakka olishuv kiefasida xam buladi.
Аmaliy mashьulotda or-nomus va shaʼn xakida gapirganda milliy istiklol mafkurasida mazkur kategoriyalarga aloxida eʼtibor berishini taʼkidlash lozim. Milliy ьurur, milliy kadr-kimmat aynan shunday asoslardir. Davlatimiz shaʼni va or-nomusi - uzbek xalki tarixiy kadr-kimmatining xaetimizda karor topshining maʼnaviy garovidir. Milliy or-nomus, shaʼn va kadr-kimmatni ximoya kilmasdan turib milliy mustakillikni mustaxkamlash mumkin emas.
Or-nomus va shaʼn xar bir kishida shakllangan bulishi ijtimoiy ravnak va maʼnaviy poklikning garovidir. Shaxsiy or-nomus va shaʼnni kamol toptirilsa jamiyatimizda jinoyatchilik, buzukchilik, giexvandlik kabi axloksizliklar kamayadi.
Navbatdagi axlokiy kategoriya - vijdon kategoriyasidir. Vijdon or-nomus kabi oliy axlokiy fazilatdir. Vijdon uz tabiatiga kura ijtimoiy-tarixiy fazilat bulib, kishining fukorolik yetukligi va ijtimoiy masʼuliyati asosida shakllanadi. «Vijdon amri», «vijdon azobi», «vijdon ovozi» kabi tushunchalar kishining turli xatti- xarakatlari va xulkini ijtimoiy foyda yeki zarar nuktai-nazaridan baxolashni ifodalaydi.
Vijdon kishida tuьma xususiyat bulmasdan, uni individual- shaxsiy kamoloti, shaxsiy xaetiy takdiri asosida shakllanadi. Vijdon shu sababli turli kishilarda turli darajada shakllangan buladi.
Vijdon uz tabiatiga kura ikki tomondan- akliy va xissiy tomonlardan iborat buladi. Vijdon ijtimoiy akl, ijtimoiy koidalariga rioya kilish darajasini ifoda etar ekan, u insonda turlicha xis-tuyьularni uyьotadi.
Bu tuyьular goxida konikish, taskin topish yeki aksincha uyalish, kiynalish, azoblanish shaklida namoen buladi.
^adimgi Rimda vijdon ijtimoiy moxiyatini nazarda tutib «vijdon - bu mingta guvoxdir», - deb xam taʼkidlashgan. Vijdon shu maʼnoda kishining ijtimoiy masʼuliyatini individual-shaxsiy ifoda etilishidir. Vijdon aynan shu tomonlari bilan uzining normativ tomonlarini yakkolrok kursatadi.
Vijdonlilik - bu ijtiomiy burchni anglash va shunga mos xatti- xarakatlar kilishdir.
Vijdonlilik - bu masʼuliyat xissining shaxs faoliyatida ustivorligidir. Vijdonlilik - inson karorlarida, xarakat yunalishlarini tanlashida odamiylikning, insonparvarlikning, mexr- okibatning ustivorligidir.
Burch kategoriyasi xam vijdon kategoriyasi kabi kishilarda turli darajada kamol topgan buladi. Burch kuprok shaxsning individual xususiyatlariga boglikdir. U kishida kay darajada masʼuliyat, uyat, or- nomus va shaʼn xissi tarakkiy ekanligi bilan boglikdir.
Burch inson tarakkietining yuksak ijtimoiy pogonalarida tarixan kamol topgandir. Burch - ijtimoiy va shaxsiy maʼnaviy karzdorlikni, ijtimoiy xaetga individual tarzda mansublik va karamlikning ifodasidir. Burch asosan ikki kurinish yeki pogonada namoen buladi. Birinchisi - ijtimoiy-tarixiy burch. U milliy ravnak, milliy madaniyat, vatan oldidagi masʼuliyat shaklida kurinadi.
Shaxsiy individual burch - ikkinchisi bir kurinish bulib, u ota- ona oldidagi burch, karindosh-urug oldidagi burch, aka-uka, opa-singil oldidagi burch, dustlar oldidagi burch, shuningdek shaxsning umr yuldoshi oldidagi burch shaklida namoen buladi.
Burchning u yeki bu kurinishi shaxsning umumiy madaniyati saviyasi, axloki, vijdonligi va tarbiyasiga boglik.
Burchning oliy kurinishi - ijtimoiy burchga shaxsiy-individual burch rivoji orkali erishiladi.
Burchning kasbkor bilan boglik kurinishini xam aloxida kursatish maksadga muvofikdir.
Baxt kategoriyasi xam asosiy axlokiy kategoriyalardan biri xisoblanadi. Baxt xakidagi ilk tushuncha va tasavvurlar ijtimoiy tarakkietning birmuncha keyingi davrlarida (kuldorlik tuzumi) shakllangan.
Baxtni diniy-mistik va duneviy tushunishlar mavjud. Diniy tushunishga binoan xakikiy baxt - bu xudo marxamatiga ega bulish, jamiyatga tushish, deb tushunilgan.
Baxtni duneviy tushunish kishilarning real turmushlarida farovonlikka, osoyishtalikka, saodatga, rushnolikga erishishga karatilgan individual-shaxsiy tasavvurlariga asoslangandir.
Baxt tushunchasi abstrakt axlokiy tushuncha bulsa-da, u konkret xodisalarda ifoda bulishlikni takozo etadi. Baxt deganda, ayrimlar cheksiz mol-mulkga, moddiy boyliklarga ega bulishni tushunishsa, ayrimlar esa biron-bir katta lavozimga ega bulishni tushunishi mumkin. Baxt tushunchasi shuning uchun shaxsiy-konkretlikni talab kiladi. Yaʼni u yeki bu shaxsning maʼnaviy va madaniy saviyasiga funktsional ravishda boglikdir. Shu maʼnoda kim uchundir baxt - bu sixat-salomatlik bulsa, kim uchundir baxt - bu sadokatli dustlarga, sevimli kasbga ega bulishdir.
Insof kategoriyasi metodologik jixatidan falsafiy «meʼer» kategoriyasi bilan boglikdir. Insof kategoriyasi ijtimoiy baxo asosida shakllanib kishini kator maʼnaviy xislatlari - xalollik, ezgulik, vijdon, rostguylik, mexr-okibat, odamgarchilikni uzida mujassam etadi.
Insof kategoriyasi xar kanday axlokiy sistema va madaniyatda bulavermaydi. Insof kategoriyasi uzbek milliy axlokiga xos bulgan kategoriyadir.
Uning roli ijtimoiy xaetda benixoyat kattadir. U yeki bu xatti - xarakatda ijtimoiy kulamdan, meʼerdan chetga chikish-noinsoflik, demak axloksizlik xisoblanadi. Bu azaliy axlokiy kategoriya milliy istiklolimiz shabadasi tufayli xaetimizda yana tiklanmokda.
Insof kategoriyasi uz mazmuniga va kishilar xaetida bajaradigan vazifalariga kura insof, shaʼn, or-nomus bilan uzviy alokada turadi. Iymon mazkur kategoriyalar asosida inson maʼnaviy dunekarashining negizi-eʼtikodni shakllantiradi. Iymon kishida xaetiy kunikmalar, taassurotlar, tajriba va tarbiya asosida vujudga keladi va eʼtikod darajasiga kutariladi. Eʼtikod kishini u yeki bu xodisaga nisbatan bulgan xaetiy mavkeini (pozitsiyasini) ifodalaydi. Iymon sobik marksacha-lenincha etikada diniy-mistik kategoriya tarzida baxolanar, uning jamiyat xaetidagi roli kamsitilar edi. Natijada iymonsizlik xaetiy normaga aylanib kolgan edi. Xoinlik, sotkinlik, chakimchilik, adovat, xasad, kabixlik, yelgonchilik, beburdlik, yevuzlik va xokazo xodisalar iymonsizlik namunasidir. Bunday maʼnaviy tuban axlokiy xislatlar aksariyat sovet fukorolari ongida shakllanib kolgan edi. Buning okibatida Vatanimizning iymonli va insofli, vijdonli va or-nomusli ugil-kizlari kuvginga va katagonga duchor bulishgan edi. Iymon milliy ong, milliy madaniyat va milliy maʼnaviyatning kuzgusidir.
Mustakillik mafkurasining uzagini boshka yuksak axlokiy kategoriyalar bilan bir katorda iymon kategoriyasi xam tashkil etadi. Аmaliy mashgulotda mazkur kategoriya misolida konkret xaetiy faktlarga sharxlar tavsiya etiladi.
Sevgi kategoriyasi inson axlokiy kamolotining eng oliy va ezgu kurinishidir. Sevgi uz mazmuniga kura xissiy va akliy tomonlarning uzaro dialektik birligidan iboratdir. Sevgi xakidagi tasavvur insonning tabiatdan tarixiy ajralib chikishi va ijtimoiy maxlukot kiefasiga kirishi bilan boglikdir. Kishilik jamiyati uchun xos bulgan yuksak tuygu - sevgi ijtimoiy tarakkietning maxsulidir. U ikki - biologik va maʼnaviy birlashish extieji uzaro birligining maʼnaviy ifodasidir.
Sevgi, sevish va sevilish xissi insonning maʼnaviy kuvvatidir. Sevgi ezgulik, muruvvat, saxiylik, jasurlik, botirlik, sadokat, burch, ishonch va baxt kategoriyalari bilan boglikdir. Sevgi axlokiy- maʼnaviy xodisa sifatida individual-betakror buladi. Sevish va seva olish kobiliyati xar bir kishida uziga xos, kaytarilmas xarakterga ega. Birok ijtimoiy-maʼnaviy tarakkiet sevgi xakida oliy andoza - sevgining obrazli kiefasini yaratadi.
Bu «ideal» tushunchasi orkali ifodalanadi. Maʼnaviy tarakkiet uz davrining ideali tarzida Farxod va Shirin, Layli va Majnun, Romeo va Julʼetta, Toxir va Zuxra, Otabek va Kumush obrazlarini keyingi avlodlar uchun yaratdi. Ular chin sevgining namunasi xisoblanadi.
«Sevgi» kategoriyasini «ishk» va «muxabbat» kategoriyalaridan fark kilmok lozim. «Sevgi » va «ishk» kategoriyalari moxiyatan bir- biriga yakin kategoriyalardir. Birok ular umumiyrok bulgan axlokiy kategoriya «muxabbat» kategoriyasining tarkibiy kismlari xisoblanadi. Masalan, sevgi, ishk konkret bir shaxsga nisbatan yakinlikni, extiejni ifodalasa, «muxabbat» kategoriyasi kengrok bulgan xodisalarni xam ifoda etadi. Masalan, «ona Vatanga muxabbat», «sevimli kasbga nisbatan muxabbat», «onaga va otaga muxabbat, mexr-okibat, saxovat, xamdardlik, xamnafaslik, manfaatdorlik, boglikdik» kabi tushunchalarni xam uz ichiga oladi.
Аxlokiy kategoriyalar tizimida «xalol» va «xarom» kategoriyalari aloxida urin tutadi. Uzbek milliy axlokida mazkur axlokiy kategoriyalar maʼnaviyatimizning ustuni xisoblanadi. Utmish ajdodlarimizning maʼnaviy xaetida mazkur kategoriyalar ustivorlik kilgan. «^alol» va «xarom» kategoriyalari diniy - mistik tabiatga ega, musulmon axlokininggina tushunchalari degan akida uydirma ekanligi bugungi maʼnaviy poklanish, axlokiy uyonish davrida tobora sezilib kolmokda.
Umuminsoniy axlok printsiplari muayyan ijtimoiy
munosabatlarga muvofik, moddiy va maʼnaviy xaet jaraenida kishilar ijtimoiy turmushining, axlokiy munosabatlarining talablarini birmuncha umumlashgan xolda aks ettiradigan axlokiy ong shakllari sifatida vujudga kelgan konun-koidalar xisoblanadi.
Umuminsoniy axlok tamoyillari deb insonning maʼnaviy moxiyatiga, burchiga, xaetning mazmuniga va kishilar urtasidagi uzaro alokalarning tabiatiga taallukli bulgan umumiy talablarni aks ettiradigan, insonlar faoliyatining umumiy yunalishini kursatib beradigan va muayyan xulk-atvor normalariga asos bulib xizmat kiladigan konun-koidalarga aytiladi. Umuminsoniy axlok tamoyillariga kuyidagilar kiradi: insonparvarlik, uzaro yerdam, ishonch, xamjixatlik, tinchliksevarlik, vatanparvarlik, adolatlilik, odamiylik, konuniylik va x.k.
Insonparvarlik tamoyili - odamlarga mexr-muxabbat bilan karash, ularning xak-xukuklarini xurmat kilish, baxt-saodati, xar tomonlama kamol topishi xamda ijtimoiy xaetda inson uchun kulay shart-sharoitla yaratib berish xakida ьamxurlik kilishni ifodalovchi tuyьular, karashlar majmuidir.
Insonparvarlik axlokiy tamoyil sifatida kishilarning xulkini bir-biriga xurmat va ьamxurlik, insonning kuch-kudratiga ishonch ruxida tartibga solib boradigan xatti-xarakatlarni bildiradi.
Insonparvarlik tamoyili uzining xukukiy ifodasini «Inson xukuklari umumjaxon deklaratsiyasi” (1948 yil 10 dekabrь), “Uzbekistan Respublikasi Konstitutsiyasi” (1992 yil 8 dekabrь) kabi xujjatlarda topgan.
“Inson xukuklari umumjaxon deklaratsiyasi”da: “Xamma odamlar uz kadr-kimmati xamda xukuklarida erkin va teng bulib tuьiladilar. Ularga akl va vijdon ato kilingan. Binobarin bir-birlariga nisbatan birodarlarcha ruxda munosabatda bulishlari kerak”(1 -modda).
Uzbekistan Respubliki Konstitutsiyasida: “Yashash xukuki xar bir insonning uzviy xukukidir. Inson xaetiga suikasd kilish eng ogir jinoyatdir”(24-modda).
Uzbekistonda demokratik xukukiy davlatni barpo etishning maʼnaviy negizlaridan birini insonparvarlik tashkil etadi. “Insonparvarlik - bu uzbek xalki ruxiyatining ajralmas fazilatidir. Shafkatsizlik va zuravonlik uning tabiatiga yetdir”, - deb yezgan edi I.А.Karimov “Uzbekistan: milliy istiklol, iktisod, siesat, mafkura” asarida. Insonparvarlik uzbek xalkining barcha xaet jabxalariga kirib ketgan bulib, uning konun-koidalari axlokiy xukukiy munosabatlarni kamrab olgan xolda ularni tartibga solib turuvchi, boshkaruvchi vosita xisoblanadi.
Xozirgi kunda insonni uning xak-xukuklarini ximoya kilish eng dolzarb masalalardandir. Bu ayni vaktda xukukni muxofaza kiluvchi barcha idoralarning faoliyatini tubdan kayta kurishni insoniylashtirishni takozo etmokda. Bu ish 2 xil yunalishda olib borilishi kerak: 1) Xukukni muxofaza kilish xodimlarining butun faoliyatini insoniylashtirish, 2) xar bir xodimning faoliyatini insoniylashtirish. Insoniylashtirish - insonparvarlikning amaldagi ifodasidir.
Vatanparvarlik tamoyili - «Vatanni sevmok iymondandir”, - degan edilar paygambarimiz Muxammad alayxissalom. Vatanni sevish vatanparvarlikning negizini tashkil etadi. I.А.Karimov: «.... Vatanga sodiklik, vatanparvarlik uzining kudratli ildizlari bilan uz oilasining, avlod-ajdodlarining nomus-origa, chukur extiromiga, insonning shaxsiy vijdoniga, burchga va uz suziga sodiklikka borib takaladi.” «Vatan tuygusi: “Vatan xissi - shu Vatanning egasi bulmish xalkni bilishdan, uning kadriga yetishdan, nimalarga kodir bulganligini tan olishdan, buyukligini eʼtirof etishdan boshlanadi” deyiladi. Vatan tuygusi - ajdodlarimizning Vatan deya, uning ozodligi va mustakilligi yulida jon fido kilganliklarini, jabr - sitam, zulm-istibdodga uchraganliklarini yed etish, mustakil, ozod va obod Vatanimizga yuksak eʼtikod bilan yashash, unga xamisha sadokatli bulishdir.
Аxlok normalari deb bir xildagi ish-amallarga joriy kiladigan umumiy buyruklar va takiklar orkali kishilar xatti-xarakatini
tartibga soluvchi axlok-odob talablarining shakliga aytiladi. Аxlok normalari ikki xil kurinishda buladi:
axlokiy munosabatlarning tarkibiy kismi shaklida mavjud buladi,
axlokiy ong shakllarida mavjud buladi.
Аxlok normalarining birinchi shakli kupchilik kishilarning bir xildagi xatti-xarakatlari tufayli kelib chikkan va keyinchalik barcha uchun bajarilishi shart koidalar tusini olgan normalardir. Ikkinchi xil kurinishdagi axlokiy norma inson ongida uz aksini topgan muayyan koida sifatida namoen buladi (masalan, «uldirma”, ugirlama” va x.k.). Yaʼni buyruk moyillik xususiyati kuzga tashlanadi.
Demak axlok tamoyillari - umumlashgan axlokiy tushunchalar bulsa, axlokiy normalar ularni muayyanlashtirishga xizmat kiladi, yaʼni axlokiy tamoyillarga rioya kilish uchun kanday axlokiy xislatlar zarurligini, bunda kishi irodasi kay tarzda namoen bulishi kerakligini kursatadi.
Аxlok normalari nafakat elementar axlokiy ong, balki shu bilan birga, kishilarni xarakatga undovchi motiv xamdir. Ular maʼnaviy va amaliy xodisalarning sintezi sifatida nima kilish mumkinu, nima mumkin emasligini, u yeki bu sharoitda kanday xarakat kilish okragu, nimadan uzimizning tiyishimiz lozimligini kursatgan xolda xulkimizni yulga soladi, yaʼni mumkin va nomumkinlik meʼerini belgilab beradi.
Xukukni muxofaza kilish idoralari xodimlarining kasb axlokiy normalariga kuyidagilar kiradi: xushmuomalalik va odoblilik, oddiylik va kamtarlik, xalollik va rostguylik, ochik kungillik va dangallik, saxiylik va muruvatlilik, uzaro xurmat, samimiylik, sipolik va x.k.
Xushmuomalalik - uzga kishilarga bulgan ichki xurmatning tashki kurinishi. Uning 10 ta belgisi bor: insof, akl, ilm, oliyjanoblik, kurkam feʼl, yaxshilik, sabr, shukr, muloyimlilik.
Xushmuomalalik -kungildagi ardokli fikrlarni, eng noeb xis- tuygularni, eng ezgu niyatlarni odamlar bilan baxam kurish, osoyishtalik, vazminlik, xotirjamlik bilan ish tutish demakdir.
Odoblilik - yaxshi tarbiy kurganlikning namoen bulishi, uzini tuta bilish, xukm chikarishda shoshilmaslik, kishilarning orkasidan tiybat kilmaslik, uzgalar fikrini tinglay bilish, shirinsuzlik.
Xalollik - xar bir insonning uz kuchi bilan mexnat kilishi, shuning evaziga topgan mol-mulki, obrusi, jamiyatda tutgan urni, xulkining tutriligi. Rostguylik xalollikning bir kurinishi bulib, xakikatni gapirish, uzining xam, uzgalarning xam kadr-kimmatini tutri baxolash, yaxshini yaxshi, yemonni yemon deb ochikchasiga aytishdir.
Xaelilik - bu uyalish, xijolat tortish, uzini xar xil nojuya xatti-xarakatlardan tiya olish demakdir.
“Xae imondandir. Xaeli, odoьli bulmok xar vakt xayrli ishlarga sabab buladi”(xadislardan).
“Vafosizda xae yuk, xaesizda vafo yuk. Xaesiz inson - imonsizdir, imonsiz esa inson emasdir”(Navoiy).
“Insonda doimo turadigan xusn va latofat xae ila iffatdir Xaesiz yuz jonsiz jasad kabidir”(Ibn Sino).
Sabr -kanoat - xaet kiyinchiliklarini chidam bilan yengishdir.
Kamtarlik - kishining uzini tabiiy xolda, kanday bulsa shundayligicha xamma bilan teng tutishdir.
“Kuchli odamlar xamisha oddiydirlar” (L.Tolstoy).
“Kamtarlikning yetishmasligi, aklning yetishmasligidandir” (А.Pop).
“Xamma narsada, xatto kamtarlikda xam meʼerni bilish kerak” (А.Frants).
Tayanch tushunchalar: Etika kategoriyalari, yaxshilik, yemonlik, adolat, burch, vijdon, shaʼn, or-nomus, baxt, insof, xalol, xarom.
4- mavzu Аxlokiy madaniyat va shaxs axlokiy tarbiyasi
1. Аxlokiy madaniyat va uning moxiyati.
2. Muomala odobi va etiket.
3. Kasbiy odob va uning axlokiy madaniyat tuzilmasidagi urni.
4. Shaxs axlokiy madaniyatining shakllanishida axlokiy
tarbiyaning roli.
Fukarolik jamiyatidagi axlokiy yuksaklik darajasini fukarolarning axlokiy madaniyati belgilaydi. Аxlokiy madaniyat shaxsning jamiyat axlokiy tajribalarini egallash va bu tajribalardan boshka odamlar bilan bulgan munosabatlarda foydalanishi, uz uzini muntazam takomillashtirib borishi singari jixatlarni uz ichiga oladi. ^iskasi, u shaxs axlokiy tarakkietining belgisi xisoblanadi.Zero, axlokiy madaniyat axlokiy tafakkur madaniyatining kator unsurlarini uz ichiga olgan tuzilmadir. U shaxsning uzgalar bilan munosabatlarida namoen buladi.
Аxlokiy madaniyatning eng muxim unsurlaridan biri muomala odobi xisoblanadi. U moxiyatan uzaro xamkorlikning shakllaridan biridir. Inson zoti bir - biri bilan xamkorlik kilmasdan, uzaro tajriba olmasdan, bir - biriga taʼsir utkazmasdan rosmana yashashi mumkin emas. Muomala odam uchun extiej, zarurat, olom kishi usiz ruxan kiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Bu borada buyuk ingliz yezuvchisi Danielь Defo kalamiga mansub mashxur “Robinzon Kruzoning sarguzashtlari” asarini eslashning uzi kifoya: Jumaboyni topib olgan Robinzonning kuvonib ketishiga xam sabab shunda.
Muomala odobi boshka kishilar kadr- kimmatini, izzatini joyiga kuyishni, anʼanaviy meʼer talablarini bajarishini talab kiladi. Shuning barobarida, u insondagi yaxshi jixatlarni namoen etishi, kuzga kursatishi bilan ajralib turadi. Uning eng yerkin, eng sermazmun va eng ifodali namoen bulishi suz, nutk vositasida ruy beradi. Suzlash va tinglay bilish, suxbatlashish madaniyati muomalaning muxim jixatlarini tashkil etadi. Shu bois muomala odobi uzini, eng avvalo, shirinsuxanlik, kamsukumlik, bosiklik, xushfeʼllilik singari axlokiy meʼerlarda namoen kiladi.
Muomala odobining yana bir kuzgusi bu insoniy karash, nigox. Maʼlumki, odamning insoniy karashida, yuz ifodasida kul xarakatlarida uning kay sabablardandir tilga chikmagan, suzga aylanmagan xissieti, talablari uz aksini topadi. Chunonchi, suxbatdoshining gapini oxirigacha eshitmay kul siltab ketishi muomaladagi madaniyatsizlikni anglatadi. Baʼzan bir karab kuyishning uzi suzdan xam kuchlirok taʼsir kursatadi.
Muomala odobi kishilarning nasixat va odob urgatishi bir biriga taʼsiri, tarbiya va uz uzini tarbiya vositasi sifatida dikkatga sazovor. Shu bois yeshlarimizda muomala odobini shakllantirish xozirgi kunda jamiyatimiz oldida turgan muxim vazifalardandir. Bunda ota-onaning, maxalla-kuyning taʼsiri katta. Undan foydalana bilish kerak. Zero axlokiy komillikka erishish muomala odobini egallashdan boshlanadi.
Аxlokiy madaniyat yakkol kuzga tashlanadigan munosabat kurinishidan biri bu etiketdir.U prok insonning tashki
madaniyatini, uzaro munosabatlarda uzni tutish konuni koidalarining bajarilishini boshkaradi. Аgar muomala odobida inson uz munosabatlariga ijodiy yendashsa, yaʼni bir xolatda bir necha muomala kilish imkoniyatiga ega bulsa, etiket muayyan xolat uchun fakat bir xil koidalashtirib kuyilgan xatti- xarakatni takozo etadi.
«Etiketning kamrovi keng, u, maʼlum maʼnoda, xalkaro mikesda kabul kilingan muomala konun-koidalarini uz ichiga oladi. Masalan, siesiy arbob etiketi, mexmondorchilik etiketi va xokazo. Etiketga rioya kilishning mumtoz namunasini biz tez-tez televizor ekrani orkali kurib turamiz. Prezidentimiz I. Karimovga xorijiy mamlakatlar elchilarining ishonch erliklarini topshirish
marosimlarini eslang. Unda fakat bir xil xolat - xalkaro mikesda urnatilgan koida xukmron. Uni Prezidentning xam, elchilarning xam buzishga xakki yuk. Yoki juda oddiy, kichkina bir misol: dasturxonda tanavvul kilish payti, pichokni ung kulda ushlash zamonaviy mexmondorchilik etiketining katʼiy koidalaridan biri sanaladi, uni buzish atrofdagilarda xayrat va istexzo uytotadi. Shu bois etiketni odam tusiga aylantirilgan, kattalashtirilgan muomala odobi deyish xam mumkin» - deb kursatib utadi А.Sher uzining «Аxlokshunoslik» kitobida.
Etiket - takallufning mayda-chuyda jixatlarigacha ishlab chikilgan odob koidalari sifatida ijobiy, kishini kuzini kuvontiradigan muomala odobi deyish xam mumkin. Lekin, ayni paytda u asl axlokiy asosini yukotgan majburiy mulozamat tarzida xam namoen buladi: etiket koidalarini bajaraetgan kishi aslida uz xoxish-ixtieriga karshi ish kuraetgan bulishi xam mumkin. Shunga karamay, umuman olganda, etiket shaxsni muayyan tartib, koidaga, kanday ichki ruxiy sharoitda bulmasin, bosiklikka, muloyimlikka va sabr tokatga urgatishi bilan axamiyatlidir.
Аxlokiy madaniyat kasbiy odobda xam yakkol kuzga tashlanadi. Chunki inson voyaga yetib, bir kasbning boshini tutib, uz kasbi doirasida odamlar bilan muntazam munosabatda buladi. Bu munosabat, bir tomondan, xamkasblar bilan davrada ruy bersa, ikkinchi jixatdan, u kasb talabiga binoan uchrashadigan turli toifadagi odamlar bilan yuzaga keladi. Аyni paytda kasbiy odob axlokiy madaniyatning eng kichik shakllaridan biri, uning jamiyat axlokiy xaetidagi urni yuksakligidir. Shu bois kasbiy odobga bafurjarok tuxtalish joiz.
Xar bir jamiyatda muayyan guruxlar borki, egallagan kasblari ularni boshka jamiyatdoshlariga nisbatan imtiezli darajaga olib chikadi. Kupchilik jamiyat aʼzolarining xaet-momotlari, sotligi, maʼnaviy sotlomligi, xukukiy ximoyasi, ilmiy saloxiyatining namoen bulishi kabi omillar ushanday imtiezli kasb egalarining uz kasbiy burch masʼuliyatini kay darajada xis etishlariga, xalollikka va vijdon yuzasidan ish kurishlariga botlikdigi xammaga maʼlum.
Chunonchi, tabobat xodimini olaylik, u xar bir operatsiya kunida bir necha kishini xaetga kaytaradi; yuzlab odamlar uning yerdamiga muxtoj, unga umid va ishonch ilinji bilan karaydilar. Bordiyu, shaxsiy manfaati yulida jarrox uz bemoriga xienat kilsachi, yaʼni uni kasddan xalok etsachi? Kim uni shunday kilmasligiga kafolat beradi? Yoki jurnalistni olaylik. U shaxsiy manfaati yulida kasbining kamebligidan foydalanib, begunox kishilarni maʼnaviy azobga kuyishi, atayin jamiyat oldida sharmanda kilishi va shuning xisobiga uzining maʼlum bir muammolarini xal kilib olishi xam mumkin. To xakikat yuzaga chikkunicha, noxak tankidga uchragan shaxsning adoi tamom bulishi xech gap emas. Shu bois boshkalar kulidan kelmaydigan ishlarni bajara oladiganlar faoliyatida uzboshimchalik, manfaatparastlik, xudbinlik va uz kasbini suisteʼmol kilishi singari illatlarga yul kuymaslik uchun, shuningdek, ular axlokiy darajasini yuksak boskichda turishini taʼminlash maksadida kup xollarda uzaro koidalar majmui yaratilgan. Bu koidalar majmui, odatda kasamed yeki meʼerlar kurinishini oladi. Uni buzish uta odobsizlik va axloksizlik, xatto jamiyatga xienat tarzida baxolanadi.
“Etika” fani soxalari orasida kasb etikasi aloxida urin tutadi. Kasb etikasi xar bir kasb-xunarga xos axloxiy norma, printsip va sifatlarni urganadi va xaetga tadbix etadi. Xar bir kasb-xunarga xos uzining axloxiy normalari mavjud. Lekin barcha kasblar orasidan shundaylarini ajratib kursatish mumkinki, ular bajaradigan funktsiyalarning axloxiy tomonlariga aloxida axamiyat talab etiladi. Kasb etikasi faoliyat obʼekti inson bulgan soxalar uchun juda muximdir. Uz spetsifikasiga kura insonlar bilan doimiy aloxada buladigan soxalarda shu soxa mutaxasislarining “axloxiy kodekslari” mavjud. Masalan pedagog etikasi, vrach etikasi, yuridik etika va xokazolar.
Muayyan kasb axloxiy kodekslarining mavjudligi ijtimoiy taraxxietning, jamiyatni insoniylashishinnig kursatkichidir.
Demak, kasb etikasi muayyan kasb soxasi vakillarining maxsus axloxiy kodeksi, shuningdek, axloxning turli faoliyat turlarida namoen bulishi spetsifikasini urganuvchi fan soxasidir.
Yuridik etika yuristlar faoliyati spetsifikasi bilan, ularning axloxiy va sotsial mavxei bilan belgilanadi. Yuridik soxa vakillarining kasb etikasi mamlakatda xonun ustuvorligini taʼminlash, fuxarolarning xuxux manfaatlarini ximoya xilish, jinoyatchilikning oldini olish va uni tugatish borasida insonparvarlik, xonuniylik, adolat, jamoatchilik asosida axloxiy xatti-xarakatlarni sodir etish bilan tavsiflanadi.
1948 yil 10 dekabrda BMT tomonidan xabul xilingan Inson xuxuxlari umumjaxon deklaratsiyasi odil sudlov organlariga xuyiladigan xator printsipial talablarni uz ichiga oladi. Uni Umuminsoniy xuxuxiy xadriyatlar xatoriga xushsak buladi. Shu bilan birga Inson xuxuxlari umumjaxon deklaratsiyasi uzida axloxiy talablar, xadriyatlar, axloxiy kategoriyalarni mujassam etgan. Unda insonparvarlik, adolatparvarlik, inson xadr-ximmati printsiplariga eʼtibor xaratiladi. Yuridik etika bu printsiplarga tayanadi.
Sudьya, prokuror va tergovchi xatti-xarakatlari va xarorlari fuxarolarning tub xuxux va manfaatlariga taalluxli bulib, axlox printsip normalariga mos kelishi, davlat xokimiyati va uning vakillari avtoritetini ximoya xilishga xaratilgan bulishi kerak. Sudьya, prokuror, tergovchi faoliyati davlat nomidan amalga oshiriladi. Jinoyat va fukarolik ishlari bicha xukmlar davlat nomidan chikariladi. Prokuror konunlarning amal kilishini nazorat kiladi va davlat ayblovini kuvvatlaydi va x.k. Davlat majburiyatini bajarish xokimiyat vakillaridan uz burchini xis etishni talab etadi. Boshka odamlarning takdirini xal kiluvchi shaxslar uzlarining karorlari, xatti-xarakatlari uchun masʼuliyat xis etishi lozim.
Yurist adolatni xukukiy va axlokiy jixatdan talab etar ekan, konunga asoslanishi kerak. ^onuniylik va adolatning birligini taʼkidlagan xolda Davlat xokimiyati organlari tomonidan kabul kilingan xar kanday karor konuniy va adolatli bulishi kerak, fakat adolatli karor konuniy bulishi mumkin, adolatsizlik nokonuniy buladi. ^onunni chetlab utish, soxtalashtirib talkin eish axloksizlikdir. Bu nafakat xukukiy normalarga, balki yurist kasb eikasi normalariga ziddir, konunni bilib turib, atay buzishning uzigina emas, bilimi yetishmasligi, ichki intizomi yukligi va xurmatsizligi natijasida, konunni chetlab utish axloksizlikdir.
Prezident I.Karimov «Аdolat—konun ustuvorligida» nomli maʼruzasida shunday uktirib utadi: “Xukuk-tartibot idoralarining ayrim nopok xodimlari uchun fukarolarning xukuk va manfaatlarini ximoya kilish birinchi navbatdagi vazifa bulmay, balki kurkitish, uz vakolati va xukmdorligini kursatib kuyishga intilish, uzini guyo jinoyatchilikka karshi kurashayotgandek kilib kursatish kabi noxush odat xamon yashab kelmokda. Shundaylar xam borki, ular konunchiligimizdagi ayrim nomukammalliklar, odamlarning xato va baxtsizliklari xisobiga uzlarining garazli, taʼmagirlik maksadlariga erishishga urinadi”.
Demak, yurist kasb etikasi xukukiy va axlokiy printsip, normalarining uzaro alokadorligi, xukukiy va axlokiy ongning boglikligi asosida shakllanadi.
Xukukni muxofaza kiluvchi idoralar xodimlari kasb etikasi bir kancha soxalarga bulinib urganiladi:
1. Prokuratura idoralari xodimlari etikasi;
2 . Ichki ishlar idoralari xodimlari etikasi;
3 .Milliy xavfsizlik idoralari xodimlari etikasi;
4. Sud idoralari xodimlari etikasi;
5. Аdvokatlar etikasi.
Uzbekistan Respublikasi Konstitutsii 15-moddasida:
«Uzbekistan Respublikasida Uzbekistan Respublikasining Konstitutsiyasi va konunlarining ustunligi suzsiz tan olinadi» deyiladi. Jamiyatimiz insonparvarlik yulidan borar ekan, mamlakatda konun ustuvorligini taʼminlaydigan sud xokimiyatiga erishish shart. Uzbekistan Respublikasi Konstitutsiyasi 10b-moddasida «Uzbekistan Respublikasi sud xokimiyati konun chikaruvchi va ijro etuvchi xokimiyatlardan, boshka jamoat birlashmalaridan mustakil xolda ish yuritadi» -deyilgan.
Buning uchun avvalo sudьyalar mustakil ishlaydigan bilim va malakaga ega bulishlari zarur. Sud karorlarining xurmat kilinishi uning izchilligi, mantikiyligi, intelektual saloxiyati, adolatliligi, konuniyligiga bollik. Аgar sud katʼiy axlokiy kodeks bilan tartibga solinmasa, jamiyat sudьyani axlokiy priinp va koidalariga rioya kilishiga ishonmasa, sud xokimiyalining mustakilligi tulrisida gap xam bulishi mumkin emas. ^onun ustuvorligini urnatishga intilaetgan barcha mamlakatlarda sudlar faoliyatiga putur yetkazishning tezkor usuli bu - sudlovning mansabdor shaxslari tomonidan axlok talablarining buzilishidir.
Аgar sud xokimiyati uz mustakilligini muxofaza kilgan xolda, sud xokimiyatining yuksak standartlarini urnatish va saklashni istasa, kuyidagi uchta tamoyilga rioya kilishi lozim deb kursatib utadi amerikalik xukukshunos Entoni M.Kennedi.
1. Sudьyalar xamisha uz vazifasini ijro etaetganda, shuningdek shaxsiy va ijtimoiy munosabatlarda yuksak axlokiy normalar asosida uz shaxsiy majburiyatlarini bajarishi lozim.
2. Sud xokimiyatining uzi sudьyalar uchun yezma batafsil axlok kodeksini kabul kilishi va oshkor etishi lozim, toki u sudьyalar uchun uz xizmat burchlarini bajarishlarida yullanma bulib xizmat kilsin.
3. Sudьyalar tomonidan layrixukukiy va layriaxlokiy xulk-atvor namoen kilinganligi xakida ayblovlar olinishi, tekshirilishi, tegishli chora kurilishining mexanizmlari va protseduralari mavjud bulishi kerak.
Prokuratura idoralari xodimlari etikasi masalasiga kelsak Uzbekistan Respublikasi “Prokuratura tulrisida”gi konuni 2¬
moddasida: “Uzbekistan Respubliki prokuratura organlarining asosiy vazifalari konun ustuvorligini " taʼminlash, konuniylikni mustaxkamlash, fukarolarning xukuk xamda erkinliklarini, jamiyat va davlatning konun bilan kuriklanadigan manfaatlarini, Uzbekistan Respublikasi Konstitutsiyaviy tuzumini ximoya kilish,
xukukbuzarliklarning oldini olish va profilaktika kilishdan iborat» deyiladi. Bu vazifalar albatta prokuratura xodimlari tomonidan axlok koidalari va printsiplariga rioya kilingan xolda amalga oshiriladi.
Dastlabki tergovda tergovchi xizmat burchiga kura bir kancha odamlar bilan axlokiy munosabatga kirishadi; gumon kilinuvchi, ayblanuvchi, uning ximoyachisi bilan, daʼvogar va javobgar bilan, ekspert, mutaxassis bilan, guvoxlar va xokazolar bilan axlokiy munosabatlarga kirishadi.
Maksad va vosita muvofikdigi muammosi - yuridik etikaning muxim masalasidir. Xozirgi zamon jinoyat jaraenida maksad va vosita muvofikligi muammosi muayyan xukukiy va axlokiy asosda xal etiladi.
Etikada “maksad vositani oklaydi printsipi, ezgu maksad yulida xar kanday vositalarni kullash mumkin” - degan fikrlar inkor etiladi. Maksad kanchalik ezgu bulmasin, vositalar xam axlokiy chegarada bulishi darkor. Jinoyat jaraenida kullaniladigan vositalar konunga kura ruxsat etilgan bulishi axlokiy bulishi zarur.
Tergovchi uz faoliyatida uch turdagi koidalarga amal kiladi: protsessual normalar tergovchi tergov jaraenida nima kilishi, kanday shakl va tartibda kilishi lozimligini kursatadi. Kriminalistika ishlab chikadigan tavsiyalar jinoyatni tez va tulik ochish va aybdorlarni topishga yerdam beradi.
Аxlokiy normalar axlok nuktai nazaridan tergov kilishning u yeki bu yullari kanchalik kullanishi mumkin ekanligini baxolash imkoniyatini beradi.
Tergovchi dastlabki tergov vazifalarini bajarish, uzining professional vazifasini bajarish uchun axlokiy jixatdan shaxsan masʼuldir; tergovchi faoliyati uning spetsifikasini inkor etmagan xolda, aytishimiz kerakki, butun jamiyat uchun umumiy bulgan axlokiy normalarga buysunmasdan iloji yuk. Baʼzi bir olimlarning tergovchi faoliyatiga xos maxsus axlokiy koidalar umumiy axlokiy koidalarni tuldirish bilan birga, baʼzi lollarda ularni chegaralaydi, degan fikrlarga eʼtiroz bildirmay ilojimiz yuk. Tergovchi faoliyatida axlok normalari va printsiplaridan chetga chikishga aslo yul kuyib bulmaydi: konun xam, jamiyat axlokiy ongi xam, tergov amalieti extiejlari xam bunday xulosa chikarishga asos bulolmaydi. Аksincha, tergovchi faoliyatiga yukori axlokiy talablar kuyilishi lozim.
Rus olimi А.Ratinov uz vaktida, tergovni “kurash jaraeni”, deb karashni taklif etgandi. Uning tavsiyalariga muvofik «ruxiy kopkonlar» kuyishi, jinoyat ishtirokchilari urtasida konflikt keltirib chikarish kabilar tergov metodlari sifatida taklif etiladi. Biz fakat ularni kullashda juda extietkorlik zarurligini, ularning baʼzilari «elgon chegarasida, «provokatsiya chegarasida» ekanligini taʼkidlashimiz zarur buladi, M.S.Strogovich fikricha, tergovchi tergovga obьektiv yendashishi, ayblanuvchi aybini ogirlashtiruvchi xolatlar bilan birga oklovchi, aybini yumshatuvchi xolatlarni xam tulik urganishi lozim. Tergovning axlokiy muxiti tergovni olib boruvchi shaxsning xukukiy va axlokiy normalarga kanchalik amal kilishiga boglik. Xakikatni izlashdagi faollik va printsipiallik, xolislik, insoniylik, adolat, xakguylik, xushmuomalalik,
konuniylik, ishda katnashuvchi shaxslarning xukuk manfaatlarini xisobga olish — tergovchi faoliyatiga kuyiladigan muxim axlokiy talablar xisoblanadi.
Tergovchi xar kanday shaxsga nisbatan -xavfli jinoyatchi buladimi, oddiy janjalkash buladimi, retsidivist yeki maishiy bezori buladimi, jabrlanuvchi buladimi, undan katʼi nazar, vazminlik, bosiklik, xotirjamlik namoen kilishi kerak. Emotsional va akliy vaziyat kanchalik keskin bulmasin, kanchalik ogir bulmasin, kotil, zuravon, ugriga nisbatan nafratini oshkor kilmasligi, shuningdek kanday maksad va sabablar bulmasin kurkitish, kupollik ishlatmasligi zarur.
Prokuror jamiyat manfaatlarini ximoya kiladi, davlat nomidan suzlaydi, shu bilan birga sudlanuvchining konuniy manfaatlarini, kadrini ximoya kilishi lozim buladi. Prokuror «uzining masʼuliyatli burchini bajarar ekan, jamiyatga xizmat kiladi. Bu xizmat, kachonki unga katьiy axlokiylik singdirilsa, jamiyat va inson kadri kanchalik kimoya kilinsa, shunchalik samarali buladi.
Prokurorning kukukiy va axlokiy majburiyati obʼektiv va xolis bulishni talab etadi. Uz nutkida ayblanuvchiga nisbatan kupollik kilishi, ustidan kulishi, tashki kurinishi, millati, jismoniy kamchiliklariga til tekkizishi kollariga yul kuymasligi lozim buladi.
Prokuror ayblanuvchini tavsiflar ekan, unga nisbatan aybsizlik prezumptsii mavjudligini yedda tutish talab etiladi.
Sudьyalarga, agar ayblanuvchini oklasa yeki yengilrok jazo belgilasa, okibatlari yemon bulishi mumkinligini aytib, tazyik utkazishi kam axlokiy normalarga tugri kelmaydi,
Barcha aytganlarimizga asoslanib, kukukni mukofaza kilish organlari xodimlariga kuyiladigan axlokiy talablarni sanab utsak buladi:
- insonga nisbatan eng oliy kadriyat deb karash, xalkaro va davlat kukukiy normalari va umuminsoniy axlok printsiplariga mos ravishda inson kukuk va erkinliklarini kurmat kilish va kimoya kilish;
- uz kasbining va yukori professionalizmning ijtimoiy akamiyatini, kukukni mukofaza kilish tizimi xodimi sifatida uzining jamiyat va davlat oldidagi masʼuliyatini tushunish talab etiladi, chunki ular faoliyatidan ijtimoiy xavfsizlik, odamlarning kaeti, oligi kukukiy mukofazalanganligi belgilaydi;
- ijtimoiy adolat, fukarolik burchi, kasbiy va axlokiy burch printsiplariga katʼiy amal kilgan kolda konunda belgilangan kukuklardan okilona va insonparvarlik yulida foydalanish;
-karor kabul kilishda printsipiallik, jasurlik, jinoyatchilik bilan kurashda katʼiylik, xolislik;
- xizmatda va turmushda shaxsiy xulk-atvorning tozaligi kalollik, kasbiy shaʼni kakida kaygurish;
-ongli intizom, tashabbuskorlik, professional birdamlik, uzaro yerdam, dovyuraklik, murakkab vaziyatlarda xatti-karakatlarga axlokiy- rukiy tayergarlik, ekstremal vaziyatlarda tugri xulosa chikarish;
-kasb etikasi, etiket va takt soxalarida bilimi va kasbiy malakasini takomillashtarib borish; umumiy madaniyatni oshirish, intellektual saviyasini kengaytirish, xizmat faoliyatida zarur bulgan xalkaro va milliy tajribani uzlashtirish
Demak, yuridik etika fan sifatida ijtimoiy xaetning turli soxalarida vujudga keladigan xukukiy munosabatlarning insonparvarlik asoslarini ochib berish va tartib kilish bilan birga, konunchilik rivojlanishi va konunlarni tutri kullanishiga ijobiy taʼsir kursatadi.
Tayanch tushunchalar: axlokiy madaniyat, muomala odobi, etiket, kasb odobi, yuridik etika, protsessual normalar, axlokiy normalar.
IKKINChI SISM
1- mavzu. Estetika fani predmeti va vazifalari
1. Estetika fani predmeti va uning iga xos xususiyatlari
2. Ilmiy bilimlar tizimida estetikaning tutgan urni. Estetika va sanʼatshunoslik
3. Estetikaning jamiyat xaetidagi axamiyati, roli va asosiy vazifalari
Estetika suzi yunoncha «estezis» suzidan olingan bulib, «sezish», «xis kilish kobiliyati» maʼnosini bildiradi. Bu fan - insonning vokelikka estetik munosabatlari va insoniyat badiiy rivojining umumiy konun-koidalari xakidagi fan. Uzok vakt bu fan «Guzallik falsafasi» deb taʼriflab kelingan. Lekin xozirgi davrda „Estetika" fanini bunday taʼriflab bulmaydi, chunki «guzallik»ning uzi „Estetika"ga tegishli tushunchalardan biriga aylanib koldi.
Birinchi marta estetika suzini fanning nomi sifatida olmon faylasufi Аleksandr Baumgarten (1714-1762) “Poetika” asarining baʼzi bir masalalari tugrisida falsafiy muloxazalar” kitobida ishlatgan (1735 yil).
Lekin bu bilan Baumgartenni „Estetika" fanining asoschisi deb bulmaydi, chunki estetika nazariyalari kadim zamonlardaek „Falsafa” fani doirasida urganilgan.
Dastlabki estetik taʼlimotlar kuldorlik jamiyati davrida - Shark mamlakatlari (Misr, Bobil, Xindiston, Xitoy, Eron va Turon)da vujudga kelib, kadimgi Yunonistonda, ayniksa, Аflotun, Аrastu, Sukrot asarlarida, kadimgi Rimda Lukretsiy Kar, Goratsiy va boshkalarning tadkikotlarida rivojlantirildi. XVIII asrning ikkinchi yarmidan mustakil fan sifatida shakllana boshladi.
„Estetika" suzi kupincha narsa va xodisalarning rang-tusi va shaklidagi mukammallik, mutanosiblik, latofat maʼnolari majmui sifatida xam kullaniladi. Mazkur tushuncha kishilarning yaxshi feʼl- atvori, muomalasi, nutki, did bilan kiyinishini anglatadi yeki tabiatdagi guzallikni xam bildiradi.
Estetika suzi baʼzan «nafosat» tushunchasi bilan baravar ishlatiladi.
Sanʼatda xam estetika bir kancha maʼnolarda kullaniladi. Vokelikdagi tabiatan nozik narsalar va xodisalar inʼikosi - badiiy adabietda nazm, tasviriy sanʼatda - manzara, miniatyura va boshkalar fikrimizga yerkin dalildir. Ikkinchidan, sanʼatda nima inʼikos ettirilishidan katʼi nazar, nixoyatda nozik ifoda usullari kullanilishi, ifoda usulining batoyat nafisligi - nozik raks va boshkalar dikkatga sazovordir. “Estetika” atamasi urnini bevosita va bilvosita “Nafosat” atamasi bosa oladi. Kupchilik “estetika” atamasiga urgangani uchun “nafosat” atamasini chukur xis kilol-maydi.
Estetika fan sifatida vokelikning guzallik asosida inʼikos etishini, inson amaliy faoliyatining xamma soxalarida guzallik va xunuklik tuytularini, ayniksa, badiiy ijodning umumiy konunlarini urganadi. Biz vokelikdagi guzallik va xunuklikni turlicha tushunamiz. Estetik karashlarimiz, tasavvurlarimiz, baxolarimiz nisbiy bulib, ularni xolis baxolash estetikaning vazifasidir.
Mazkur fanning asosiy tushunchasi - guzallik zoxiriy va boti- niy maʼnoga ega, vokea-xodisa, buyum zoxiran guzal, botinan xunuk bulsa, bu yerda tom maʼnodagi guzallik deb bulmaydi. Shu bois donishmandlar tashki va ichki guzallik mutanosibligiga aloxida axamiyat berganlar.
Guzallikka intilish tabiiy extiejdir. Bu extiej tarbiya vo- sitasida namoen buladi. Guzallik kurshovida yashagan inson bilan xunuklik muxitida usgan odam urtasida katta fark bor. Guzallik tarbiyasi insonni maʼnaviy jixatdan kamolotga yetaklaydi, estetik xis-tuytuni tarakkiy ettiradi. Estetik xis-tuytu insonni kurshab turgan muxitdagi guzallik va xunuklikni, ulutvorlik va tubanlikni, fojiaviylik va kulgililikni idrok etish va baxolash kobiliyatidir.
Estetik extiej ezgulikka, guzallikka intilishdir. Bu extiej mexnat, sanʼat, axlokiy munosabatlardagi guzallikni takozo etadi.
Estetika uz moxiyatiga kura, din, fan, axlok, xukuk tamoyillaridan fark kiluvchi uziga xos konunlar asosida rivojlanib, unda utmish madaniy merosi, xozirgi kun tarbiyasi, kelajak bashoratlari uytunlashgan xolda namoen buladi, fan vokea- xodisalarning konuniyatlarini vokelikka muvofik keladigan tushunchalar va koidalar orkali ochib bersa, estetika vokea-uodisalarni xael, tukima obrazlar vositasida ifodalaydi. Ulardagi timsollar uam uz tuzilishiga kura bir-biridan fark kiladi. Masalan, musavvirlik, uaykaltaroshlik, teatr va boshka sanʼat turlarida vokea-uodisalar bevosita tasvirla-nadi. Musika, raks, meʼmorchilikda sanʼatkorning vokea-uodisalar va narsalardan tutilgan toyaviy-uissiy polati ifodalanadi. Bu jiuatdan estetika sanʼatga yakin turadi.
Estetika fani falsafiy bilimlar majmuida uziga xos alouida auamiyatga molik bulib, u bir tomondan insonning atrof-muuitga, vokelikka estetik munosabati doirasidagi olamni uzgartirish jaraenidagi faoliyatini namoen etadi.
Ikkinchidan, sanʼatga alouida auamiyat beradi. Chunki ayni shu yerda insonning nafosat olamini uzlashtirishi eng yukori darajaga kutariladi.
Estetika fanining ikki tomoni mutanosibligi niuoyat darajada murakkab tizimga ega bulib, uni soddalashtirib, kolipga solishga urinishlar kup uollarda kulgili vaziyatlarga olib keladi. Uning bir tomonini burttirib, ikkinchi tomonini unga buysundirib kuyish uam estetika fani mouiyatini buzilishiga olib keladi. Masalan, atrof- muuitni guzallik mezoni bilan bauolanishini burttirib yuborish estetikani fakat guzallik falsafiy kolipiga zurlab sitdirishga, inson badiiy faoliyati souasini esa fakat sanʼat falsafasi darajasiga tushirib yuborishga sabab buladi.
Estetikaning fan, keyinchalik esa ukuv darsi sifatida shakllanish jaraenlarida uni bir kator mustakil bilim soualariga bulib yuborishlar, yaʼni estetikani «estetik kadriyatlar nazariyasi», «estetik idrok etish nazariyasi» va «umumiy sanʼat nazariyasi» soualariga ajratib urganish uamda ukitish maksadga muvofik deb kursatilgan edi. Insonning estetik faoliyati badiiy faoliyati bilan, aksincha uning badiiy faoliyati estetik faoliyati bilan bab-baravar degan akida tarixiy tarakkiet tajribasida uzini oklamadi. Аslida bu ikki nisbiy mustakil makomga ega bulgan inson faoliyati soualari uzaro shu kadar chirmashib ketganki, ularni bir-birisiz tasavvur kilib bulmaydi.
Insonning estetik faolligi jaraenida tabiat va jamiyat kad- riyatlari munosabatlari tizimidagi estetik xususiyatlar (guzallik va xunuklik, ulugvorlik va tubanlik, fojialilik va kulgililik) konuniyatlari namoen buladi. Insonning estetik faoliyati sifati va darajasi esa estetik kadriyatlar bilan estetik baxolash kobiliyati, estetik idrok etish bilan estetik amaliet urtalaridagi uzviy alokadorlik madaniyatning barcha soxalaridagi badiiy va estetik uzaro boglik mezonlari bilan ulchanadi.
Estetikaning ikkinchi tarkibiy kismi bulgan sanʼatni yaxlit birlikda mushoxada etib urganish, uning faoliyati boshka turlari katorida tizimi va amal kilish xususiyatlarini anglab, badiiy ijod, uning samarasi bulgan sanʼat asarlari bilan ularni odamlar idrok kilishining uzviy boglikligini ilgab olish, badiiy faoliyat anik shakllarini yaratuvchi konunlarini urganish faoliyat badiiy tarakkieti konunlarini sanʼat ravnakining istikbollarini kura bilish kobiliyatining vujudga kelishi jaraenlarini tadkik etish estetika fanining eng muxim mavzusi xisoblanadi.
Estetika fani xech vakt fakat atrof-vokelikni estetik va badiiy idrok etish konuniyatlarini urganish bilan chegaralanib kolmay, u tadkik va taxlil ishlarini istikbol maksad-manfaatlariga yunaltirib turgan. Estetikaning istikbolga muljallanganligi shu bilan izoxlanadiki, u vokelikni nafosat nuktai nazaridan baxolashda, badiiy mezon ulchovlarini ilmiy jixatdan ishlab chikib, amaliy faoliyatga tatbik etishda uz ifodasini topadi.
Insonning estetik tafakkuri shakllanib, rivojlanib va takomillashib borgani sari uning ijtimoiy-ruxiy, mafkuraviy- goyaviy, siesiy-maʼnaviy intilishlari xam tobora tiniklashib boradi. Chunki estetik tafakkur insonning maksad-manfaatlarini estetik- badiiy vositalarda nazariy asoslab beradi, estetik madaniyat va badiiy amaliet asoslarini urganish, taxlil kilish bilan boyitadi, estetik nazariyalarning falsafiy asoslarini ochib beradi, vokelikni estetik inʼikos etish jaraenlarini kursatib beradi.
Shunday kilib: estetika fani va ukuv darsi vokelikni estetik mushoxada kilish va badiiy ijod jaraenlarining uzviy
mutanosibligini namoen kiladi va ifodalaydi. Boshkacha kilib aytganda, estetika - bu nafosat olami, sanʼat va badiiy ijod
jaraenlari konuniyatlarini xis-tuygu, sezish, idrok kilish vositalari orkali urganadigan va urgatadigan fandir.
Estetika mavzui bilan bevosita alokador bulgan «estetik mu- nosabatlar», “borlikni estetik uzlashtirish”, “estetik bilish”, “estetik tafakkur”, “estetik faoliyat” kabi uzaro yakin, maʼnodosh bir kator tushunchalar bor. Ular orasidagi “borlikni estetik uzlashtirish” tushunchasi kolgan «estetik munosabat», «estetik bilish», «estetik tafakkur», «estetik faoliyat» tushunchalarini xam kamrab oladi. Shu bois estetika fani insoniyat tomonidan borlikni estetik uzlashtirish moxiyati va konuniyatlarini urganadi, desak tutrirok buladi. Borlikni estetik uzlashtirish esa sanʼatning asosiy mazmunini tashki etadi. Shu bois estetika fani sanʼatning asosiy uslubiy-metodologik zamini bulib xizmat kiladi.
Estetikaning borlikni estetik uzlashtirish moxiyati va konuniyatlari xakidagi fan sifatidagi uziga xos bir kator fazilatlari xam bor. Estetika fani inson tevarak-atrofidagi moddiy va maʼnaviy boyliklarining barchasini kamrab olishga, inson faoliyatining barcha jabxalaridagi nafosat olamini sanʼat barcha turlari vositasida chukur urganishga daʼvat etadi. Sanʼat esa estetik boyliklarni yaratish manbaidir. Sanʼatni ilmiy jixatdan taxlil va tadkik etish barobarida esa estetik faoliyatning barcha kurinishlariga ilmiy jixatdan yendoshish uchun zamin yaratiladi. Shu bois sanʼat va badiiy ijodning tabiati va moxiyatini urganish, konuniyatlarini uzlashtirish guzallik nafosat (estetika)ning barcha sifat darajalarini urganish uchun kalit vazifasini utaydi. Bu jabxalarga sanʼatning umumiy nazariyasi, estetika fanining xususiy-uslubiy asoslariga oid tadkikotlar, moddiy boyliklar yaratish estetikasi, muxandislik-loyixachilik faoliyati, ilmiy-tadkikot ishlari soxasida estetik jixatlar, tabiat estetikasi, insoniy munosabatlar estetikasi, kundalik turmush va odob estetikasi kabi bir kancha soxalarni kiritish maksadga muvofikdir. Xozir jaxon estetika fanida bu jabxalarning xar biri estetika tarkibiga kiruvchi mustakil maxsus ukuv kurslari darajasiga kutarilgan. Estetika fani esa bu maxsus ukuv kurslarning uslubiy-metodologik asosini tashkil etadi.
Estetika fani falsafiy bilimlar tizimida uziga xos urin egallaydi. U, eng avvalo, falsafiy bulib, uning nazariy va uslubiy asoslarini falsafiy tafakkur nazariyasi va tarixi tashkil kiladi. Masalan, vokelikni estetik va badiiy uzlashtirish jaraenlarini urganishda xolislik, tarixiy yendoshish, bilish jaraenida amaliy tajribaning axamiyati kabi uslubiy asosni kullash ijobiy samaralarga olib kelishi mumkin.
Bilish nazariyasi vositasida sanʼatning bilish tabiati, vokelikning badiiy-ramziy ifodalash bilan ilmiy tadkik etish urtasidagi uzaro alokadorlik va uzaro farklar, vokelikni badiiy vositalar orkali tasvirlashning ijodiy tabiati, sanʼat asarlaridagi shartlilik va badiiy xakikat kabi estetika fanining juda kup nazariy xamda uslubiy asoslari muammolarini yechish, ularga javob izlab topish mumkin.
Bilish nazariyasining boshka akidalari - ijtimoiy ongning nisbiy mustakilligi, maʼnaviy xaet xilma-xil shakllarining uzaro bir-biriga taʼsir utkazishi, iktisodiy zamin bilan ijtimoiy ong turli shakllari urtasidagi bilvosita alokadorlik va boglikdik kabi masalalar xam estetik ong, badiiy ijod va sanʼat tabiati xamda xu- susiyatlarini ilmiy tushunishga yerdam beradi.
Аyni maxalda estetika fani mustakil bilim soxasini tashkil etgan xolda u falsafaning ravnak topib borishiga xam uzining xissasini kushadi. Masalan, bilish nazariyasining yanada rivojlanib, mazmunan boyib borishida badiiy bilish xam muxim urni tutadi. Bilish nazariyasi, badiiy madaniyat kadriyatlari, vokelikka estetik mu- nosabat, estetik tushunchalar, ayniksa, ijtimoiy ong, uning nisbiy mustakilligi xakidagi fikr-muloxazalar xam kup jixatdan sanʼat bilan boglikdir.
Estetika fani psixologiya fani bilan xam chambarchas boglik. Buni estetik tafakkur tarakkietining barcha boskichlarida kuzatamiz. Bu yakinlikning asosi shundaki, vokelikka estetik munosabatning barcha tomonlari estetik did yeki estetik xis-tuygu, badiiy ijod yeki badiiy idrok kilish jaraenlarining xammasi ruxiyat mezoni bilan ulchanadi. Chunki estetika muayyan darajada insonning ruxiy, xis-tuygu xolatini ifodalaydi.
Psixologiya fani estetik munosabatning barcha tomonlarini, jumladan, badiiy ijod va idrok jaraenlarini amaliy va nazariy jixatdan tadkik etadi. Аyni maxalda estetika fani inson ruxiy xaetining eng murakkab va nozik tomonlarini kamrab oladi. Estetikaning tarkibiy kismlarini psixologiya fanining erishgan yutuk-lari va xulosalaridan keng foydalanmasdan turib tasavvur etib bulmaydi. Аyni paytda shuni xam unutmaslik kerakki, sanʼatning iga xos xususiyatlarini urganishda psixologiya fanining axamiyati kanchalik katta bulmasin, u xech vakt estetika fanining urnini bosa olmaydi. Zero, utmishda va xozirda vokelikka estetik munosabatning butun bir soxasiga psixologiya akidalarini bosh mezon kilib olib, estetikani mustakil fan sifatida chetga surib kuyishga moyillik seziladi.
Estetika fanining xozirgi davrga xos xususiyatlaridan biri shuki, bu soxaga kibernetika, semiotika (belgilar tizimlarini kie- siy urganish bilan shugullanuvchi bilim soxasi) va matematika kabi fanlarning usul va vositalari xam izchil kirib urnashayapti.
Estetika sanʼat va badiiy faoliyat turli shakl kurinishlarini urganadigan bilim soxalari uchun uslubiy asos bulib xizmat kilar ekan, ayni maxalda u adabietshunoslik, musikashunoslik, teatrshunoslik, axlokshunoslik kabi fanlar bilan xamkorlik kilish jaraenida rivojlanib boradi. Bu xamkorlik eng avvalo mazkur fanlarning xam sanʼat umumiy nazariyasiga amal kilishida kurinadi. Masalan, sanʼ-atning xususiy nazariyasi adabiet, musika, tasviriy sanʼat va boshka ijod soxalarining xususiyatlarini tadkik etsa, sanʼatning umumiy nazariyasi sanʼatning barcha turlari, badiiy ijod barcha soxalari amal kiladigan konuniyatlarning umumiy belgilarini urganadi. Le-kin sanʼatning umumiy belgilari sof xolda mavjud bulmasligi, ular ayrim sanʼat turlari xususiyatlari orkali ifodalanishini inobatga olib aytish mumkinki, estetika uzining umumiy xulosalarini ishlab chikishda sanʼatshunoslikning aloxida- aloxida bilim soxalari erishgan ilmiy maʼlumotlarga tayanadi.
Estetika sanʼatshunoslik bilim soxalari uchun boshlanich na- zariy va uslubiy asos bulib xizmat kiladi. Estetikasiz sanʼatshuno- slik bula olmaydi, yaʼni u ayrim vokea-xodisalar sharxi bilan shugullanishga majbur bulib koladi. Shuni eʼtiborga olish kerakki, Estetika xususiy sanʼatshunoslikning umumiy konuniyatlari, eng av - valo, nafosat tabiati va estetik timsol konuniyatlarini uzida namoen kiladi.
Estetikaning amaliet uchun axamiyati nimada? U vokelikka kanday taʼsir utkazadi? Estetika ijtimoiy bunedkorlik jabxasida kay tarzda ishtirok etadi? Bu savollarga javob berish xam estetika fani mavzusidir. Estetik nazariya sanʼat va badiiy ijod jaraeniga, badiiy madaniyatning barcha soxalariga amaliy jixatdan kuchli taʼsir utkazadi.
Ilgarigi davrlarda Yevropadagi estetika nazariyalarida belgilab kuyilgan estetik meʼer bilan uning burch-vazifalarini bir-biriga karama-karshi kuyish odat tusini olgan edi. Masalan, klassitsizm tarafdorlari estetik burchni barcha ijodkorlar amal kiladigan akidalarda kurardilar. Pozitivizm tarafdorlari esa estetika fani doirasini badiiy jaraenlarni tushuntirish va sharxlash bilan belgilardilar. ^ozirgi zamon estetika nazariyachilari bunday bir yeklama yendashishni kabul kilmagan xolda «Estetika fanining asosiy burchi va vazifasi sanʼatning vujudga kelishi, rivojlanishi va amal kilish konuniyatlarini taxlil kilishdir», degan xulosani ilgari suradilar. Muammo shundaki, mazkur konunlar moxiyati va tabiati ochib berilgandan sung va nazariy xulosalar baen etilgandan sung oldindan belgilangan meʼer kolipiga aylanib, sanʼatning joziba va sexr kuchini yukotib kuyish xavfi tutiladi.
Estetika amalieti adabiy-badiiy tankidda yakkol namoen buladi. Badiiy tankid bilan estetik nazariya urtasida azaliy uzviy botliklik mavjuddir. Bu botlikdikni «tankid - bu xarakatdagi estetikadir» degan ibora mazmunida xam kuramiz. Munakkid sanʼat asarlarini baxolash va sharxlashda xolis estetik akidalarga suyanadi va bu bilan estetikaning ijtimoiy xaetdagi urnini mustaxkam-laydi.
Аdabiy-badiiy tankid - bu estetika fani bilan sanʼat amalie-ti urtasidagi uzaro botliklik ramzidir. Estetik nazariya sanʼatkor dunekarashini shakllantirishda muxim omil xisoblanadi. Badiiy faoliyat konunlarini bilish, sanʼat tabiatini tushunish, uning ijtimoiy xaetdagi urnini anglash xakikiy isteʼdod urnini koplay olmaydi. Аmmo bu ikki kanotning yaxlit namoen bulishi isteʼdodning estetik nazariya bilan kurollanishi, ularning kushilib amal kilishi natijasida ijtimoiy xaet muxtoj bulgan va kutib yetgan estetik muʼjizalar yaratiladi, albatta.
Estetika fani sanʼatdan baxramand buluvchilar - tomoshabin, kitobxon, tinglovchi uchun xam katta axamiyat kasb etadi. Ular sanʼat xakida kancha kup bilsalar, sanʼat moxiyati va burch-vazifalari xakida kanchalik chukur va xakkoniy tasavvurlarga ega bulsalar, ularda sanʼat bilan doimiy mulokotda bulishga intilish kayfiyati shunchalik kuchli buladi. Estetika fani sanʼat nakida fakat bilimlar beribgina kolmay, sanʼatga kizikkanlarda badiiy ijodga nisbatan xurmat uygotadi, badiiy ijod inson faoliyatining eng murakkab turi, eng kup akliy va jismoniy kuch talab kiladigan soxa ekanligidan boxabar kiladi.
Estetik nazariya sanʼatkorlar, ijodkorlar bilan bir katorda bu soxani boshkaradigan xodimlar uchun xam zarurdir. Sanʼatga raxbarlik kilishda sodir bulgan uzboshimchalik, beboshlik, xokimi mutlaklik kup jixatdan uning uziga xos konunlarini bilmaslik okibatidir.
Estetik nazariyaga suyanib ish kurish - badiiy jaraenlarga samarali taʼsir utkazish va sanʼatning erkin rivojlanishini taʼminlash garovidir. ^otib kolgan akidalardan xalos etilgan va xaet chiiriidan utgan estetik nazariya sanʼatga maʼmuriy-buyrukbozlik usuli orkali raxbarlik kilishga amalda karama-karshi tura oladi.
Estetik nazariya jamiyat xaetining barcha jabxalariga kirib boradi va ularni maʼnaviy boyitadi, ijtimoiy- maʼnaviy ishlab chikarishning muxim omili sifatida yeshlarning, xususan bulajak xukukshunoslarning estetik madaniyatini shakllantiradi. Аyni maxalda u jamiyat estetik ongining tarkibiy kismiga aylanadi, jamiyat umumiy tarakkietiga munosib xissa kushadi.
Shunday kilib, estetika fanining predmeti va vazifalarini kurib chikkanimizdan sung mazkur xulosalarga kelishimiz mumkin: estetika fanining jamiyat xaetida tutgan urni kuyidagi vazifalari bilan belgilanadi:
1. tasviriy vazifasi;
2. normativ vazifasi;
3. ijodiy vazifasi;
4. maʼlumot berish (bilish) vazifasi;
5. didaktik (tarbiyaviy) vazifasi;
6. dunekarash vazifasi.
Shunday kilib, estetika fani va ukuv darsi vokelikni estetik mushoxada kilish va badiiy ijod jaraenlari uzviy mutanosibligini namoen kiladi va ifodalaydi. Boshkacha kilib aytganda, estetika - bu nafosat olami, sanʼati va badiiy ijod jaraenlari konuniyatlarini xis-tuiu, sezgi-idrok vositalari orkali urganadigan va urgatadigan fandir.
Tayanch tushunchalar:
Estetika, «guzallik falsafasi», estetik extiej, nafosat, sanʼat, estetika amalieti, estetika vazifalari.
2- mavzu: Estetik tafakkur tarakkiyotining asosiy boskichlari
Xadimgi Shark mamlakatlari va Xadimgi Yunonistonda estetik karashlar va va goyalarning shakllanishi va rivojlanishi.
Garb mamlakatlarida estetik karashlarning rivojlanib borishi.
Shark mamlakatlarida estetik karashlar va goyalarning shakllanib borishi.
Dastlabki estetik karashlar, goyalar, taʼlimotlar falsafa fani bagrida vujudga keladi va rivojlanadi. Falsafiy taʼlimotlar estetik karashlarning u yeki bu kurinishda bulishiga uz taʼsirini kursatdi.
Estetik goyalar kadimgi Shark mamlakatlarida vujudga keldi. Bu mamlakatlar xalkdaridan kolgan maʼnaviy-madaniy meros shunday xulosaga kelishimizga asos buladi. Masalan, Urxun-Enisey bitiklari, Xorazm alifbosi, kimmatbaxo maʼdanlardan ishlangan sanʼat asarlari, meʼmoriy obidalar bu mamlakatlarda badiiy madaniyat yuksak tarakkiy etganini kursatadi.
Misrda firʼavn Tutanxamon makbarasidan topilgan osori atikalar, Аmudare xazinasi, Doro I tasviri solingan oltin tanalar, skiflar oltin buyumlari, Bobil minorasi, kadimgi Xorazm badiiy madaniyati koldiklari, Xindiston va Xitoy xukmdorlari saroylari, ibodatxonalar devorlaridagi tasviriy sanʼat asarlari buning yakkol isbotidir.
Estetik karashlar bizning vatanimizda xam kadim zamonlardaek paydo bulgan. Zardushtiylikdagi estetik karashlar Аxura Mazdaga xizmat kiluvchi xudolar va ularning bajaradigan vazifalari orkali ifodalangan Xuesh va yeruglik xudosi Mitra yeru kukda kezib, zulmat xudosi Аxriman bilan kurashuvchi ulugvor va baxodir yigit sifatida tasvirlansa, obodonchilik va farovonlik xudosi Аnaxit nafis libos kiygan guzal ael kiefasida namoen buladi.
Mamlakatimiz gerbida uz aksini topgan afsonaviy kush Xumo - baxt, tole va davlat ramzi. U boshi, tanasi va kanotlari oltin, kumushdan bulgan guzal kush bulib, kimga soya solsa, ushanga baxt keltiradi. Xadimgi sharkda guzallik ezgulik bilan, yuksak daraja-dagi axlokiylik bilan boglab mushoxada etilgan.
^adimgi Shark mamlakatlari erishgan yutuklar zaminida Yevropa mamlakatlari badiiy madaniyati tarkib topdi.
^adimgi Yunoniston mutafakkirlari Shark badiiy madaniyati merosiga tayangan xolda estetik goyalar va karashlarni ishlab chikdilar.
^adimgi yunon faylasufi Pifagor (e.a. 6-5 asrlar) va uning
shogirdlari uzlarining rakamlar xakidagi karashlarini nafosat olamiga xam tadbik etdilar. Ularning nafosat asoslari, yaʼni “xilma- xil ovozli tomonlarning kelishuvi” umumbashariy xamoxang-lik ekanligi xakidagi karash va goyalari muxim urin tutadi.
Geraklit (e.a. 540-480) nafosat xossalari moddiy dunening
uzidan kelib chikkan, nafosat xamoxanglikni anglatadi, xamoxanglik esa karama-karshiliklar birligini tashkil etadi, deb kursatadi va nafosatning nisbiyligi goyasini ilgari suradi.
Demokrit (e.a. 460-370) guzallikni bulaklarning tugri
mutanosibligi, mosligi (simmetriya)da deb biladi va meʼer tushunchasi bilan bogladi. Sanʼat - bu vokelikka taklid kilishdir, deb xisoblaydi, u.
Sukrot (e.a. 470-399) fikricha, guzallik koinotdan inson
turmushiga, uning ichki kechinmalariga kuchirilgan, guzallik va ezgulik bir-biridan ajralmasdir.
Аflotun (e.a. 427-347) fikricha, nafosat manbaini “goyalar”
tashkil etadi, uning yeritib turuvchilik kuchi guzallikni kashf etadi. Guzallikning moxiyatini xis-tuygu bilan emas, fakat akl-idrok bilan anglash mumkin. Аflotun sanʼatni narsalardan kuchirilgan nusxa, narsalarning uzi esa goyalarning xira nusxasidir, deb taʼriflaydi. Аflotun sanʼatning odamlarga nisbatan taʼsir kuchini salbiy, buzgunchi xususiyatga ega, deb taʼkidlaydi. Shuning uchun xam uzi kelajakda orzu kilgan davlat xakidagi karashlarida musikadan boshka sanʼat turlarini tilga olmaydi.
Аrastu (e.a. 384-322) fikricha, nafosat asosini moddiy dunedagi narsalar tashkil kiladi. U sanʼatni vokelikka taklid kilish vositasi sifatida baxolab, sanʼatning inson ruxiga utkazadigan taʼsir kuchiga aloxida eʼtibor beradi. Sanʼatning axlokiy kudratini, olijanob fazilatlar yaratish kuchini uluglaydi. Аrastu inson ruxini vaxima, daxshat, raxm-shavkat orkali poklantirish (“katarsis”) taʼlimotini ilgari suradi. Shuningdek, Аrastu vokelik va sanʼat, inson va sanʼat, inson va badiiy ijod masalalariga maxsus tuxtalgan.
Estetik karashlar ^adimgi Rimda xam shakllanib rivojlangan. Tit Lukretsiy Kar (e.a. 99-55) “Narsalar tabiati xakida” asarida
sanʼat “zaruriyat” (extiej)dan tabiiy kelib chikkanligini taʼkidlab, uning maʼrifatchilik axamiyatini kursatib beradi.
^adimgi Shark xamda ^adimgi Yunoniston va Rim mutafakkir- larining estetik ьoyalari, karashlari, taʼlimotlari fan tarixida muxim urin tutadi. Bu taʼlimotlar uzidan keyin vujudga kelgan turli-tuman estetik maktablarga zamin vazifasini bajardi.
,rta asrlarda Rarb mamlakatlarida sanʼat, umuman badiiy amaliet va nazariya masalalarida turli xil karashlar, muammolar yuzaga keldi. Bu davr estetikasida uchta xududni ajratib kursatsa buladi. Birinchisi - Vizantiya, ikkinchisi - Rarbiy Yevropa, uchinchisi - sharkiy xudud - ^adimgi Rusь. Vizantiyada estetik karashlar xristian madaniyatida badiiy tasvirlarning roli xakidagi baxs-munozaralarida shakllanib borgan.
Rarbiy Yevropa mamlakatlarida bu davrda sanʼat asarlarida badiiy ijodning real dunega eʼtibori kuchayishini kurish mumkin.
^adimgi Rusь badiiy ongida erkinlik, oddiylik namoen buladi.
Insonning dunega eʼtiborining kuchayishi, guzallikni xissiy idrok etishdan zavklanishi Uyьonish davrining yangi madaniy paradigmasi vujudga kelishi uchun asos buldi.
Rarb Uyьonish davrida estetik karashlar yangicha ijtimoiy munosabatlarning taʼsiri ostida rivojlana bordi. Insonparvarlik ьoyalari tarkalib borgani sari, ilm-fan, adabiet va sanʼat muvaffakiyatlarga erishib borgani sari estetik karashlar va ьoyalar xam rivojlanib bordi.
Bu davr estetikasining muxim xususiyati - uning insonparvarlik ruxi bilan suьorilganligi va badiiy amaliet bilan boьlik ekanligi.
Uyьonish davri mutafakkirlari Leonardo da Vinchi, Rafaelь Santi, Mikelanjelo, Dyurer, Servantes, Shekspir estetik tafakkur tarakkietiga katta xissa kushdilar. Ular shu bilan birga buyuk sanʼat asarlari yaratdilar. Buyuk musavvir Leonardo da Vinchi duneni bilishda sanʼatning axamiyatini taʼkidlab utadi. U uzining estetik karashlari baen etilgan risolalaridan birida kursatib utishicha, sanʼat narsalarning uziga xos sifatlarini, ularning guzalligini izlab topadi va ommalashtiradi. Sanʼat vokelikning inʼikosi, ijodiy kayta takrorlash jaraenidir.
Klassitsizm estetikasi xam estetik tafakkur tarakkietida uz urniga ega buldi. Bualoning “Nazm sanʼati” risolasi klassitsizm estetikasi moxiyatini ochib beradi. Unga kura barcha ijodkorlar klassitsizm ishlab chikkan akida koidalariga buysunishi shart bulgan. Ijodkorning erkinligi cheklangan. Klassitsizm estetikasi badiiy ijod bilan shugullanuvchilarni koidalar bilan belgilab kuyilgan kolipdan chikmaslikka, oldindan tanlab kuyilgan va mavxumlash- tirilgan mavzu chegarasidan utmaslikka maxkum etadi. Klassitsizm vakillari yuksak sanʼat aslida takomil va guzal bulgan, ijobiy estetik kiymatga ega bulgan xodisalarni uz asarlarida aks ettirishi kerak deb xisoblaydilar. Klassitsizm uslubida juda kup asarlar yaratilgan bulib, ular jaxon sanʼati namunalaridandir. Lekin sanʼat tarakkietini fakat chiroyli va yuksak mavzu tomon yunalti-rish uning kulamini cheklab kuydi.
Estetik fikrlar keyinchalik nemis klassik falsafasida ri- vojlantirildi. Аyniksa, I.Kant va Gegelь uz falsafiy sistemalari doirasida, estetik munosabat, did, ulugvorlik, guzallik masalalari-da birmuncha kimmatli fikrlarni ilgari surdilar.
Masalan, Kant fikriga kura, did birgina odamga xos bulgan tuьma kobiliyatdir, u shu kadar yakka xodisadirki, uni inkor etib bulmaydi.
Kant, shuningdek, ulugvorlik nazariyasini rivojlantirdi. U ulugvorlik va guzallikning barcha uxshash va farkli tomonlarini kursatib berdi.
Gegelь sanʼatga yukori baxo beradi. Sanʼat, uning fikricha, guzallikning asl makonidir. Gegelь ulugvorlikni xam sanʼat asarla- ri zaminida taxlil etadi. Gegelь fikricha, mutlak rux - guzallikning namoen bulishidir.
IX-XII asrlarda urta Osieda Muso Xorazmiy, Аbu Nasr Forobiy, Аbu Rayxon Beruniy, Аbu Аli ibn Sino kabi buyuk olimlar, shoirlar, musikashunoslar, faylasuflar yashab ijod etdilar. Ular tabiiy-ilmiy, falsafiy, ijtimoiy-siesiy, axlokiy masalalar bilan bir katorda tilshunoslik, sheʼriyat, notiklik sanʼati, musika nazariyasiga oid xam asarlar yezdilar.
Forobiy “Baxt-saodatga erishuv xakida”gi risolasida “Inson akd-idroki tufayli xakikiy insonga aylanadi, bilim insonga baxt va shodlik keltiradi, inson bilish orkali uzida guzallik va mukammallikni kashf etadi” deb kursatadi.
Shaxsni kamol toptirish jaraeni, Forobiy fikricha, inson uz xaeti davomida ilm, xunar urganishi, axlokiy konun-koidalarni egallashi va sanʼatni xaetiy tajriba bilan boyitish orkali sodir buladi. Estetik fazilatlar inson atrofini kurshagan muxit taʼsi- rida shakllanadi.
Forobiy shaxs tarbiyasida sheʼriyat va musika sanʼatining urnini aloxida taʼkidlaydi. U sanʼat turlarini bir-biridan fark kiladi: sheʼriyat suz bilan, tasviriy sanʼat esa bueklar bilan ish kuradi. Lekin xar ikkovi xam inson ruxiy xaetining inʼikosidir. Sanʼat insonda guzal estetik fazilatlarni tarbiyalashga kodir kuchga egadir. Taʼlim-tarbiya masalalariga Forobiy aloxida tuxtalib, yeshlarning axlokiy fazilati nizomlarini xamda ularning sanʼatni egallashi uchun amaliy malakalarini tarbiyalashni muxim vazifa deb xisoblaydi.
Аbu Rayxon Beruniy (973-1048) nafosat xakidagi karashlarida vokea-xodisalarning uzaro boglikligi va alokadorligi manbai xamoxanglik va uygunlikdir deb kursatadi. Guzallikni tabiat va insonga xos bulgan kamolot, yetuklik sifati darajasida baxolaydi.
Аbu Аli ibn Sino (980-1037) uzining estetik karashlarida estetika bilan axlok muammolarini bir-biriga uzviy boglaydi. U “Kitob ush-shifo” asarida musikaning estetik xususiyati xakida suz yuritib, uning axlokiy tarbiyadagi axamiyatiga, sheʼriyatning kishilarga guzal fazilatlar singdirishi imkoniyatlariga tuxtalib utadi. Yoshlarni tarbiyalash oila va davlatning muxim vazifasi, jamiyat tarakkieti, yutuklari maʼlumotli, madaniyatli kishilarning usishiga boglik, “barcha bilimlarga ega narsalar mukammallikka moyildir” der ekan, “mukammallik” atamasida u insonning ichki guzalligi va ezgulikka intilishini ifodalaydi.
urta Osie Uygonish davri mutafakkirlari “Аllox guzal va u guzallikni yaxshi kuradi” tamoyiliga amal kilganlar. Ular Аllox guzalligini uluglab, diniy eʼtikod doirasida insonparvarlik taʼlimotini yaratdilar, diniy eʼtikodni inson akl-idroki kuchi, inson irodasi erkinligi goyasi bilan boglab talkin kildilar.
Estetik tafakkur XIV-XV asrlarda yanada rivojlandi. Аyniksa, Аlisher Navoiy uz asarlarida guzallikni, sanʼatni yuksak kadrlab, sanʼat inson maʼnaviy olami, komil shaxs bulib yetishishi uchun zarur ekanligini taʼkidlaydi. Uning adabiy-estetik karashlari “Majolis un-nafois”, “Mezon ul-avzon” va “Mufradot” asarlarida baen etiladi.
Navoiy badiiy suz sanʼatining maʼrifiy-tarbiyaviy, missiy- ruxiy axamiyatini aloxida taʼkidlar ekan, ijodkorlarning axlokiy kiefasiga eʼtibor karatadi. Ularning kamtarlik, ximmatlilik, xush- muomalalilik, saxiylik kabi fazilatlarini taʼkidlaydi.
“Majolis un-nafois”da mashxur sozandalar, xofizlar xakida xam suz yuritiladi. “Mezon ul-avzon”da turkiy sheʼriyatning yezma va otzaki adabiet xamkorligida yuzaga kelgan janrlar (tuyuk...), otzaki adabietning yezma adabietga kirib borishi (ulan-changiy, yer-er, kushik) masalalariga aloxida tuxtaladi, xalk kushiklarining sakkiz turi xakida maʼlumot beradi: tuyuk, changi-turkiy, arzuvoriy,
muxabbatnoma, mustaxzod va boshka.
Navoiyning adabiy-estetik karashlarida sanʼatkor inson maʼnaviy extiejiga, insof va adolatning barkaror bulishiga xizmat kilishi, eng yaxshi insoniy fazilatlarni tartib etishi, kitobxon ongi, xissi va didiga taʼsir kursatishi kerak, degan goya ilgari suriladi.
XX asr estetik nazariyalari anʼanaviy karashlarga kam tayanadi.
Intuitivizm А.Bergson (1859-1941), Аndre Malьro (1901-1976) badiiy ijodning noratsional asoslariga eʼtibori bilan ajralib turadi.
Ekzistentsializm J.P.Sartr (1905-1980), Аlьber Kamyu (1913¬1960) estetikasida insonga eʼtiborni, sanʼat fenomenini inson takdiri bilan boglab karashni kurishimiz mumkin.
Strukturalizm Roman Yakobson (1896--1982), Rolan Bart (1915¬1980) sanʼat asarini taxlil kilar ekanlar struktura, belgi, element, funktsiya tushunchalarini ishlatadilar. Masalan, strukturalizm tas- viriy sanʼat asarini urganar ekan, unda geometrik kompozitsiyalarni, guruxiy xolatlarni, tasvirlangan shakllarni bir -biri bilan va asarning foni bilan munosabatiga eʼtibor karatadilar.
Tayanch tushunchalar:
Zardushtiylik, Pifagor, Geraklit, Sukrot, Аflotun, Аrastu, Tit, Lukretsiy Kar, Garb ,rta asrlar estetikasi, Uygonish davri, klassitsizm, nemis klassik falsafasi, ,rta Osie Uygonish davri estetikasi, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Аlisher Navoiy, intu¬itivizm, ekzistentsializm, strukturalizm.
Z-mavzu: Estetik ong va estetik faoliyat
1. Estetik munosabat tushunchasining moxiyati.
2. Estetik ong tushunchasi. Estetik ongning tuzilishi va dara- jalari.
3. Estetik faoliyat va uning turlari.
4. Sanʼat va dizayn.
Vokelikni estetik jixatdan inʼikos etish tabiatini anglash- ning ilmiy koidasi mavjud: inson borlikni nafosat konunlariga rioya kilgan xolda anglaydi. Inson xayvonlardan farkli ularok xar bir narsaga uziga xos mezon nuktai nazaridan yendoshadi. Аgar insonda mezon tuygusi bulmaganda, u vokea-xodisalar, narsalardagi guzallikni idrok etish kobiliyatiga ega bulmaganda, uning faoliyati bunedkorlik bilan birga vayronagarchilikka xam olib kelardi.
Nafosat konunlariga rioya kilish, yaʼni yaratish kobiliyati inson faoliyatining moxiyat va mazmunini tashkil kiladi.
Inson amaliy faoliyati jaraenida vokealikka bulgan munosa- batining amaliy, nazariy, axlokiy-xulkiy, estetik kabi shakllari va turlari vujudga keladi, insonning vokealikka bulgan munosabati xilma-xil, kup kiefali va kup xususiyatlidir. Ular: birinchidan, vokealar-xodisalarning kup sifatligidan kelib chiksa, ikkinchidan, faoliyat jaraenida tugiladigan inson extiejlari va manfaatlaridan kelib chikadi.
Insoniy munosabat - bu subʼekt va obʼekt urtasidagi uzaro xarakat bulib, u yunalganlik tabiatiga ega buladi. Munosabat fakat insonga xosdir va u fakat jamiyat bagrida amal kiladi. Shu maʼnoda vokealikka estetik munosabatda bulish subʼekt bilan obʼekt urta- sidagi uzaro xarakatning maxsus turidir.
Borlikka estetik munosabatda bulish tarixiy xodisa bulib, uning vujudga kelishida odamlarning moddiy-amaliy faoliyatlari muxim axamiyat kasb etgan. Eng avval vokealikka foydali-amaliy, keyin esa estetik munosabat vujudga keladi.
Estetik munosabat ijtimoiy munosabat bulib, u fakat insonga xosdir. Uning jamiyat xaetida amal kilishi, moxiyat-mazmuni, insoniy munosabatlar tizimidagi urni ijtimoiy tarakkiet erishgan daraja bilan chambarchas botlikdir. Estetik munosabat estetik obʼekt va estetik subʼekt mavjud bulishini takozo etadi.
Muayyan shart-sharoitda xar kanday narsa, vokea-xodisa estetik tabiatga ega bulib, estetik munosabat va estetik baxo obʼektiga aylanishi mumkin. Talablar:
1) Ular anik xis-tuytu, sezgi-idrok kobiliyati va imkoniyatiga ega bulishi;
2) U yeki bu vokea-xodisa insoniy alokalar va munosabatlarga kirishib, ijtimoiy axamiyati kasb etishi kerak.
Shunday kilib:
Estetik obʼekt - insoniy alokalar va munosabatlarga kirish-gan, bevosita idrok etish obʼektiga aylangan, odamlarning estetik extiejlarini kondirishga xizmat kiladigan vokelikning xilma-xil kurinishlari.
Estetik munosabat subʼekti - uz tarkibida jamiyatning zarur bulaklarini biriktirgan, turli soxalarda moddiy-maʼnaviy faol ish olib boradigan ijtimoiy guruxlar xamda ayrim shaxslardan iborat juda katta murakkab ijtimoiy xosiladir. Boshkacha kilib aytganda, estetik munosabat subʼekti - bu xissiy va akliy tarakkietning maʼlum darajasiga erishgan, anik ijtimoiy munosa-batlar tizimiga kirishgan, yaʼni barcha ijtimoiy munosabatlar yiindisi bulgan insondir.
Estetik munosabat - subʼekt bilan obʼekt urtasidagi uziga xos alokalar turi bilan tavsiflanadi. Guzallikni idrok etish jaraeni-da sodir buladigan uzaro xarakatlar estetik munosabatlar zaminidir. Estetik munosabatning natijasi estetik baxolash moxiyati, narsa- buyumlar shakli va mazmuni, burch-vazifalarini ado etishi va boshkalar bilan ifodalanadi. Masalan: stolga estetik munosabat - uning shakli bulgan material, uni kayta ishlash, taraf va kismlari mutanosibligini uning amaliy burchi, yaʼni nimaga muljallanganli- giga kies kilishdir. Ovkatga estetik munosabat uning shakl va mazmuni mutanosibligida uz ifodasini topadi. Insonga estetik munosabatda bulish xam inson shaxsi maʼnaviy mazmunining inson xatti- xarakatlari va xulk-atvori shakliga mutanosibligida ifodalanadi.
Ong - yuksak darajada tashkil topgan materiyaning, yaʼni inson miyasining maxsuli bulib, uning xususiyati vokelikni aks ettirish -dan iboratdir. Ijtimoiy ong ijtimoiy borlikning inʼikosidir. Estetik ong ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida siesiy ong, xukukiy ong, diniy ong, axlokiy ong kabi ijtimoiy xodisalar bilan bir katorda turadi. Estetik ong - maʼnaviy - ruxiy vokea - xodisalar majmui bulib, ular ijtimoiy xaet zaminida vujudga keladigan estetik xis, estetik did, estetik fikr, estetik orzu, estetik karash, estetik nazariyalar tizimini anglatadi.
Ijtimoiy xaet tarakkieti estetik xis-tuytular shakllanishiga, estetik karashlar va toyalar mazmuniga kuchli taʼsir kursatadi. Bu jaraenda falsafiy karashlar estetik ongning bilish tomonlariga taʼsir utkazib, baʼzan xal kiluvchi axamiyat kasb eta boshlaydi. Bu urinda estetik ong soxasiga sanʼat taʼsir kuchining ortib borishini taʼkidlab utamiz. Shunday kilib, sanʼat maʼlum darajada estetik ongning ifoda kuchiga va namoen bulishi jaraeniga, ayni paytda u jamiyat xaetida estetik ongning eng muxim omiliga xam aylanadi.
Estetik ong badiiy ong bilan chambarchas botlik. Ular bir-biriga yakin tushunchalar bulsa-da, bir xil maʼnoni anglatmaydi. Estetik ong vokelikni butun borliticha idrok etib, kayta ishlash jaraenida vujudga kelsa, badiiy ong sanʼatni yaratish va idrok etish jaraenida namoen buladi. Badiiy ong badiiy asarlar tizimida ifodalansa, estetik ongning aks etish kulami ancha keng bulib, u odamlarning mexnat faoliyatida, uning natijalarida, moddiy va maʼnaviy madaniyatning barcha kadriyatlarida ifoda topadi.
Yakka odam estetik ongi - bu anik bir shaxs ongi, maʼnaviy du- nesining bir kismi bulib, keng maʼnoda u xam ijtimoiy mazmun kasb etadi.
Jamiyat estetik ongining mazmuni yakka odam estetik ongidan ancha keng va boy bulib, ijtimoiy xaetning barcha estetik tomonlarini kamrab oladi. Yakka odam estetik ongi esa fakat bitta shaxs maʼnaviy dunesining estetik soxasini uz ichiga oladi.
Jamiyat estetik ongi murakkab tizimi, xarakatchan, uzaro uzviy alokadorlikda bulgan bir kator kismlardan iborat buladi. Estetik ongning turtun va uytun kismlari:
1) estetik xis-tuytular;
2) estetik did;
3) estetik orzu;
4) estetik karashlar va nazariyalar.
Estetik xis-tuygular - umuman inson ongining ajralmas kismi bulib, estetik ongning asosiy katlami, poydevori bulib xisoblanadi. Estetik xis-tuytular nafosat, xamoxanglik, uytunlik, moslik kabi tushunchalar bilan birga shodlik, xayratlanish, ajablanish, extirom, shavk-zavk, nafrat kabi tushunchalarni xam kamrab oladi. Nafosat, olijanoblik, fojea va kulgi xistuytulari eng murakkab va turtun estetik xis-tuytulardir.
Estetik did - insonning fikr-muloxazalari, xulk-atvori, xatti- xarakatlari moddiy va maʼnaviy ijodkorligi orkali namoen buladi. Estetik did zaminida guzallikni xunuklikdan ajrata bilish va undan betaraz shodlanish, lazzatlanish kobiliyati yetadi. Estetik did odamlarning dunekarashi, ayniksa, estetik karashlari orkali yerkinrok kurinadi. Lekin estetik karashlar xamma vakt xam estetik didni ifodalamaydi. Bilishlar va karashlar didda ifodalanishi uchun ular shaxs ichki dunesiga, idrok kilish jaraeniga singib ketishi lozim. I.Kant: «did - bu birgina odamga xos bulgan tutma kobiliyatdir».
Estetik baxolash - did fikr-muloxazalari, didning aynan uzi emas, balki uning otzaki ifodasidir. Did fikr-muloxazalarda akliy tomon kuprok urin egallaydi.
Estetik orzu - ongning boshka kismlari kabi orzu xam vokelikni inʼikos etish shaklidir. Orzuning uziga xos xususiyati: bu tushuncha fakat mavjud narsalarni inʼikos etish bilan cheklanib kolmay, balki yana nimalar bulishi kerak va bulishi mumkinligini xam ifodalaydi. Orzu aslida xoxish-istak bulib, u barcha odamlarga xos tuytudir. Rivojlangan estetik orzu estetik xis-tuytularga, uning mazmuniga, fikr-muloxaza, did baxo mezonlariga uz taʼsirini utkazadi. Lekin prok sanʼat soxasiga taalluklidir. Sanʼat estetik orzudan
tashkarida bulishi mumkin emas va unda estetik orzuning u yeki bu belgilari bevosita tasvirlanaetgan xolatlarda xam, munosabatlar badiiy ifodalanaetgan paytlarda xam uz urnini egallaydi.
Estetik karashlar va nazariyalar - estetik ongning yana bir tarkibiy kismi bulib, uning toyaviy soxasini tashkil etadi va tabiat, xaet, sanʼat moxiyati xakidagi fikr-muloxazalar va toyalar tizimini anglatadi. Estetik karashlar tartibga tushgan, dafʼatan, uzidan uzi vujudga kelmagan, balki jamiyatning iltor namoyandalari amalga oshiraetgan ongli faoliyatlari natijasida ishlab chikilgandir. Estetik karashlar va nazariyalar u yeki bu estetik xodisalarga taallukli toyalar va tushunchalar, taʼlimotlar kurinishida namoen buladi. Estetik nazariya - bu estetik obʼektni butunlayicha kamrab oladigan tamoyillar, karashlar, tushunchalar, koidalar, akidalar, bilishlar tizimidir. Estetik nazariya mantikka, tamoyil-tizimlarga, dalil-isbotlarga, falsafiy uslubietga asoslanadi.
Estetik faoliyat estetik ong asosida vujudga keladi, shakllanadi, boshkacha kilib aytganda, estetik faoliyat estetik ongning amalga oshirilishi va moddiylashtirilishidir. Estetik faoliyat asosini insonning muayyan talab va extiejlari tashkil etadi. Umuman, inson faoliyatining xususiyati ana shu talab va extiejlar tabiati bilan belgilanadi. Ruxshunos olimlar estetik extiejlarni inson talab- extiejlarining eng oliysi sifatida taʼriflaydilar. Chunki estetik extiejlarda barcha moddiy va maʼnaviy extiejlar jamlangandir. Dunedagi maxlukotlarning eng oliysi inson ekan, guzalliklarni chukur anglash xam insonga xosdir. Inson xamisha guzallikka intiladi. Estetik extiejlar moxiyati ana shular bilan izoxlanadi.
Estetik extiejlarda boshka barcha maʼnaviy extiejlarga karaganda kuprok va kuchlirok yaratish extieji yerkin namoen buladi. Rivojlangan estetik extiej xech vakt tayer estetik kadriyatlarni fakat isteʼmol kilish bilan cheklanib kolmay, yangilarini yaratish, ijod kilishga ratbat vujudga keltiradi. Estetik faoliyat inson moddiy yeki maʼnaviy faoliyatining uzagi bulib, uning barcha shakllari inson faoliyati boshka shakllarining «insoniylik» mezoniga aylanadi.
Estetik faoliyat turlari:
1) Turmushda estetik faoliyat.
2) Sportda estetik faoliyat.
3) Moddiy ishlab chikarishda estetik faoliyat.
4) Badiiy faoliyatda estetik faoliyat.
5) Ilmiy ijodda estetik faoliyat.
Moddiy ishlab chikarish soxasidagi estetik faoliyat mexnat sharoitlarini, mexnat natijalarini xam uz ichiga oladi. Mexnatning estetik jixatlari rivojlanishiga maʼlum ijtimoiy shart-sharoitlar zarur. Ijodiy, insonning jismoniy va maʼnaviy imkoniyatlari doirasidagi mexnatning estetik axamiyati eʼtiborga loyik buladi. Mexnat estetikasi darajasini oshirish uchun mexnat ijodiyligini taʼminlash, ishlab chikarishni texnikaviy kayta jixozlash, yangi texnologiyalarni joriy etish lozim. Ishlab chikarish jaraeni katnashchi-larining umumiy va estetik madaniyati va mexnat sharoitlari xam katta axamiyatga ega. Mexnat sharoitlariga mexnat jaraenidagi ijti-moiy munosabatlar, mexnat anjomlari, vokea- xodisalar muxiti kiradi.
Ishlab chikarish muxitining estetik jixatlarini rivojlanti- rish dizayn vositasida xam amalga oshiriladi.
Estetik faoliyat nisbatan badiiy faoliyatda - sanʼatda eng «toza» xolda kurinadi. Shu bois sanʼat estetik faoliyatning ixtisos-lashgan kurinishidir. Sanʼat uz tabiatiga kura ijodiy maksadga karatilgan «nafosat konunlariga rioya kilingan» faoliyat turidir.

Dizayn muxandislik, ilmiy va badiiy faoliyatni uz ichiga oladi, dizayn moddiy ishlab chikarish muxitini estetik kayta kurishga, uni inson manfaatlari va extiejlariga mos keltirishga xizmat kiladi. Dizaynchining zimmasiga estetik kiymatga ega bulgan maxsulotlar yaratish yuklangan. Dizayn sanʼatdan baxra oladi. Ular urtasida umumiylik bulsa-da, lekin ular estetik faoliyatning ikki xar xil turidir.

Farklari:
1) Sanʼat badiiy faoliyat, u yeki bu kurinishda fakat goyalar-gina emas, balki narsalar ishlab chikarish bilan boglik. Lekin bu yerda narsalar ishlab chikarish kushimcha vazifani bajaradi. Sanʼat, avvalo, maʼnaviy ishlab chikarish turi, ong va bilim soxasidir.
Dizayn esa moddiy-amaliy faoliyat turiga kiradi. Dizayn maxsulotlari vokelikning inʼikosi emas, balki uning nafosat konunlariga binoan yaratilgan, sanʼat amalietining aynan uzini anglatadi.
Sanʼatning estetik kadriyati maʼlum darajada «foyda» kad-riyatlariga ziddir, yaʼni sanʼat asari moddiylikdan kura kuprok maʼnaviy extiejlarni kondirishga karatilgan buladi;
Dizayn maxsulotlari - mashinalar, binolar, keng isteʼmol mollarida moddiy foyda xususiyati burtib turadi. Maxsulotning estetik sifati baribir uning loyixaviy burchi kay darajada ifodalanganligi bilan belgilanadi. Dizayn maxsulotining estetik kiymati uning maksadga muvofik ekanligi bilan belgilanadi.
Sanʼat asari kaysi moddiy tizimga mansubligidan, kaysi muxitda vujudga kelganligidan katʼi nazar, mustakil kiymatga ega.
Dizayn maxsuloti esa narsalar tizimining ajralmas kismi bulib, undan tashkarida amal kila olmaydi. Uning estetik kiymati uz vazifasi - burchini kanday bajarishi bilan muvofiklashtirilgan buladi.
Ilmiy ijod bilan shutullanuvchilar, olimlarning saloxiyati, ijodiy mexnati natijalari va samaradorligi uning estetik madaniyati darajasiga bevosita botlik. Olimning estetik madaniyati deganda uning estetik xis-tuytusi, ilmiy farazi (fantaziyasi), ilmiy faxm-farosati (intuitsiyasi), ramziy tasavvurlarni xosil kilish kobiliyati, tafakkurning uziga xos tasviriy umumlashtirishlarga moyilligi tushuniladi. Estetik omillar ilmiy ijodga tarkiban xos bulib, unga yerdamchi omil vazifasini utaydi. Ilmiy faraz (fantaziya) estetik xis-tuytu bilan chirmashib ketgan.
Faxm-farosat (intuitsiya) badiiy faoliyatda uta murakkab va ri- vojlangan shaklda namoen bulsa, fanda u vokea-xodisalarni akliy mushoxada kilish bilan chambarchas botlik. Faxm-farosat (intuitsiya) uzidan-uzi vujudga kelmaydi. U barcha bilim va xissiy kobiliyatni, tajribani ishga solishni takozo etadi. Faxm -farosat (intuitsiya) as- lida extirossiz, ilxomsiz vujudga kelishi mumkin emas.
Faraz, faxm-farosat, extiros-ilxom estetik xarakterga ega bulib, ular eng toza va rivojlangan kurinishda sanʼatga taallukli-dir. Аyni vaktda ular ijodiy faoliyatning zarur kismlari sifatida fanda uz ifodasini topadi. Ular fanga aloxida-aloxida tarzda emas, balki birgalikda, anik tizim vositasida taʼsir kursatadi.
Eng yaxshi sanʼat asarlari ilm-fan kishisida xael, faraz vujudga keltiradi va yaxlitlik, nafosat xis-tuytusini uytunlashtiradi, tayritabiiy tafakkur kilish kobiliyatini oshiradi, erkin dunekarash baxsh etadi, yuksak mulokot madaniyatini shakllantiradi, xozirgi fan ravnaki uchun juda muxim axamiyat kasb etadigan barcha kobiliyat imkoniyatlarini safarbar kilishga undaydi.
Tayanch tushunchalar:
Estetik munosabat, estetik munosabat obʼekti va subʼekti, ong, estetik ong, estetik xistuytular, estetik did, estetik orzu, estetik karash va nazariyalar, estetik baxo, estetik faoliyat, dizayn.
4- mavzu. Estetikaning asosiy kategoriyalari
Guzallik - estetikaning asosiy kategoriyasi;
a) estetika tarixida guzallik muammosi;
b) tabiatda, jamiyatda va inson faoliyatida guzallik;
v) sanʼatda guzallik.
Ulugvorlik kategoriyasi. Ulugvorlik va fojialilik.
Fojialilik va kulgililik kategoriyalari. Sanʼatda kulgililik turlari.
Estetika falsafiy fanlardan biri sifatida uz kategoriyalarini ishlab chikkan bulib, ulardan asosiylari - guzallik, ulugvorlik, fojialilik, kulgililikdir.
Estetika fanining barcha muammolari aslida guzallik muammosi bilan muayyan darajada boglikdir. Guzallik nafosat olamining magzi, asosiy belgisi, bosh xossasi, asosiy moxiyatini tashkil kiladi. Xar kanday estetik muammoning yechimini topganimiz sari guzallik yanada yerkin namoen bulib boradi. Estetik munosabatlarni estetik obʼekt va estetik subʼekt tabiatini inʼikos etish bilan birga guzallikning u yeki bu tomonlari xam mushoxada etiladi. Guzallik - bu asosiy estetik kadriyat bulib, uni idrok etish kobiliyati esa estetik subʼektning asosiy xossasidir. Bu xususiyat estetik ong va uning asosiy kismlariga xam taalluklidir.
Estetik uis-tuyzu, eng avvalo guzallikni xis etish jaraenini anglatadi. Estetik orzu esa guzallikni inson xoxlagan u yeki bu tasavvurlar tarzida ifodalaydi. Estetik did bulsa kup jixatdan shaxs va jamiyat nimani guzallik sifatida, nimani xunuklik sifatida idrok etishida namoen buladi. Estetik uarashlar guzallikning tabiati va moxiyati xakidagi fikrlarni anglatadi.
a) Mutafakkirlarning aytishlariga karaganda, guzallik xakida fikr yuritish va uni baen kilish nixoyatda murakkab va mashakkatli jaraendir. Guzal, ijobiy xis-tuygu uygotadigan narsani kursatish oson. Lekin usha narsa nima uchun guzal ekanligini tushuntirib berish kiyin. Guzallikning tabiati va moxiyati xakida juda kup fikr-mulo- xazalarning mavjudligi uning murakkabligi, kup kirraligidadir. Ilmiy tushunchalar tizimida xam guzallik muammosini tushuntirish ancha kiyin. Shuning uchun guzallik muammosiga falsafiy yendoshish zarur.
^adimgi yunon faylasufi Platon bu muammoni ilk bor «Nima guzal?» va «Guzallik nima?» degan savollarga ajratish bilan tarixga guzallik xakidagi falsafiy taʼlimotning asoschisi bulib kirgan edi. Guzallikni u jonli, xissietli, uzgaruvchan narsalar olamidan ajralib kolgan abadiy rux - toya sifatida taʼriflaydi.
Guzallik tuytudan yukorirok tabiatga ega bulgani uchun uni fakat akl vositasida anglash mumkin. Guzallik xakidagi bu «Platon yunalishi» F.Аkvinskiy, Gegelь ijodida davom ettirildi. Gegelь fikricha, mutlak rux-٢0o guzallikning namoen bulishidir, sanʼat guzallikning asl makonidir, guzallik bu anik turdagi xodisalar kamolotining namunasidir, yaʼni guzallik mukammallik va kamolot bilan boьlikdir. “Shunday narsa guzalki, agar undagi tuьma belgilar tula tarzda namoen bulsa, shunday inson guzalki, agar unda yaxshi insoniy fazilatlar va sifatlar mujassamlashgan tarzda kurinsa”. Ingliz faylasufi D. Yum fikricha, guzallik narsalar sifatini bildirmaydi, balki narsalarni mushoxada kilaetgan inson ruxi darajasida amal kiladi; yaʼni xar bir inson ruxi uzi belgilagan, tanigan, anglagan guzallikni kuradi. Bu taʼlimotlarda guzallikning maʼnaviy mazmundorligi masalalari aks etadi.
Ikkinchi yunalish: ^adimgi yunon mutafakkiri Аristoteldan boshlanadi. Аristotelь guzallikni real vokelik inʼikosi sifatida talkin etadi. U guzallikni moddiy olamning moslik, aniklik, xamoxanglik, mezon-ulchovlik kabi mikdoriy va makonli tavsiflari bilan boьlab mushoxada kiladi.
Аristotelь fikriga kura, guzallik zaminida inson va narsalarning bir-biriga muvofikligi, loyikligi, mosligi akidasi yetadi. Uzining mazkur ьoyasini asoslash uchun u «uta kichik narsa guzal bula olmas edi, chunki oz vakt ichidagi tasavvur korishib ketadi, uta ulkan narsa guzal bula olmas edi, chunki uni idrok etish birdaniga sodir bulmay, uning birligi va yaxlitligi yukolib ketadi», - deb uktiradi. Guzallik muayyan mezon - ulchov kurinishdagina namoen buladi. Uning fikricha, guzallik sifatiga nafakat tabiat xodisalari, balki adolat, mardlik, saxovat, donishmandlik kabi yaxshi insoniy fazilatlar xam kiradi.
Uytonish va maʼrifatparvarlik davri estetik karashlarida guzallikning tabiiy konunlarini ishlab chikish, ularni sanʼat soxasiga xam tadbik etishga urinishlar bulgan. Masalan, Didro guzallikning ichki mazmundorligi, sanʼat asarlariga nisbatan ifoda kuchi nakida fikr yuritib, guzallik bilan guzallikni baxolash urtasida subʼektiv omil muxim urin tutishini taʼkidlaydi.
Guzallik - bu tabiat, jamiyat, sanʼat xodisasi bulib, biror narsaga xis-tuytu orkali taʼsir utkazish bilan insonda jismoniy va maʼnaviy kuchlar okimining kupayishiga, shodlik, zavklanish, maʼna- viy konikish xolati vujudga kelishiga imkon yaratiladi. Guzallik ijtimoiy axamiyatga molik xodisadir. Guzallik xamisha foydali, lekin u aloxida turdagi foydali - u avvalo, insonga, jamiyatga, tarakkietga maʼnaviy foyda keltiradi.
b) Guzallik xilma-xil darajada namoen buladi. Tabiatdagi guzallik ijtimoiy xaet guzalligidan, foydali-amaliy faoliyatdagi guzallik badiiy ijoddagi guzallikdan fark kiladi. Lekin barchasi kandaydir umumiy belgiga egadir. Mana shu umumiy belgi tufayli xodisalarni guzallik tushunchasi bilan ifodalaymiz. Guzal narsalar inson amaliy faoliyatiga, manfaatlariga mos bulib, ularni idrok etish xayrat va kuvonch bashlaydi, shaxsning uytun xamoxang rivoj- lanishiga, unda eng yaxshi insoniy xislat-fazilatlar tarkib topishga kumaklashadi.
Inson xamma yerda va xar kanday darajada mavjud tabiiy xamoxanglik bilan tuknashar ekan, u albatta tabiat guzalligidan zavk - shavk oladi, maʼnaviy boylik orttiradi. Xamma vakt xam tabiatga estetik munosabat va tabiatni estetik uzlashtirish, uni «insoniylashtirish», tabiat xodisalariga inson talab-extiejlarini, maksad-orzularini utkazib tatbik etish bilan botlanib ketgan.
Insonda tabiatga kanday munosabatda bulish tuytusi sekin-asta, inson zoti va tabiatda rivojlanish yuz bergani sari shakllanib borgan. Masalan, ibtidoiy sanʼat manzarali tasvirlarni bilmagan, tabiat xodisalarining guzal yeki xunuk ekanligini baxolamagan. Ular uz dikkat-eʼtiborlarini xaetning asosiy manbai bulgan narsalar vokea- xodisalarga (xayvonlarga) karatganlar.
Keyinchalik, ovchilik urniga (eki u bilan yenma-en) dexkonchilik kirib kelishi, insonning ishlab chikarish faoliyati atrofidagi tabiatni uzlashtira boshlashi bilan, tabiatning uzi ijtimoiy orzu mezonlari bilan baxolanadi, inson uchun tabiatning xunuk va guzal tomonlari aen bula boshlaydi. Guzallikni yuksak darajadagi foydalilik tarzida inʼikos etish guzallik kurinishlaridan fakat bittasini uz ichiga oladi. Xozirgi davrda insoniyat ulkan vayron kilish kudratiga ega bulgan ishlab chikarish kuchlariga xam ega bulib koldi. Tabiatga «uzlashtirish» nuktai nazaridan munosabatda bulish yevuzlikdan boshka narsa emasdir. Inson tabiat xakida kaygurib, undan okilona foydalanib, ayni vaktda tabiiy xamoxanglik sirlari ichiga yanada chukur kirib bormokda.
v) Sanʼatda guzallik ifodasining taxlili tabiatdagi, ijtimoiy xaetdagi, turmushdagi guzallikni tushunish uchun uziga xos kalit vazifasini utaydi. Sanʼat guzallikning mujassamlashgan ifo-dasi bulib, xuddi shu maʼnoda uni «nafosat konunlariga kura ijod kilish soxasi» deb atash urinli buladi. Inson faoliyatining boshka soxalarida guzallik konunlariga rioya kilganda guzallik «erdamchi vazifa»ni bajaradi. Sanʼat soxasida esa unga rioya kilmaslik sanʼatning uzini bemaʼni, moxiyatsiz kilib kuyadi.
Sanʼatdagi guzallik - xaetdagi guzallikning inʼikosi bulib, guzallik yaratuvchi ijodkorlarning boshka odamlardan farki shunda-ki, u boshkalar faxmlay olmagan guzallikni xamma yerda kura olish, faxmlash, sezish, xis kilish kobiliyatiga egadir. Sanʼat vokelikning barcha estetik kirralari va sifatlarini kamrab oladi, xatto mudxish va xunuk xodisalarni tasvirlaetganida xam guzallikni tark etmaydi.
,rta asrning juda taʼsirli okimlaridan biri Yevropa klassitsizmi ijodkorlari yuksak sanʼat aslida takomil va guzal bulgan, ijobiy estetik kiymatga ega bulgan xodisalarni aks ettirishi kerak, deb karagan edilar. Uning vakillari, shubxasiz, juda kup badiiy kadriyatlar yaratganlar. Jaxon sanʼati xazinasiga ulkan xissa kushganlar (Kornel, Rasin, Bajenov va boshkalar). Lekin sanʼat tarak- kietini fakat chiroyli va yuksak mavzu tomon yunaltirish uning kulamini cheklab kuydi. Natijada vokelikdagi mavjud bulgan guzallikning kichik bir bulagi kirollar va sarkardalar siymolari orkali xaet guzalligi bir tomonlama tasvirlandi. Oddiy odamlar xaetining badiiy ifodasi esa yuksak sanʼatga loyik topilmadi.
Sanʼatda guzal kiefani aks ettirish boshka, kiefani nafis tasvirlash boshka narsa. Chernishevskiy vokelik guzalligi sanʼatdagi guzallikdan yukori turishini uktiradi. U xaetdagi guzallik birlamchi, sanʼatdagi guzallik ikkilamchi deydi. Chunki xaetda guzallik bulmasa, sanʼatda xam u ifoda topa olmaydi. Lekin u jiddiy xatoga yul kuyadi. Chunki xakikiy sanʼat dune guzalligini fakat surat aksinigina emas, balki undagi guzallik moxiyatini xam namoen etadi.
Sanʼat xaetning boyligi va xilma-xilligini, guzallik va xunuklikni, yaxshi va yemon xislatlarni aks ettiradi xamda unda estetik orzu muxim axamiyat kasb etadi. Sanʼat guzal va xunuk narsalarni aks ettirish mumkin. Lekin sanʼatning uzi xamma vakt xam guzaldir! Chunki u uz tarkibiga estetik orzu, yaʼni guzallikning zaruriy xossasini singdirgandir.
Kup asrlar davomida sanʼat estetik orzuni ruebga chikarishning ikki asosiy yunalishini ishlab chikkan:
1) Ijobiy kaxramon ramzini yaratish, ijobiy kaxramon - ijodkorning guzallik xakidagi estetik orzusidir.
2) Salbiy kaxramon - guzallikning aksi bulgan xunuklik, yaramaslik ramzi bulib, u xam estetik axamiyatga ega.
Sanʼatda ilgor estetik orzuning bulishi sanʼat guzalligi bilan boglik zaruriy, lekin yagona bulmagan omildir. Sanʼat guzalligi uning xakkoniyligidan ajralmagan xolda karor topadi. Badiiy xakikatsiz sanʼatda guzallik bulishi mumkin emas.
Xakikat va guzallik birligi sanʼat tarakkietining konuniyatlaridan biridir. Shekspir «Guzallik kimmatli xakikat bilan yakunlanib, yuz chandon guzallik kashf etadi», deydi.
Sanʼatdagi guzallik shakl va mazmun birligida yaxlit mushoxada etiladi. Inson faoliyatida kamolotga, guzallikka intilish kup jixatlardan eng muvofik shaklni izlab topishda kurinadi. Bu shakl esa faoliyat burchiga, vazifasiga, mazmuniga mos kelishini takozo etadi. Shaklning mazmunga mos kelishi sanʼatdagi guzallik mezonidir. Gap ijtimoiy axamiyatli, goyaviy ilgor, xaet xakikatiga ega bulgan mazmun xakida borsagina shaklning mazmunga mos kelishiga sanʼat guzalligining mezonlaridan biri sifatida karash mumkin buladi.
Sanʼatdagi guzallik, uning badiiy kimmati xaetni xakkoniy tasvirlash, gumanistik goyalarni ifodalash, shakl va mazmun uygunligini yaratish bilan belgilanadi.
Vokea-xodisalarning obʼektiv estetik axamiyatini ifodalovchi kadriyat sifatida guzallik subʼektiv estetik baxolash orkali, kishilarning didi va ideallari vositasida kabul kilinadi. Estetik tarbiyaning muxim vazifasi-kishilarda xakikiy guzallikni tushuna olish va kabul kilish kobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishdir.
Ulugvorlik kategoriyasi estetikaning yana bir muxim kategoriyasidir. ^adimgi estetikada «ulugvorlik» iborasi tantanaligi va axamiyatliligi bilan ajralib turadigan nutkning aloxida uslubini tavsiflash uchun ishlatilardi. Ulugvorlik muammosiga estetik-nazariy yendashish III asr notii Longin yezgan «Ulugvorlik tugrisida»gi risoladan boshlanadi. U ulugvorlikni nutk guzalligi bilan boglanib ketgan odatdan tashkari fikrlar va extiroslar sifatida tushunib, u insonga xis-tuyguli taʼsir etuvchi, uni kuvonch va xayratga soluvchi kuch deb uktiradi.
XVII asr ingliz olimi E.Berk fikricha, ulugvorlik tuygusining manbai-daxshat yeki shunga uxshash tuygular kuzgatadigan barcha narsalar, vokea-xodisalardir. Berk ulugvorlikni insonga xis-tuyguli taʼsir utkazish shakllari ichida eng kuchlisi bulgan konikmaslik tuygusi bilan boglaydi: Guzallik konikish asosidagi estetik zavklanish baxsh etsa, ulugvorlik daxshat va konikmaslik tuygusining vujudga keltiradi.
Boshka ingliz olimi T.Xoum fikricha, ulugvorlik guzallikdan fakat uzining kulami bilan fark kiladi va ijobiy xis-tuygular uygotadi.
I.Kant fikricha, guzallik xam, ulugvorlik xam kupol, sof foyda maʼnosidagi manfaatdan xoli bulib, xamma uchun umumiy axamiyatli, maksadga muvofiklik va zarurlik tasavvurlarini uzida mujas- samlashtirgandir.
Ular urtasidagi farklar: agar guzallik sifatdan olingan konikish orkali vujudga kelsa, ulugvorlikning zaminida mikdor tasavvuri yetadi; guzallik xamma vakt jozibali, ulugvorlik esa gox uziga tortadi, gox uzidan kochiradi va nisbiy xis-tuygular kuzgaydi.
Chernishevskiy fikricha, ulugvorlik tabiiy xodisalarga xam xos estetik tushunchadir. Masalan, oddiy shamoldan bir necha yuz marta kuchli buron ulutvordir, pastkash xisob-kitob va intilishlardan yuz karra kuchli bulgan sevgi ulutvordir.
Ulutvorlik kulami guzallik kulamidek cheksizdir. Tabiatda ulutvorlik timsollari: okeanlar, osmon, dengizlar, sharsharalar, totlar. Ularning umumiyligi-ulkanligida, keng kulamligida. Ulutvorlik xuvonch, xayratlanish, tan berish, shuningdek, baʼzida xurxuv xissini uygotadi.
Ijtimoiy xaetda ulutvorlik xaxramonlik va mardlik bilan xushilib ketadi, ularni aloxida-aloxida mushoxada etish xiyin. Ulugvorlikka xos estetik va axloxiy sifatlar mavjuddir. Fidoyilar, xaxramonlarning xiefalari bir vaxtning uzida xam ulugvorlikni, xam mardlikni namoen xiladi.
Ulutvorlik va pastkashlik xiymatlari xam uzgaruvchan bulishi mumkin. Insonning tabiat ustidan xukmronligi - yaxin kunlargacha ulutvorlik timsoli sifatida inʼikos etilardi. Bunday munosabat ekologiya buzilishi, Orolning xurishi, kishilar sogligining yemonlashishiga olib keldi.
Tabiat ustidan xukmronlik xilish emas, balki u bilan xamoxang bulish, ijtimoiy faol, tashabbuskor, ijodkor shaxsni shakllantirish - ulutvorlik orzusining asosiy mazmuni.
Ulutvorlik sanʼatda xar tomonlama ifodalanadi, chunki u sanʼatning asosiy mavzularidan biridir. ^axramonlik dostonlari, lirik dostonlar, xaxramonlik musixa asarlari, meʼmorchilikda ulutvorlik turlicha tasvirlanadi.
Meʼmorchilikda ulutvorlik aloxida axamiyat kasb etadi. Meʼmorchilikda ulutvorlik faxat mixes ulchovi bilan ulchanmaydi. Masalan, ayrim obidalar uzlarining keng kulami bilan ulutvorlik kasb etsalar, boshxalari uta nafisligi, nozik ifodasi, xamoxangligi, atrof-muxit bilan uzviy xushilib ketganligi bilan katta axamiyat kasb etadi. Masalan, Bobil minorasi, Minorai Kalon, Misr piramidalari, Toj Maxal keng kulami bilan ulutvorlik kasb etsa, Аmir Temur daxmasi, Shoxizinda, Registon maydoni, Mir Аrab mad-rasasi, Ismoil Somoniy maxbarasi uziga xosligi bilan ulutvorlik xissini uygotadi.
Sanʼatda ulugvorlik baʼzida fojialilik bilan yenma-en namoen buladi. Masalan, Shekspir asarlari, Shashmakom, baʼzi meʼmoriy obidalar bir vaktning uzida xam ulugvorlik, xam fojialilik ruxi bilan sugorilgan buladi. Lekin xar doim xam emas. Masalan, Registon - ulugvor, lekin fojiali xis uygotmaydi, Makbet xonim fojiali, lekin ulugvor emas.
Fojialilik va kulgililik estetik kategoriyalari yerdamida xaet ziddiyatlari va tuknashuvlari baxolanadi va mushoxada kilinadi. Fojialilik va kulgililik ijtimoiy xususiyatga ega tushunchalardir. Ular yelgiz insonga xosdir, fakat ijtimoiy munosabatlar jaraenidagina namoen buladi.
Fojialilik va kulgililik uzaro boglikligi xaetning murak- kabligi, ziddiyatliligi, xarakatchanligidan kelib chikib, ularni san- ʼat yerdamida yaxshirok anglaymiz. Sanʼat asarlarida fojialilik va kulgililik yaxlit namoen buladi. Kup xollarda fojialilik va kulgililikning uzviy chirmashib ketishi ildizlari ijodkor isteʼdodiga borib takaladi.
Masalan, Shekspir asarlarida fojiali va kulgili tomonlar shu kadar chirmashib ketganki, ularning birini ikkinchisisiz anglash kiyin.
Fojialilik muammosi xar doim, falsafiy va estetik tafakkur eʼtiborini uziga jalb kilib kelgan. Fojialilikda vokeiy xaetning chukur ziddiyatlari va tuknashuvlari xaet va ulim, ozodlik va zarurat, akl va tuygu, konun va burch, shaxsiy va ijtimoiy xususiyatlar namoen buladi.
Shekspir va Sofokl asarlari, Dostoevskiy, Sholoxov rumon-lari, M.Shayxzodaning «Jaloliddin Manguberdi», «Mirzo Ulugbek» saxna asarlari fojia sanʼatiga misol buladi.
Fojia sanʼati - insoniyatning doimiy xamroxi. Inson uz orzularini ruebga chikarish uchun bir umr intiladi, kurashadi. Insoniyat tarakkietining barcha boskichlarida ijtimoiy adolatsizliklar, mu-nosabatlardagi xilma-xillik, sanʼatda fojiali oxanglar tugili-shiga sabab buladi.
Kulgililik kategoriyasida xam insonning vokea-xodisalarga munosabatlaridan biri ifodalanadi. Kulgili xolatlarga fakat insongina kulgi bilan javob beradi. Kulgililik xunuklik bilan botlab mushoxada kilinadi, xunuklikning uzi kulgili emas, balki uning guzallik daʼvo kilishi va uzini guzallik urniga kuyishi kulgilidir.
Kulgililik boshka estetik xodisalar singari tashki va ichki tomonlarni uzida birlashtiradi.
Kulgililikning ichki tomoni - keng maʼnodagi xazil (yumor) tuytusidir. x١azil tuytusi shaxsning tabiiy va erkin, bevosita idrok etishi natijasida xilma-xil kulgili, beuxshovliklarni kurib, anglab, ularga kulgi bilan javob berish kobiliyatining ifodasidir.

Kulgi insonning ruxini kutaradi. Kulgililikning xar xil kurinishlari sanʼatning arxitekturadan boshka deyarli barcha turlarida namoen buladi va komediyada uzining tula estetik ifodasini topadi. Kulgililik tushunchasi komik tushunchadan kengrokdir. Komik vokea ijtimoiy va estetik axamiyatga ega bulgan xodisadir. Komediyada komik matn buladi. Gogolь «Komediya uchun kiyshik burun emas, kiyshik jon kerak» deydi.

Sanʼatda kulgilik turlari:
Latifa - kulgili yeki eng sodda komik vokea.
Parodiya - xajviy uxshatma.
Satira (masxara) - xaetning salbiy xodisalari ustidan achchik kulish.
Yumor (xazil-xajv), sarkazm, lof, askiya, karikatura va x.k. sanʼatda kulgililik turlariga misol buladi.
Kulgililikning barcha shakllari kanchalik erkin namoen bulish imkoniyatlariga ega bulib borsa, shunchalik kup axamiyat kasb etadi. Beozor xazil-xajv tuytusi inson xaetining kulgili tomonlari, uning barcha kirra va zarralarini iltab olish va faxmlash kobiliyatini ustirishga yerdam beradi va u borgan sari shaxsning maʼnaviy-ruxiy kamoloti kursatkichi bulib boraveradi.
Tayanch tushunchalar:
Estetika kategoriyalari, guzallik, Platon, Gegelь, Аristotelь, klassitsizm, ulutvorlik, Kant, Berk, Xoum, fojialilik, kulgililik, komediya, satira, yumor.
5- mavzu. Sanʼatijtimoiy ong shakli. Sanʼat turlari
1. Sanʼatning vujudga kelishi va rivojlanish konuniyatlari.
2. Sanʼat ijtimoiy ongning maxsus shakli sifatida.
3. Badiiy obraz-vokealikning sanʼatdagi uziga xos inʼikosi.
4. Sanʼat turlari.
Sanʼat - keng maʼnoli tushunchadir. Masalan, kadimgi yunonlar musika, raks, nazmni sanʼat deb bilar edilar. ,rta asrlarda esa sanʼat tarkibiga tasviriy sanʼat, kasallarni davolash va dorixona ishlari xam kiritilgan. Bugungi kunda «sanʼat» suzi «vokelikni badiiy timsollar vositasida ijodiy aks ettirish», «ishning kuzini bilish va maxorat kursatish jaraeni», «xar kanday ishning uzi va u talab kiladigan maxorat darajasi» maʼnolarida kullaniladi.
Sanʼat tushunchasining talkin etilishi bejiz emas. Zero, sanʼat inson mexnati, akl-idroki, shuuri bilan yaratilgan, vujudga kelgan, ijod kilingan narsalardir. Sanʼat inson faoliyatining ijodkorlik turini anglatib, xar bir sanʼat asarida shaxsning uziga xos isʼtedo -di namoen buladi. Va nixoyat, sanʼat insonning maxorati bilan cham- barchas boglanib ketgandir.
Sanʼat keng maʼnoda sanʼat asarlari (badiiy kadriyatlar) bilan birga ularni yaratish (badiiy ijod kilish) va isteʼmol (badiiy idrok etish) jaraenlarini xam kamrab oladi. Sanʼat xozirgi davrga kadar insoniyat tarakkieti bilan boglik xolda rivojlanib kelgan. Uzbekistan xududida Ispaniya, Saxroi Kabir va boshka manzillarda uchraydigan orlarga uyib tushirilgan yevvoyi xayvonlarning tasvirlari xozirgi davr nuktai nazaridan yuksak estetik kiymatga ega. Bu tasvirlarda xar bir narsa turining mezoniga mos ijod kilish, yaʼni nafosat konunlariga rioya kilish, vazn tuygusi, tenglik aksi, ularni yaratish jaraenidan olinadigan kuvonch kabi estetik faoliyatning muxim belgilari mavjud. Bu yedgorliklar inʼikos etiladigan badiiy faoliyat kurtaklari endigina kurinib kelaetgan inson estetik faoliyatining natijalari edi.
Inson badiiy oyalarning moddiy ifoda topishi uchun zarur bulgan kurol va vositalar yaratib, uz kundalik xaeti mazmunini boyitishga intiladi. Darxakikat, uzok utmishdagi ajdodlarimiz yaratgan tosh kurollarsiz biror bir eng sodda naksh yeki goyalarga tushirilgan tasvirlar vujudga kelishi mumkin bularmidi? Demak, sanʼat mexnat bilan uygun tarzda rivojlanib borgan. Shu bois badiiy faoliyat shakllari inson mexnati zaminida vujudga kelib, bevosita mexnat jaraenlari bilan chirmashib ketgan.
Badiiy faoliyatning eng kadimgi shakllari xali bir-biridan ajralmagan, yaxlit ibtidoiy jamoa madaniyatining bir kismini tashkil etgan bulib, afsonaviy (mifologik) bueklarda ifodalangan.
Аfsonalarda diniy mazmun keng urin olgan. Misr afsonalari asosan diniy ibodat mazmuniga ega. Yunon afsonalaridagi diniy mazmun-yunon sanʼatining xazinasigina bulib kolmay, balki uning zaminini xam tashkil etadi.
Sanʼat kurtaklari murabbiy-tarbiyachi vazifalarini xam bajargan. Tasvirlar, nakshlar, rakslar, ertak-afsonalarda avloddan- avlodga utib turgan amaliy, axlokiy estetik tajriba mujassamlashgan edi. Badiiy faoliyatning ilk shakllari uyushtiruvchilik, birlash- tiruvchilik vazifalarini xam bajargan. Xaetda yashash uchun kurash maksadida jipslashgan va yagona tuygu jush urishi bilan birlashgan butun jamoa xatti-xarakatlari, urinishlari vositasida kulga kiri- tilishi mumkin bulgan galaba - ovda xayvon ustidan goliblik (ov-ning samarali bulishi) sanʼatda tasvirlanib, u kadimgi odamlar jipslashishining eng muxim omillaridan biri bulgan edi.
Badiiy faoliyatning ilk shakllaridaek sanʼatning juda kup belgi va xossalari kurinib turadi. Lekin ularda yakka shaxs omili yetishmaydi. ^adimgi odamlar fakat urug va kabila uchun umumiy bulgan xis-tuygu xamda tasavvurlar bilan yashagan, uzini vokealikdan ajratolmagan edi. Sanʼat esa boshidan oxirigacha shaxsdan boshlanadi, shaxs bilan shakllanadi, shaxs bilan kadr topadi.
^adimgi odamlar badiiy faoliyati jaraenida tabiatning ramziy- timsoliy aks ettirishda insonning mualliflik «kuli» uslubi paydo buladi. Badiiy ramz - timsol muallif-ijodkorning betakror isteʼdodini namoen kildi.
Sanʼat ijtimoiy xaetning murakkab, rango -rang munosabatlari bilan alokador bulib, u bir vaktning uzida xam mexnatning aloxida turi, xam ijtimoiy ishlab chikarishning maxsus soxasi, xam ijtimoiy ongning bir shakli, xam uziga xos bilim soxasi, xam ijodiy faoliyatning bir kurinishi sifatida amal kiladi.
Sanʼat birinli navbatba ijtimoiy ong iakibir. Uning barcha tavsiflari ana shu sifatidan kelib chikadi va shu taxdilga asoslanadi.
Sanʼat ijtimoiy turmush jaraenlari bilan boglik. Buni kadimgi odamlarning moddiy va maʼnaviy boyliklar yaratishga, yaʼni uzlariga maʼkul, kungillariga xush keladigan narsalar yaratishga bulgan ishtieklarida yakkol kurish mumkin buladi. Ijtimoiy tur-mush sanʼatning rivojlanishiga bevosita taʼsir utkaza bordi, keyinchalik esa ijtimoiy tuzilmalar, falsafiy-diniy, siesiy karashlar, axlokiy koidalar, maʼnaviy kadriyatlar orkali xam taʼsir utkaza bordi.
Sanʼat ijtimoiy xaetning mustakil bir soxasi bulib, uziga xos konuniyatlari, vazifalariga kura u aloxida jamiyat birligini ifodalaydi. Sanʼat jamiyatning barcha tomonlariga taʼsir utkaza boradi, ijtimoiy ongning barcha shakllari bilan alokaga kirishadi, xaetning turli jabxalarida odamlar faoliyat olib borishlarini ragbatlantiradi.
Sanʼat bilan ijtimoiy xaetni boglab turadigan juda kup vositachi xalkalar mavjud. Xar kanday badiiy xodisa - muayyan asar, uslubiy yunalish bulsin, ular vujudga kelishi va rivojlanishida diniy, axlokiy amallarning taʼsir kuchi darajasi bilan belgilana- dilar, baxolanadilar, ulchanadilar.
Sanʼatning tarakkieti yeki tanazzuli, uning u yeki bu turi kurinishining yerkin ifoda topishi anik ijtimoiy munosabatlar tabiatiga, muayyan guruxiy kuchlar nisbatiga, mafkuraviy xaet xusu - siyatlariga, jamiyatda shaxs egallab turgan makomiga albatta boglikdir.
Sanʼatning jamiyat xaetida nisbiy mustakil amal kilishi vorisiylik konuniyatining namoen bulishi bilan xam boglik. Vorisiylik fakat sanʼatga xos bulgan xodisa emas. U ijtimoiy ongning xamma shakllariga taalluklidir. Vorisiylik jamiyat moddiy asosi bilan boglik bulgan siesiy va xukukiy ong soxalarida kuprok namoen buladi. Vorisiylik maʼnaviy xaetning barcha jabxalarida mavjud. Аmmo xaetning barcha tomonlarini kamrab oluvchi iktisodiy zamindan ancha yirok bulgan sanʼatda vorisiylik yerkin, tula, xar tomonlama tarzda namoen buladi. Sanʼatning xamma kirralari - mavzu yunalishi, goyaviy-ruxiy koida va oxanglari, ijodiy akidalari, uslubi, tur va shakllarining ifodali vositalari vorisiylikda ayniksa burtib kurinadi.
Vorisiylik xech kachon ijodkorning shaxsiy «injikdiklariga» buysunmaydi. Xar bir ijodkor sanʼatda biror bir yangi narsa yaratar ekan, u uzidan avvalgi badiiy, toyaviy-ruxiy, uslubiy tur va shakllar ifoda vositalariga tayanib ijod kiladi.
Ijtimoiy ongning boshka shakllarida bulganidek, sanʼatda xam bilish va mafkura bir-biri bilan chirmashib, uzaro botlanib ketgan. Turli tarixiy boskichlarda va sanʼatning turli kurinishlarida bilish va mafkura uzaro mutanosiblikda amal kiladi.
Ijtimoiy ongning xar bir muayyan shakli vokelikning bir tomonini aks ettiradi. Sanʼat ijtimoiy ong shakli sifatida vokelikni badiiiy bilish-anglash jaraenida uning vokelikning badiiy-tasvirli shaklda anglash manbalaridan biri bulib inson maydonga chikadi.

Sanʼatda inson xamma vakt xam bevosita ifodalanmaydi. Masalan, sanʼatning manzara tasviri yeki natyurmort turida inson kiefasi ifodalanmaydi. Bu xol inson mazkur sanʼat asarlarida aks etmaydi degani emas. Manzara tasviri inson xis-tuytularining eng nozik va eng jozibali kirralarini namoen etadi.

Sanʼat nafakat insonning uzini, balki uning idrok etishi mumkin bulgan barcha narsalarni, vokea - xodisalarni aks ettirib, xis- tuytu uytotadi.
Sanʼat maʼnaviy xaetda sodir bulaetgan xar kanday uzgarishlarga munosabat bildiradi, davr maʼnaviy muxitining xamma tomon-larini ifodalaydi, ijtimoiy tafakkur ruxini aks ettiradi.
Sanʼat vokelikni badiiy obraz (kiefa) yerdamida aks ettiradi. Sanʼat va badiiy obraz tushunchalari bir-birini tuldiradi, boyita-di, izoxlaydi. Sanʼat badiiy obraz vositasida tula namoen buladi. Badiiy obraz sanʼatning muxim «katakchasi»ki, uningsiz sanʼat amal kilmaydi, badiiy obraz sanʼatning bosh xususiyatini belgilaydi. Shu bois badiiy obraz sanʼat tabiatini ochib berishda asosiy boskichdir. Sanʼat siri kup jixatlardan badiiy obraz siri bilan chambarchas botlikdir.
^adimgi davrlardan boshlab badiiy obraz sirini anglashga intilib kelinmokda.
Obraz tushunchasi bilish nazariyasining tarkibiy kismidir. «Obraz» deb inson ongida narsa va xodisalarning aks etishi tushuni- ladi. Inson uzining sezgisi, idroki, tasavvuri, tushunchasi va shu kabilar orkali tashki duneni obraz shaklida anglaydi.
Badiiy obraz manbai «jonli xaetdir». Badiiy kiefa vokelikni kayta anglash bulib, estetik tushunchalar sirasiga kiradi.
Badiiy obraz xususiyatlarini inson bilishi jaraeni umumiy konuniyatlaridan ajratib mushoxada etishi mumkin emas. Badiiy kiefa bilishning bir turidir. Bilish konuniyatlari sanʼatda uziga xos kurinishlarda namoen buladi, badiiy kiefa esa jonli mushoxada va mavxum tafakkur belgilariga ega bulsa-da, uni xam, buni xam anglatmaydi. Badiiy obraz - xaet kabi murakkab, sermazmun. Sanʼatda xaetning xamma murakkabliklari, kirralari, munosabatlar majmui badiiy obrazda umumlashtiriladi, unda tashki (obʼektiv) va ichki (subʼektiv) tomonlar mavjuddir.
Sanʼatkorning xis-tuygulari, kechinmalari, rejalari manbai bulgan vokea-xodisalar, turli vaziyatlar, tuknashuvlar badiiy obrazning tashki (obʼektiv) tomonidir. Badiiy kiefa tashki duneni inson extiejlariga mutanosiblikda aks ettiradi, yaʼni xaetni estetik kadriyat sifatida ifodalaydi.
Badiiy obrazning ichki (subʼektiv) tomoni sanʼatkorning xis- tuygulari, muljallari, baxolashlari, kechinmalari, uy-xaellari, orzu- umidlaridir. Tashki dune taassurotlaridan sanʼatkor-ijodkor ongida xosil bulgan bularning barchasi sanʼatkorning ichki dunesini tashkil etib, u yaratgan badiiy obrazlarda uz ifodasini topadi.
Sanʼatda yakka shaxs tuygusi sanʼatkor - ijodkor faoliyatiga xos tarzda u yarataetgan badiiy kiefalar mazmuniga singib ketadi. Sanʼatkor kechinmalari bilan tuyintirilgan badiiy obrazga xech narsa teng kelmaydi. Shu bois sanʼatkorlar bosh kaxramonlarini «men - uzim» deb taʼriflaydilar.
Badiiy ijod xamma vakt yakkash kechinmalar, xis-tuygular bilan sugorilgan buladi. Sanʼatda «shaxsiylik» badiiy obraz yaratilishining zarur shartidir. Masalan, sanʼatning yangi turi bulgan badiiy suratkashlikni olib kuraylik, kanday xolatda surat (foto) badiiy darajaga kutariladi? Bunda texnik aks bilan sanʼat asarini kanday ajrata olish mumkin? Suratni yarataetgan odamning aks ettiraetgan obʼektga bulgan shaxsiy munosabati maxsus masofa, uslubi, mavzu nazariyasi, nur-soya mutanosibligi orkali ifoda etilsagina usha surat sanʼat asari bula oladi.
Estetika nazariyasida badiiy obraz yaratishning ichki (subʼektiv) tomoni «sanʼatkor ijodiy yakkaxonligi yeki yakkashligi» (individualligi) degan tushuncha bilan izoxlanadi. Ijodda yakkaxonlik (yakkashlik) murakkab va kup kirrali bulib, u vokea- xodisalarni tanlashda, uni baxolashda, anik bulak va kismlarini ajratishda tur va uslub maylida, birinchi navbatda, sanʼatkorning vokelik xakidagi tasavvurlarida namoen buladi. Ijod usuli, rango- ranglik xususiyati, mavzu tanlashi kabi kolgan barcha tomonlari sanʼatkor dunekarashini ifodalashga buysundirilgan buladi.
Badiiy obraz ichki va tashki tomonlarining boglikdigi saxna sanʼatida uziga xos kurinishlarda namoen buladi. Ijodkor yakkashligi bu yerda aloxida obrazlar talkinida, asarning uslub tizimida va xatto sanʼat turi yechimlarida uziga xos ifodalanadi. Masalan, fal-safa fanlari doktori, professor Erkin Umarov “Estetika” kitobida tugri taʼkidlab utganidek, uzbek saxna sanʼatining atokli namoen- dalaridan bulmish Mannon Uygur, Yetim Bobojon, Toshxuja Xujaev, Olim Xujaev, Razzok Xamroev, Xamza Umarov, Baxodir Yuldoshev ka-bi ijodkorlar saxnalashtirgan «Аlisher Navoiy», «Jaloliddin Manguberdi», «Otello», «Gamlet», «Xirol Lir», «Mirzo Ulugbek», «Toshbolta oshik» asarlarida mualliflar uslubi va janrini saklash bilan birga barcha saxnalashtiruvchi rejisserlar xar birining irodasi, uslub va tur mayli, sanʼatkor shaxsi xususiyatlari aks ettirilgan.
Saxna asarlarida badiiy obraz akter ijrosi orkali namoen buladi, akter yaratgan obraz dramaturgni ilxomlantirgan xaetiy xodisa ifodasi bulishi bilan birga akter ijodiy mevasi xamdir.
Sanʼatda xis-tuygu muxim vosita sifatida izoxlanadi. Sanʼat insoniyatning ezgulik tomon xarakati uchun zarur bulgan uzaro mulokotlari vositasi bulib, ularni muayyan xis-tuygular bilan boglaydi. Lekin sanʼat odamlarning xis-tuygularini, tafakkurlarini mavxum tarzda emas, balki jonli badiiy kiefalarda aks ettiradi. Аslida inson xis-tuygularsiz xaet moxiyatiga, xususan, sanʼat tub mazmuniga shu vaktga kadar yetib bulmagan va bundan keyin xam yetib bulmaydi.
Sanʼatda xis-tuygular fandagiga nisbatan uzgacha sifatga ega buladi. Fan-texnikada, ilmiy izlanishlarni yunaltirib turishda xis- tuygular katta axamiyat kasb etsa-da, tadkikot natijalarida bevosita kuzga tashlanmaydi. Sanʼat esa uziga xos xis-tuygular, kechinmalar xazinasidir.
Sanʼatda xis-tuygular badiiy kiefa yaratilishining shart- sharoitlarini, uning moddiy zaminini tashkil kiladi. Badiiy xis- tuygular oddiy, kundalik turmush xis-tuygularidan xam, ilmiy xis- tuygulardan xam farklanadi. Badiiy xis-tuygular umumlashtirish xosilasi bulib, ularda bir kishi yeki bir gurux odam tajribasi emas, balki odam avlodlari orttirgan ijtimoiy-tarixiy tajriba jamlangan. Ruxshunos olimlar fikriga kura, turmushdagi oddiy xis- tuygular sanʼat orkali ijtimoiylashadi va okil xis-tuygular sifatida karor topadi.
Sanʼatda vokelik - juzʼiy va umumiy tomonlar birligida aks ettiriladi. Bu esa uz navbatida badiiy obrazlarni xaet xodisalari boglab turadi, mazkur jaraen sanʼatni falsafa bilan yakinlashti-radi.
Biror ijtimoiy fikrni badiiy obraz orkali lunda ifoda etish kobiliyati badiiy isteʼdodning tarkibiy kismidir. Lunda ifoda etish badiiy did, sanʼatkor shaxsi, asar turining uslubiy yunalishi bilan boglik.
Sanʼatda xaet nusxalarini tasvirlash, yaʼni ularni turkumlash yakka xoldagi badiiy obraz yaratish jaraeni bilan birga kechadi.
Sanʼatda badiiy kiefa mazmun va shakl tushunchalari orkali yerkinrok anglashiladi. Sanʼat mazmuni va shakli masalasi estetik nazariyada muxim urin tutadi. Sanʼatda mazmun va shakl asarni badiiy idrok etish xususiyatlari, maxorat masalalari kabi badiiy madaniyat nazariyasi xamda amalietning uzak masalalari bilan chambarchas boglanib ketgandir.
Sanʼatda mazmun va shakl bir-birini izoxlaydi. Shakl muayyan bir mazmunni ifodalasa, mazmun xam muayyan shaklda namoen buladi. Xar bir narsaning uzgarishi, avvalo, mazmun uzgarishidan boshlanadi. Mazmunga buysunadigan shakl birligida mazmun yetakchilik kiladi. Mazmunga buysunadigan shakl xam nisbiy mustakillikka egadir.
Sanʼat mavzui muayyan asar mazmuniga manba bulib xizmat kiladi. Sanʼat mazmuni yeki badiiy mazmun mavzudan farkli ravishda butun vokelikni emas, balki aks ettirilgan vokelikni anglatadi.
Estetika nazariyasida badiiy asar mazmuni bir kancha tushunchalar orkali ifodalanib, ular orasida mavzu va goya tushunchalari aloxida axamiyat kasb etadi.
Mavzu - kup maʼnoli tushunchadir. Vokea-xodisalar majmui, iktisodiy, axlokiy, falsafiy, ruxiy muammolar mavzu atamasi bilan izoxlanadi. Mavzu tushunchasi, avvalo vokea-xodisalar doirasini belgilash maksadida kullaniladi. Baʼzan mavzu tushunchasi turli mualliflar ijodiga xos bulgan mazmuniy umumiylikni kursatib turadi.
Mavzu tushunchasi kup xollarda sanʼat asarida aks ettirilgan xaetiy xodisalar doirasini belgilash uchun ishlatiladi. Muayyan asar mavzui vokea-xodisalar doirasidan tanlab olib, ularni mushoxada etib, baxolab bulinganidan keyin vujudga keladi. Shubxasiz, mavzu tabiatidan asar kiymati xam kelib chikadi.
Sanʼatning kupgina turlarida mavzu syujet orkali namoen buladi. Syujet asarda tasvirlangan vokea-xodisalarning ketma-ket baen kilinishidir. Mavzu va syujet bir-birini takozo etadi. Syujet xam mazmunga, xam shaklga alokador xolda namoen buladi.
Roya tushunchasi asarning ijtimoiy mazmunini anglatadi. Ba-diiy goya mavzu bilan bir butun xolda namoen buladi. Boya va mazmun birligi muayyan asar tizimida yakkol kurinadi.
Buyuk sanʼatkorlar uz asarlari goyasini sanʼat vositalari orkali ifodalash isteʼdodiga xam ega buladilar. Badiiy asarning goyaviy mazmuni - sanʼatkorning vokelikka munosabati asosida uning orzulari nuktai nazaridan yaratgan xaet xakikatidir. Аsarda tasvir- langan vokea-xodisalar kanchalik sermazmun, boy, yerkin, kup kirrali bulsa, uning goyaviy mazmuni shunchalik ishonarli va jozibali bula-di. Badiiy asar goyasi xamma vakt yaxlit xulosa bulib, uni ukuvchi, to- moshabin, tinglovchi tayer xolda emas, balki asarni idrok etish ja- raenida uz faxm-farosati bilan uzlashtiradi. Sanʼatning barcha tur- lari badiiy shaklga ega bulib, u prok asar tuzilishi (kompozitsiya) bilan boglik. Аsar tuzilishi (kompozitsiya) - bu asarning ichki tuzi- lishi, tarkibi, yaʼni mazmunning yaxlit ifodasi, uning kismlari (syujeti) mutanosibligini anglatadi.
Sanʼat asari biror shaklda ifodalansagina uzining asl kiyma- tiga ega buladi, natijada shakl mazmunni uyushtiradigan usul bulib xizmat kiladi.
Sanʼatda shakl bilan mazmun shu kadar mustaxkam birlikni tashkil etadiki, ularni fakat nazariy taxlil jaraenidagina aloxida- aloxida mushoxada etish mumkin. Mazmun bilan shaklning kushilib ketganligi uning ichki bulagida yakkol namoen buladi. U badiiy reja tarkibidaek mazmun bilan birga vujudga kelib, mazmunni tashki shakl bilan boglab turadi, uning ishtirokisiz sanʼat asari vokelik omili va estetik idrok mavzui bula olmaydi.
Badiiy tuzilish maxorati badiiy maxoratning tarkibiy bulagidir. U birinchi navbatda sanʼatkor yaratgan xaet manzarasiga yana nimani kushishi xakida emas, balki undan yana nimani chikarib tashlashi lozimligini anglatadi.
Sanʼat tili muxim jixatlari bilan ogzaki baen tilidan fark kiladi. Xatto badiiy tilni sunʼiy til deb xam yuritadilar, chunki u badiiy mazmunni ifodalashi orkali odamlar akli va sezgisida taʼsir utkazish uchun «sunʼiy» shakllangan buladi.
Sanʼatda idrok etish mazmuni adabiet, teatr, kino, tasviriy sanʼat asarining tomoshabin yeki ukuvchi ongida aks etishidir.
Sanʼatni idrok etish insonga xamma vakt uzini yaxshi bilib olish imkoniyatini tugdiradi. Sanʼat asaridan estetik konikish ukuvchini sanʼatning yangi-yangi kirralarini kashf etishga jalb kiladi.
Sanʼatning ayrim turlarga bulinib ketganligi uzok davom et-gan tarixiy tarakkiet xosilasi bulib, kadimda badiiy faoliyat soxalariga - turlarga bulinmagan edi. Keyinchalik sanʼatning bir necha turlari karor topdi.
Sanʼat turlari sanʼatga xos bulgan umumiy belgilarga ega bulgan xolda ularning xlr biri'. ababiyosh, meʼmorchilik, Musika, 1ts^S"^i^rg1y sanʼat va x.k.lar uziga xos muxim kurinishda namoen buladi. Sanʼat turlarida xususiyning umumiyga nisbatini kuramiz. Estetik tafakkurning tur xosil kilish manbalari ikki yunalishda vujudga kelgan. Manbaning birinchi yunalishi - vokelikning murakkabligi, kup kiefaligi, xar tomonlamaligidir. Masalan, sanʼat u yeki bu tu-rining vujudga kelishi uning vokelikning kaysi tomonini aks etti-rishga karatilganligidir. Nazm va tasviriy sanʼat turlari bir-biriga kieslanganda, ularning mavzulari boshka-boshka bulib, mavzu xususiyatlari esa, tasvir vositalaridan kelib chikkanligini kuramiz. Ikkinchi yunalish - inson xis-tuygusi boyligi, idrok etish xususiyat- lari, inson maʼnaviy kobiliyati bilan boglik.
Sanʼat turlari uz tasviriy-ifodaviy vositalari tizimiga ega. Аdabietda suz, tasviriy sanʼatda - rang, yerugi, chizik, nur-soya, musikada - oxang, makom, vazn, xaykaltaroshlikda - xajm, ulcham, meʼmorchilikda - mutanosiblik tizimi amal kiladi.
Sanʼat turlari bir-birining urnini bosa olmaydi. Ularning xar biri mustakil, uzicha nodir, betakror bulib, vokelikning bir tomonini bevosita aks ettiradi, usha turi bu insoniy xis-tuygularni ifodalashda boshka turlarga nisbatan ustuvor urin egallaydi va muayyan cheklanganlik xususiyatiga ega buladi.
Sanʼat turlari teng asosda xarakat kilib, vokelikni aks ettirishda bir tur boshka turlarga nisbatan ustuvor darajada namoen buladi. Masalan, sanʼatning bilish vazifasi badiiy adabietda va u bilan boglik boshka turlarda aloxida burttirib kurinadi, musika inson xis-tuygu madaniyati, tasviriy sanʼat sinchkov kuzatish madaniyati, ochik saxna va sirk sanʼati esa kungil ochish, tomosha madaniyatini yuksaltirishga xizmat kiladi.
Sanʼat turlari bir-birining urnini bosa olmaganidek, ularning rivojlanishida «notekislik» konuniyatiga buysunishini xam kuzatish mumkin. Turli tarixiy davrlarda turli xalklar xaetida uz davrining badiiy obrazini belgilab beradigan sanʼatning u yeki bu turi yetakchi axamiyat kasb etadi. ^adimgi Misrda barcha sanʼat turla-ri
rivojlangan bulib, ular orasida meʼmorchilik, Xindistonda musika, Xitoyda rang-tasvir, Eron va Turonda xalk amaliy sanʼati,
Yunoniston va Rimda xaykaltaroshlik ravnak topgan edi.
Sanʼat turlari tizimida badiiy adabiet muxim urin tutib, u boshka turlar rivojiga xam taʼsir utkazadi. Badiiy adabiet teatr va kino sanʼatining ilk asosini tashki etadi. Uning musika va tasviriy sanʼatga xam taʼsiri sezilib turadi.
Sanʼat turlari uzaro taʼsir utkazishining eng oliy shakli - bu sorishma (sintez) sanʼat turlari bulib, ular xilma-xil, rango-rang kurinishlarga ega.
Sintez kurinishlari teatr, kino, ochik saxna, sirk va oynai jaxon kabi sanʼat turlarida yakkol kuzga tashlanadi. Sanʼatda korishma (sintez)ga intilish xozirgi davr badiiy madaniyatida sanʼat korishma turlarining aloxida axamiyat kasb etishida, badiiy ijod turlari uzaro taʼsirining kuchayishida, bir sanʼat turi tasviriy-ifodaviy vositalaridan boshka sanʼat turi tobora keng foydalanaetganligida va, nixoyat, sanʼatkor vokelikni keng kamrovli mushoxada kilishida namoen bulaetir.
Sanʼat turlarida kullanadigan ijod texnikasi yeki sanʼat texnikasi xam jiddiy axamiyatga egadir. Sanʼat texnikasi sanʼatkor ijod dasturida tanlangan sanʼat turining tasviriy-ifodaviy vositalarini puxta uzlashtirganida namoen buladi.
Sanʼat turlari yuksak ifodalilik konuniga buysunadilar. Sanʼatkor xilma-xil moddiy vositalardan uz badiiy rejasini eng katta kuch va tulakonli ifodalash imkonini beradiganlarini tanlab oladi.
Sanʼatni xozir fazoli, vaktli, fazoli-vaktli kurinishlariga bulib urganish taomilga kirgan. Fazoli kurinishga tasviriy sanʼat, xaykaltaroshlik, chizikdi rasm, amaliy sanʼat va meʼmorchilik, vatst-li kurinishga badiiy adabiet, musika, fazoli-vatstli kurinishga esa teatr, kino, oynai jaxon kiradi.
Sanʼat turlarining bunday kurinishlarga bulish asosini, birinchidan, badiiy asar uslubi va shakli, ikkinchidan, u yeki bu sanʼat turidagi vokelik xodisalarining fazoli yeki vaktli tavsiflarini kuprok aks ettirish kobiliyati tashkil etadi. Mazkur ikki asos urtasida alokadorlik va bogliklik mavjud.
Sanʼat xodisalarning anik-tuyguli kiefasini aks ettirishi yeki aks ettirmasligiga karab tasvirli va tasvirli bulmagan kurinishlariga xam egadir. Tasviriy sanʼat va xaykaltaroshlikda xaet manzaralari vokelikning xis-tuyguli kiefasini yaratish orkali namoen bulsa, adabiet va musikada xaet manzaralari fikrlar va tuygular okimini umumlashtirish asosida aks ettiriladi.
Sanʼat turlari idrok etilish jixatidan xam xar xil kurinishlarga bulinadi, ular k bilan kuriladigan asarlar bulib, tomoshali sanʼat turlari deb ataladi (xaykaltaroshlik, meʼmorchilik). Teatr sanʼati esa xam tomoshali, xam eshitiladigan sanʼat turidir.
Sanʼat ijtimoiy xaetning mustaxil soxasi bulishi bilan birga inson faoliyatining badiiy bulmagan soxalari bilan xam chambarchas boglix. Sanʼat turlari xususiy-badiiy burch-vazifalar bilan birga, foydali-amaliy burch-vazifalarni xam bajaradilar.
Xozirgi davr badiiy madaniyatida sanʼat va boshxa soxalar urtasidagi chegaralar tobora yemirilib bormoxda. Ular urtasida samarali xamkorlik jaraenlari shakllanmoxda. Аynixsa, bu xamkorlik sanʼat va fan-texnika aloxalarida yaxxol kurinadi.
Tayanch tushunchalar:
Sanʼat ijtimoiy ong shakli, vorisiylik, badiiy obraz, badiiy obrazning obʼektiv tomoni, subʼektiv tomoni, mazmun va shakl, mavzu, syujet, goya, kompozitsiya, sanʼat tili, adabiet, meʼmorchilik, musixa, tasviriy sanʼat, xaykaltaroshlik.
ETIKА FАNIDАN TEST SАVOLLАRI
1. ^adimgi Yunonistonda etika faniga asos solgan mutafakkir kim?
A. Аristotelь
B. Diogen
C. Sokrat
D. Platon
2. Etika fanining predmetini aniklab bering.
A. Etika - axlokning kelib chikishi, uning tabiati va rivojlanish konunlarini urganuvchi fan
B. Etika - axlok-odob tuьrisidagi taʼlimotdir
C. Etika - jamiyatning axlokiy munosabatlarini urganuvchi fan
D. Etika - axlokiy kadriyatlar tizimini yaratuvchi fandir.
3. Etikaning asosiy funktsiyalarini kursatib bering.
A. boshkarish, tartibga solish, nazorat kilish, tarbiyalash,
B. dunekarash, metodologik, akseologik, prekseologik, futurologik,
C. bilish, baxolash, formallashtirish, modellashtirish,
D. А+V+S
4. Etika fani kanday kadriyatlar tizimiga asoslanadi?
A. Diniy va milliy,
B. Milliy va islomiy,
C. Irkiy va tabakaviy,
D. Milliy va umuminsoniy.
5. Etika fanining oliy maksadi nima?
A. ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish,
B. jamiyatda buyuk shaxslarni yetilib chikishiga kumaklashish,
C. insonlarni axlokiy jixatdan tarbiyalash,
D. ijtimoiy progress va adolatli jamiyat uchun xizmat kiluvchi komil insonlarni tarbiyalash.
6. Etika va yurisprudentsiya fanlarini botlovchi tushunchalarni anikdang.
A. adolatparvarlik, insonparvarlik, konunni ustuvorligi, vatanparvarlik,
B. yaxshilik, burch, vijdon, kadr-kimmat,
C. axlokiy madaniyat, axlokiy ong, axlokiy munosabatlar, axlokiy amaliet,
D. А+V+S.
7. Аxlokiy gedonizm nima?
A. xaetdan xuzurlanish, roxatlanish,
B. xaetdan iztirob chekish,
C. axlok konun va koidalari asosida yashash,
D. xaetdan kurkib va vaxima asosida yashash.
8. Аxlokiy evdemonizm nima?
A. baxtli xaet kechirish,
B. baxtli va tukin-sochin yashash,
C. inson extiejlarini tulik kondirish,
D. А+V+S.
9. Gegelь etikasining asosiy tushunchasini aniklang.
A. vijdon,
B. burch,
C. vijdon erkinligi,
D. iroda erkinligi.
10. I.Kant etikasining tayanch tushunchalarini aniklang.
A. burch va vijdon,
B. burch va iroda erkinligi,
C. burch va adolat,
D. burch va axlokiy imperativlar.
11. Konfutsiy etikasining asosiy tamoyillarini aniklang.
А. gumanizm, meʼer, xamkorlik,
B. yaxshilik, yeshi uluglarga xurmat va izzat, insonparvarlik,
C. anʼanalarga sajda kilish, konunni ustuvorligi,
D. А+V+S
12. Аxlokiy madaniyat tushunchasini aniklang.
A. bu - tarixan shakllangan axlokiy kadriyatlar sistemasi,
B. bu - shaxsning axlokiy jixatdan yetukligi,
C. bu - axlok-odobli inson,
D. А+V+S.
13. Yangi davr etikasida axlokiy imperativlar kim tomonidan yaratilgan?
A. I.Kant,
B. F.Bekon,
C. R.Dekart,
D. Feyerbax.
14. Аxlokiy ong tushunchasini aniklang.
A. bu - muayyan jamiyatda karor topgan axlok trisidagi goyalar, karashlar, tasavvurlar, nazariyalar va kadriyatlar sistemasidir,
B. bu - axlok trisidagi anglab olingan tushunchalar, normalar, printsiplar, konun-koidalar,
C. bu - axlokiy munosabatlarning inson ongidagi inʼikosidir, D. А+V+S.
15. Аxlokiy ong strukturasi kaysi elementlardan tashkil topgan?
A. urf-odatlar, xis-tuygular, sifatlar, ishonch-eʼtikod,
kadriyatlar, ideallar,
B. normalar, printsiplar, kadriyatlar, baxolar va konunlar,
C. bilish, xulk-atvor koidalari, axlokiy xatti-xarakatlar, D. А+V+S.
16. Аxlokiy ong funktsiyalarini kursatib bering.
А. boshkarish, tartibga solish, nazorat kilish, bilish, baxolash, kadr-kimmatni aniklash,
B. dunyokarash, metodologik, akseologik, futurologi,
C. ijobiy va progressiv goyalar, karashlar, tasavvurlar va kadriyatlarni shakllanlirish,
D. А+V+S.
17. Etika fanida yaxshilik tushunchasi kanday taʼriflanadi?
A. yaxshilik bu - insonlarga foyda keltirish,
B. yaxshilik bu - jamiyatga xizmat kilish,
C. yaxshilik bu - axlok konun-koidalari va ideallariga mos kelgan xolda ijtimoiy progressga tuskinlik kilmaydigan xatti-xarakatlar majmuasidir,
D. А+V+S.
18. Etika fanidagi adolat tushunchasini aniklang.
A. adolat bu - tenglilik va xakkoniylikning mezonidir,
B. adolat bu - tenglilik va xakkoniylikning zaruriy ulchovidir,
C. adolat bu - muayyan sistemada kabul kilingan axlokiy burch va majburiyatlariga mos xatti-xarakatlar majmuasi,
D. А+V+S.
19. Аxlokiy burch deganda nimani tushunasiz?
A. bu - insonning majburiyatlari,
B. bu - insonning vazifalari,
C. bu - insonning maksadlari,
D. bu - shaxsning jamiyatga yoki kishilarga bulgan axlokiy majburiyatlari.
20. Etikada «vijdon» kategoriyasi kanday taʼriflanadi?
A. vijdon bu - inson uz xulk-atvorini tugri deb bilish,
B. vijdon bu - inson ichki maʼnaviy dunyosini nazorat kilish,
C. vijdon bu - uz-uzini anglash va baxolash,
D. vijdon bu - uz xulkini muayyan axlokiy normalar nuktai nazaridan turib baxolash, nazorat va taxlil kilishdir.
21. Аxlokiy erkinlik deganda nimani tushunasiz?
А. bu - xoxlagan axlokiy xatti-xarakatlarni amalga oshirish,
B. bu - xulk-atvor konun-koidalarini ixtieriy bajarish,
C. bu - axlok normalariga rioya kilmaslik,
D. bu - anglab olingan axlok konun-koidalarini amalietda tugri tadbik etish.
22. Аxlokiy yuksalish deganda nimani tushunasiz?
A. axlok trisidagi goya va karashlarni rivojlanishi,
B. axlokiy nazariya va amalietning mos kelishi,
C. axlokka nisbatan extiejlarni usib borishi,
D. axlokiy ideallarga mos kelgan inson xulk-atvorini rivojlanishi,
Ye. jamiyatni axlokiy madaniyatida sifat uzgarishi.
23. Аxlokiy ong darajalarini kursatib bering.
A. empirik va nazariy,
B. xissiy va mantikiy,
C. emotsional va ratsional,
D. А+V+S.
24. Аxlokiy tarbiya deganda nimani tushunasiz?
A. bu - axlok konun va koidalarini inson ongiga singdirish,
B. bu - insonni axlok normalariga rioya kilgan xolda yashashga daʼvat etish,
C. bu - insonni shaxs sifatida shakllanishiga yerdam berish
D. bu - insonni yuksak axlokiy madaniyat soxibiga aylantirish.
25. «Komil inson» goyasi kimniki?
A. Forobiy,
B. А.Navoiy,
C. Yu.Xamadoniy,
D. А.Beruniy.
26. А.Navoiy etikasining tayanch tushunchasini aniklang.
A. adolat,
B. burch,
C. yaxshilik,
D. vijdon.
27. Ibn Sino etikasining xarakterli belgisi nima?
A. gedonizm,
B. evdemonizm,
C. utilitarizm,
D. teologik.
28. L.Feyerbax etikasining asosiy goyasi nima?
A. sevgi-muxabbat,
B. baxt-saodat,
C. burch,
D. А+V+S.
29. Forobiy etikasining xarakterli belgisini anikdang.
A. evdemonizm,
B. gedonizm,
C. utilitarizm,
D. intuitivizm.
30. Umuminsoniy axlokiy printsiplarga nimalar kiradi?
A. insonparvarlik, adolatparvarlik, konunni ustuvorligi, jamoatchilik, vatanparvarlik,
B. ezgulik, sevgi-muxabbat, vijdonlik, samimiyat,
C. yaxshilik, burch, adolat, vijdon,
D. А+V+S.
31. Аxlokiy amaliet nima?
A. bu - axlokiy ong xodisalari, motivlari, niyatlar, dunekarash kadriyatlar va ideallarni inson faoliyatida amalga oshishi,
B. bu - ongni axlokiy munosabatlarda reallashuvi,
C. bu - axlokiy ongni maksadga muvofik predmetli xissiy faoliyatga ynaltirilganligi
D. А+V+S.
32. Xulkning birinchi va asosiy elementi nima?
A. xatti-xarakat,
B. motiv,
C. xis-tuygular,
D. А+V+S.
33. Аxlokiy munosabatlar uz mazmuniga kura kanday funktsiyalarni bajaradi?
A. boshkaruvchi,
B. kuriklov,
C. nazariy,
D. tartibga soluvchi,
Ye. xammasi tugri.
34. Аxlokiy amaliet tarkibini aniklang.
A. maksad, vosita, natija,
B. manfaat, maksad, xatti-xarakat,
C. extiej, xulk-atvor, maksad,
D. А+V+S.
35. Аxlokiy relyativizm nima?
A. Аxlokiy konun va koidalarning nisbiyligi
B. Аxlokiy konun va koidalarning utkinchiligi
C. Аxlokiy konun va koidalarni muayyan jaiyatda amal kilishi
D. А+V+S
36. Markaziy Osieda tasavvuf etikasining asoschisi kim?
A. Yassaviy
B. ^ubro
C. Xamadoniy
D. А+V+S
37. Аxlokiy ongni nazariy darajasidagi elementlarni aniklang
A. Fan, axlokiy mafkura
B. goyalar, karashlar, normalar
C. ^onunlar, normalar, printsiplar, ideallar
D. Nazariy asoslangan kadriyatlar tizimi
38. Xis-tuygular axlokiy ongning kaysi darajasiga tegishli?
A. Empirik
B. Ratsional
C. Intiutiv
D. А+V+S
39. Pragmatizm etikasining asl moxiyatini kursating
A. Subʼektiv ideologik etika
B. Аmaliy foydali axlok
C. Maksad yulida axlokdan vosita sifatida foydalanish
D. А+V+S
40. Ekzistentsializm etikasida xaetning mazmuni kanday ifodalandi?
A. Iroda erkinligi
B. Chegaraviy xolatlar
C. Ichki maʼnaviylikni mutlok erkinligi
D. Yashash va ulim oraliida
41. Maʼnaviy kamolotda yaxshilik va guzallikning birligini eʼtirof etgan mutafakkirni kursatib bering.?
A. Sokrat
B. Dekart
C. Gegelʼ
D.Forobiy
42. Yangi davrda empirik axlokning asoschisi kim bulgan?
A. R.Bekon
B. D.Lokk
C. B.Spinoza
D.L.Feyerbax
43. Аxlok va xukukni birlashtiruvchi tushunchalarni kursatib bering?
А.Gumanizm, yaxshilik,adolat,burch
B. ^onunni ustuvorligi,vatanparvarlik
C. Tinchliksevarlik,sevgi,vijdon
D.Baxt, sevgi,xaetni maʼnosi
44. Аxlokning ratsional yunalishining asoschisi kim?
A. R.Dekart
B. I.Kant
C. G.V.Gegelь
DO.Kont
45. “Sof aklni tankid” asarini kim yezgan.?
A. I.Kant
B. Gegelь
C. Feyerbax
D.O.Kant
46. “Аxlokiy madaniyat”ning funktsional kadriyatlar tizimini aniklang?
A. Xaetning mazmuni, inson kadri, baxt, ideallar
B. Yaxshilik, adolat, burch
C. Vijdon, sevgi, shaʼn
D.Shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar
47. “Аxlokiy madaniyat”ning umuminsoniy substantsional kadriyatlar tizimini aniklang?
A. Inson va uning xaeti, jamiyat manfaatlarining ustivorligi
B. Gumanizm, adolat, konun ustuvorligi
C. Vatanparvarlik, jamoatchilik, xakikat
D.Burch, shaʼn, vijdon
48. Аxlokiy kadriyatlarga nigilistik munosabat kaysi tushuncha orkali ifodalangan?
A. Аmoralizm
B. Pessimizm
C. Metafizika
D.Negativlik
49. Buddizm etikasining axlokiy ideali nima?
A. Bizni urab turgan dunega mutlako zarar yetkazmaslik
B. Xamma narsaga bagri kenglik
C. Baxtga erishish
D.Insonparvarlik
50. Аxlokiy refleksiya deganda nimani tushunasiz?
A. Аxlokning mo^iyatini anglab olish
B. Insonning axlokiy munosabatlarga moslashuvi
C. Insonning axlok asosida ijtimoiylashuvi
D.Insonning axlokiy madaniyati
ESTETIKА FАNIDАN TEST SАVOLLАR
1. Estetika fani predmeti
A. Guzallik falsafasi
B. Nafosat olami
C. Sanʼat konuniyatlarini urganadi
D. Insonning vokelikka estetik munosabati va sanʼatning umumiy konuniyatlarini urganadi
2. Estetika fani asoschisi kim?
A. А.Baumgarten
B. Аristotelь
C. Xech bir olimni estetika asoschisi deb bulmaydi
D. Gegelь
3. Estetik xis-tuytu nima?
A. Guzallik tuyьusi
B. Maʼnaviy konikish tuyьusi
C. Guzallik va xunuklikni, uluьvorlik va pastkashlikni, fo- jiaviylik va kulgililikni idrok etish va baxolash kobiliyati
D. Mexnat, sanʼat, axlokiy munosabatlarda guzallikni takozo etadi
4. Estetika fani kuyidagi fanlar bilan alokadorlikda rivojlanadi
A. Sotsiologiya, etika, psixologiya
B. Dinshunoslik, madaniyatshunoslik, mantik
C. Sanʼatshunoslik, falsafa
D. А va S
5. Estetika fani jamiyat xaetida kuyidagi vazifalarni bajaradi
A. Tasviriy, normativ, ijodiy
B. Metodologik, evristik, amaliy
C. Bilish, tarbiyaviy, dunekarash
D. А va S
6. Estetik munosabat bu - ...
A. Subʼekt bilan obʼekt urtasidagi aloka
B. Estetik baxolash
C. Guzallikni idrok etish jaraenida sodir buladigan uzaro xarakatlar
D. Estetik kadriyatlarni yaratish
7. Estetik ong nima?
A. Badiiy ong
B. Sanʼat
C. Estetik orzu-xaellar
D. Tutri javob yuk
8. Estetik ongning tarkibiy kismlari
A. Estetik xis-tuytular, did, baxolash, estetik orzu, karash va nazariyalar
B. Estetik extiej, estetik faoliyat, estetik did, dizayn
C. Sanʼat, estetik orzu, estetik taʼlimotlar, dizayn
D. Barcha javoblar tutri
9. Estetik faoliyatga taʼrif bering
A. Estetik ongning amalga oshirilishi va
moddiylashtirilishidir
B. Guzallik yaratish yulidagi faoliyat
C. Moddiy kadriyatlar yaratish
D. Maʼnaviy kadriyatlarni yaratish
10. Dizayn nima?
A. Sanʼat turi
B. Ishlab chikarish turi
C. Ijtimoiy ong shakli
D. Badiiy-texnik, ilmiy faoliyat turi
11. Estetik xis-tuytular
А. Shodlik, xayratlanish, ajablanish
B. Zavk-shavk, nafrat, fojia, kulgi
C. Guzallik, uluьvorlik
D. Orzu, did, bako
Ye. А va V
12. «Did - bu yakka odamga xos bulgan tuьma kobiliyatdir» degan fikrning muallifi kim?
A. Kant
B. Аristotelь
C. E.Umarov
D. Leonardo da Vinchi
13. Estetik ong asosini nima tashkil kiladi?
A. Estetik orzu
B. Estetik did va bako
C. Estetik kis-tuyьular
D. А va V
14. Estetika kategoriyalari
A. Nafosat, sanʼat, orzu
B. Guzallik, xunuklik
C. Fojialilik, kulgililik, uluьvorlik
D. А va S
Ye. V va S
15. Guzallik bu - ...
A. Ichki va tashki guzallik
B. Komillik
C. Sanʼat kodisasi
D. Tuьri javob yuk
16. Guzallikning manbai
A. Sanʼat
B. Ijtimoiy kaet
C. Vokelik
D. Tuьri javob yuk
17. «Guzallik kimmatli xakikat bilan yakunlanib, yuz chand-on guzallik kashf etadi» degan fikri kimga tegishli?
A. Shekspir
B. Leonardo da Vinchi
C. Navoiy
D. Аristotelь
18. Fojialilik va kulgililik kategoriyalari yerdamida nima ifodalanadi?
A. Ijtimoiy xaet xodisalari
B. Tabiat vokea-xodisalari
C. Xaet ziddiyatlari va tuknashuvlari
D. Tuьri javob yuk
19. Kulgililik nima?
A. Sanʼat mavzusi
B. Sanʼat xodisasi
C. Estetika kategoryaisi
D. А va S
20. Eng birinchi estetik karash va ьoyalar kaerda vujudga kelgan?
A. ^adimgi Yunonistonda
B. ^adimgi Xitoy va Xindistonda
C. Xadimgi Shark mamlakatlarida
D. Tuьri javob yuk
21. Guzallikni tomonlar mutanosibligi, simmetriyada deb xisoblagan kim?
A. Geraklit
B. Demokrit
C. Аristotelь
D. Аflotun
22. Evropa Uyьonish davri estetikasining muxim xusu-siyati nima?
A. Insonparvarlik ruxi
B. Badiiy amaliet bilan boglikligi
C. Tabiiy-ilmiy asosga ega ekanligi
D. А va V
Ye. Tri javob yuk
23. Klassitsizm estetikasi asoschisi kim?
A. Bualo
B. Gegelь
C. Leonardo da Vinchi
D. Shekspir
24. Аbu Nasr Forobiyning estetik karashlari baen etil-gan asari
A. «Fozil odamlar shaxri»
B. «Baxt-saodatga erishuv xakida»
C. «Davlat xakida»
D. «Siesat xakida»
25. Forobiy kaysi sanʼat turi xakida kuyidagi fikrni bildiradi: «bu ilm tananing salomatligi uchun xam foydalidir»?
A. Musika
B. Nazm
C. Tasviriy sanʼat
D. Raks
26. Аbu Rayxon Beruniy guzallikni kanday taʼriflaydi?
A. Sanʼat xodisasi
B. Tabiat va insonga xos bulgan kamolot sifati
C. Tomonlar mutanosibligi
D. Tugri javob yuk
27. Аbu Аli Ibn Sino kaysi sanʼat turiga yukori baxo beradi?
A. Nazm
B. Tasviriy sanʼat
C. Musika
D. Raks
28. Sanʼat nima?
A. Ijtimoiy ong shakli
B. Vokelikni badiiy obrazlar vositasida inʼikos ettirish shakli
C. Mexnat turi
D. Barcha javoblar tugri
29. Tasviriy sanʼatning natyurmort turi nimani aks et-tiradi?
A. Inson kiefasini
B. Tabiat manzarasini
C. Jonsiz narsalar - mevalar, gullar, ichimliklar, taomlar va x.k.
D. Tugri javob yuk
30. «Estetika» suzining lugaviy maʼnosi
A. Guzallik
B. Sezish, xis etish
C. Bilish
D. Tugri javob yuk
31. Estetik obʼekt nima?
A. Аtrofimizni urab turgan dune
B. Biz kuraetgan reallik
C. Insonning bevosita idrok etish obʼektiga aylangan vokelik- ning xilma-xil kurinishlari
D. Tugri javob yuk
32. Estetik subʼekt nima?
A. Xar kanday inson
B. Sanʼatkor
C. Estetik idrok kilish va baxolash kobiliyatiga ega bulgan in- son va ijtimoiy gurux
D. Shaxs
33. Estetik munosabat asosini nima tashkil etadi?
А. Estetik did
B. Estetik orzu
C. Xissietlar D. Estetik baxo
34. Estetik nazariya bu - ...
A. Maʼnaviy-ruxiy vokea-xodisalar majmui
B. Murakkab ruxiy xolat
C. Estetik obʼektni butunlayiga kamrab oladigan tamoyillar, karashlar, tushunchalar, bilimlar tizimidir
D. Tutri javob yuk
35. Sanʼatning bosh mavzusi
A. Guzallik
B. Аxlok
C. Inson
D. А va V
36. Sanʼatning vokelikni inʼikos ettirish vositasi
A. Badiiy obraz
B. Bueklar
C. Oxanglar
D. А va S
37. Badiiy obraz nima?
A. Vokelikni aks ettirish va sanʼatkor fikrlari va xis-tuytu- larini aks ettirishning sanʼatga xos bulgan shakli
B. Insonlar
C. Bueklar
D. Oxanglar
38. Badiiy xakikat nima?
A. Xaet xakikati
B. Sanʼat asarlarida xaetning tasvirlanishi
C. Sanʼat vositalari yerdamida kayta yaratilgan xaet xakikati-dir
D. Tutri javob yuk
39. Sanʼat asarining syujeti nima?
A. Аsarning tuzilishi
B. Sanʼat asarining tili
C. Аsarda tasvirlangan xodisalarning ketma-ket baen kilini- shidir
40. Sanʼat asarining goyasi nimani anglatadi?
A. Аsarning ijtimoiy mazmunini
B. Аsarning mavzusini
C. Аsarning shaklini
D. Tri javob yuk
41. Badiiy adabietning asosiy moddiy kuroli, tasviriy- ifodaviy vositasi
A. Til
B. Oxang
C. Sheʼr
D. Suz
42. Badiiy adabiet kanday sanʼat turi
A. Fazoli sanʼat turi
B. Vaktli sanʼat turi
C. Fazo-vaktli sanʼat turi
D. Tugri javob yuk
43. Badiiy adabiet turlari
A. Yozma va ogzaki
B. Lirik, etik va dramatik
C. Komediya, satira, drama
D. Teatr, askiya, lof
44. Roman, kissa, xikoya bu - ...
A. Sanʼat janri
B. Sanʼat turi
C. Sanʼat yunalishi
D. Tugri javob yuk
45. Drama kaysi sanʼat turiga kiradi?
A. Teatr
B. Kino
C. Badiiy adabiyot
D. Musika
46. Tasviriy sanʼat tizimi
A. Natyurmort, portret, pezaj
B. Rassomlik, kaykaltaroshlik, grafika
C. Аrxitektura, rassomlik
D. Grafika, portret, peyzaj
47. Raks sanʼati kaysi sanʼat turiga mansub?
A. Ifodali sanʼat turi
B. Vaktli sanʼat turi
C. Аmaliy sanʼat turi
D. Tri javob yuk
48. Musika sanʼati vositalari
A. Tovush
B. Okang
C. Ritm
D. А va V
49. Аmaliy sanʼat turlari
A. Maʼmorchilik, kaykaltaroshlik
B. Zarduzlik, zargarlik, kulolchilik
C. Nakkoshlik, yogoch uymakorligi
D. А va V
Ye. V va S
50. Televidenie bu - ...
A. Sanʼat turi
B. Matbuot vositasi
C. Sanʼatning uziga xos sintetik kurinishi
D. Tugri javob yuk.
6. АDАBIETLАR
6.1. Raxbariy adabiyotlar.
1. Uzbekiston Respublikasining Konstitutsii. T., 2003 yil.
2. Karimov I.А «Istiklol va maʼnaviyat». -T.: «Uzbekiston» nashrieti, 1995 yil.
3. Karimov I.А. «Uzbekistan: milliy istiklol, iktisod, siesat, mafkura», 1-jild, Toshkent, «Uzbekiston» nashrieti, 1996 yil.
4. Karimov I.А. «Vatan sajdagox kabi mukaddasdir». 3-jild, Toshkent, «Uzbekiston» nashrieti, 1996 yil.
5. Karimov I.А. «Uzbekiston XXI asr busaьasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkieti kafolatlari». Tashkent, «Uzbekiston» nashrieti, 1997 yil.
6. Karimov I.А. «Maʼnaviy yuksalish yulida». Toshkent, «Uzbekiston» nashrieti, 1998 yil.
7. Karimov I.А. “Uzbekiston XXI asrga intilmokda”. Tashkent, “Uzbekiston” nashrieti, 1999 yil.
8. Karimov I.А. “Ollox kalbimizda, yuragimizda”. Toshkent, “Uzbekiston” nashrieti, 1999 yil.
9. Karimov I.А. “Barkamol avlod orzusi”. Toshkent, Shark nashrieti, 1999 yil.
10. Karimov I.А. “Milliy istiklol mafkurasi - xalk eʼtikodi va buyuk kelajakka ishonchdir”: “Fidokor” gazetasi muxbiri savollariga javoblar. Toshkent, “Uzbekiston” nashrieti, 2000 yil.
11. Karimov I.А. “Аdolat - konun ustuvorligida”, “Xalk suzi” gazetasi, 2001 yil 30 avgust.
12. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb
xisoblashar edi. Uzbekiston Respublikasi Prezidenta
I.А..Karimovning “Nezavisimaya” gazetasi muxbiri savolllariga bergan javoblari. 2004 dekabrь.
13. Karimov I.А. Bizning bosh maksadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va islox etishdir. -T.: “Uzbekiston”, 2005.
14. Karimov I.А. Uzbek xalki xech kachon xech kimga karam bulmaydi. 2005 yil 25 may.
15. Karimov I.А. Bizni tanlagan yulimizdan kech kim kaytara olmaydi. 2005 yilning12-13 may kunlari. Аndijon shaxrida ruy bergan vokealar munosabati bilan utkazilgan matbuot anjumanidagi baenot va muxbirlarning savollariga javoblar.
16. Karimov I.А. Inson, uning xukuk va erkinliklari xamda manfaatlari - eng oliy kadriyat. “Xalk suzi”, 2005 yil 8 dekabrь.
17. Karimov I.А. Orzu-umidlarimiz amaliy ifodasi. Prezident Islom Karimovning poytaxtda amalga oshiralaetgan bunedkorlik va obodonlashtirish ishlari bilan tanishish choьidagi (shu jumladan talabalar shaxarchasida talaba yeshlar bilan uchrashuvida) suxbati. “Xalk suzi”, 2005 yil 29 dekabrь.
18. Karimov I.А. Prezident Islom Karimovning 2005 yilda mamlakatni ijtimoiy-iktisodiy rivojlantirish yakunlari va 2006 yilda iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirishning eng muxim ustuvor yunalishlariga bashlangan Vazirlar Maxkamasi majlisidagi maʼruzasi. “Xalk suzi”, 2006 yil 11 fevralь.
6.2. Darsliklar.
19. Sher А. “Аxlokshunoslik”. T.: 2000.
20. “Etika”. Pod.red. А.А. Guseynova i Ye.L. Dubko. - M.: 1999
21. Borev Yu. «Estetika» M., 1988.
22. Koblikov А.S. “Yuridicheskaya etika”. - M.: 2003.
23. Kondrashov V.А., Chichina Ye.А. Etika. Estetika. Uchebnoe posobie dlya VUZov. Rostov na Donu, 1998.
24. Krivtsun O.А. “Estetika”. - M.: 1998.
25. Kroche B. “Estetika”. - Tula.: 2000.
26. Umarov E. “Estetika”. - T.: 1995.
6.3. Ukuv kullanmalar.
27. Bukreev V.I., Rimskaya I.N. “Etika prava”. - M.: 1998.
28. “Professionalьnaya etika sotrudnikov pravooxranitelьnыx organov”. - M.: 1999.
29. “Estetik tarbiya asoslari”. - T., 1998.
30. Gilьbert K.E., G. Kun. «Istoriya estetiki». S.Pb. - 2000.
31. Gulыga А. “Printsipы estetiki”. - M.: 1987.
32. Zelenkova I.L., Belyaeva Ye.V. Etika. Uchebnoe posobie.- Mn.:NTOOO «Tetra-Sistems»,1997.
33. Milliy istiklol goyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: “Uzbekistan”, 2000 y.
34. Nosirxujaeva G. “Estetika”. - T.: TDYuI, 2005
35. Radugin А. Etika. Kurs lektsiy. - M.,1998
36. Umarov E. “Estetika”. - T.: 1995
6.4. ,kuv-uslubiy kullanmalar.
37. Voxidova D., Nosirxujaeva G. “Etika” - T., TDYuI - 2003.
38. Nosirxujaeva G.А. “Estetika”. T.: 2003
6.5. WEB resurslar.
39. www.public.ru
40. www.subscribe.ru
41. http//ethics.narod.ru
42. http//humanities.edu.ru/db/sect/144/20/298
43. www.psy.piter.com
44. www.countries.ru
45. www.azps.ru
6.6. ^ushimcha adabiyotlar:
46. Аlpomish: uzbek xalki kaxramonlik dostoni. -T.: Shark, 1998
47. Аristotelь . Poetika. -T.: 1980.
48. Аxlok va odobga oid ^adis naʼmunalari. T. «Fan», 1990.
49. Barkamol avlod orzusi. -T.: Shark, 1999.
50. Guseynov А.А. Zolotoe pravilo nravstvennosti. M., 1982.
51. Drobnitskiy O.G. Ponyatie morali. M., 1974.
52. Jumaboev Y.Sh. Urta Osie etikasi tarixi ocherklari. T. 1980.
53. Zaxiriddin Muxammad Bobur. «Boburnoma». Toshkent,
«Chulpon» nashrieti, 1989 yil.
54. Ibroximov А., Sultonov X., Juraev N. “Vatan tuyьusi”. T., 1996 yil.
55. Imom Buxoriy «Xadis», 4 jildlik. Toshkent. ^omuslar bosh taxririyati, 1992 yil.
56. Yuldoshev J., Xasanov S. Аvestoda axlokiy taʼlimotiy karashlar. T. 1992 y.
57. Kaykovus. ^obusnoma. T., 1986 yil.
58. Komilov N. Komil inson - millat kelajagi. T., 2001 yil.
59. ^urʼoni karim. Toshkent, «Chulpon» nashrieti, 1993 yil.
60. Maʼnaviyat yulduzlari. Toshkent, Аbdulla Kodiriy nomidagi nashriet. 1999 yil.
61. Milliy istiklol ьoyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., Ubekiston, 2000 yil
62. Muminov I.M. Аmir Temirning Urta Osie tarixida tutgan urni va roli. «Toshkent», 1993 yil.
63. Navoiy. Majolis un-nafois. /Аlisher Navoiy. Mukammal asarlar tuplami. 20 tomlik. 13 -tom. -T.: 1998 yil.
64. Tatarkevich V.O. O schastьe M., 1981 yil.
65. Uzbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan. T.: Uzbekistan. 1995.
66. Usmonov M. Odobnoma. T. 1991 yil.
67. Forobiy. Fozil odamlar shaxri. Toshkent, Bofur Bulom nomidagi adabiet va sanʼat nashrieti, 1993 yil.
68. Xayem. Navruznoma. -T.: 1990 yil.
69. Xayrullaev M.M. Uyonish davri va Shark mutafakkirlari. T. 1971 yil.
70. Sher А. Diniy-badiiy asarning estetik moxiyati. “Buliston” jurnali, 2001 yil, 5-son.
71. Sher А. Ibrat kuzi. “Slom avlod uchun” jurnali, 1996 yil, 7-8, 9-10-sonlar.
72. Sher А. Tasavvuf, Bazzoliy va guzallik falsafasi. “Slom avlod uchun” jurnali, 2002 yil, 2-son.
73. Eticheskaya mыslь. M., 1988 god.
MUNDАRIJА
KIRISh 3
BIRINChI KISM. ETIKА
1- mavzu. “Etikaning predmeti, tadkikot doirasi va vazifalari ...................5
2- mavzu. Аxlokning moxiyati va tarkibiy tuzilishi 14
3- mavzu. “Etikaning asosiy kategoriyalari.
Аxlokiy tamoyillar va meʼyorlar 23
4- mavzu. Аxlokiy madaniyat va shaxs axlokiy tarbiyasi 34
IKKINChI KISM. ESTETIKА
1- mavzu. “Estetika" fani predmeti va vazifalari 45
2- mavzu. Estetik tafakkur tarakkiyotining asosiy boskichlari .......................55
3- mavzu. Estetik ong va estetik faoliyat 62
4- mavzu. Estetikaning asosiy kategoriyalari 70
5- mavzu. Sanʼat-ijtimoiy ong shakli. Sanʼat turlari 79
Etika fanidan test savollari 91
Estetika fanidan test savollari 101
Аdabiyotlar 110
G.NOSIRXUJАEVА
ETIKА.
ESTETIKА
Yuridik institut talabalari uchun ukuv kullanma
Muxarrir: S.Salimova
Texnik muxarrir: J.Аbdujalilov
Musaxxix: N.Mirzajonova
Bosishga ruxsat etildi:
Xajmi:. Аdadi: Buyurtma: №
Toshkent shaxri, Sayilgox, 35.