O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

QARSHI FILIALI

KI-12-22 (S) GURUH TALABASINING

“Fizika” fanidan

MUSTAQIL ISHI 4
Bajardi: Normamatova M

QARSHI – 2023

4-mustaqil ish.

1. 
   Katta adron kollayderi va uning ishlash prinspi.
   
2. 
   Quyosh fotoelektrik elementlari va modullari.
   
3. 
   Ultratovush va uning qullanilishi.
   
4. 
   Dopler effekti.
   
5. 
   Optik kvant generatorlar. Lazerlar.
   

Katta adron kollayderi yoki Katta adron toʻqnashtiruvchisi (ing. "Large Hadron Collider", LHC)
- zaryadlangan zarralarni tezlatuvchi majmua. Fransiya va Shveysariya chegarasida, yer sathidan 175 m pastda joylashgan. Aylana shaklida qurilgan tunneli uzunligi
27 km. Dunyodagi eng katta va quvvatli zarracha tezlatkichidir.Kollayderni qurishdan asosiy maqsad Higgs bozoni mavjud yoki emasligini aniqlashdir. Asosiy tajriba bunday oʻtkaziladi: har birining energiyasi 7 TeV boʻlgan protonlar yoki 574 TeV boʻlgan qoʻrgʻoshin yadrolari yorugʻlik tezligining 99.9999991%ida qarama- qarshi tomondan uchirilib, toʻqnashtiriladi. Toʻqnashuv natijasida ajralib chiqqan zarrachalar qayd etiladi va ular orasidan Higgs bozoni xususiyatlariga ega boʻlgani qidiriladi. Higgs bozoni mavjudligi hozirgi Standart Model nazariyasini toʻliq tasdiqlashi kerak (Standart Model gipoteza emas, zero boshqa tajribalar uning katta qismi toʻgʻriligini isbotlagan). Aks holda massaning qayerdan paydo boʻlishi haqida yangi faraz qurib, Standart Modelga oʻzgartirish kiritishga toʻgʻri keladi.Umumiy qiymati taxminan € 3,2-6,4 milliard boʻlgan bu loyihada 100 dan ortiq mamlakat olimlari, jumladan Oʻzbekiston fiziklari ham qatnashishadi

Katta adron kollayderi yoki katta adron toʻqnashtiruvchisi (ing. «large hadron collider», lhc) – zaryadlangan zarralarni tezlatuvchi majmua. Fransiya va shveysariya chegarasida, yer sathidan 175 m pastda joylashgan. Aylana shaklida qurilgan tunneli uzunligi 27 km. Dunyodagi eng katta va quvvatli zarracha tezlatkichidir.ollayderni qurishdan asosiy maqsad Higgs bozoni mavjud yoki emasligini aniqlashdir. Asosiy tajriba bunday oʻtkaziladi: har birining energiyasi 7 TeV boʻlgan protonlar yoki 574 TeV boʻlgan qoʻrgʻoshin yadrolari yorugʻlik tezligining 99.9999991%ida qarama-qarshi tomondan uchirilib, toʻqnashtiriladi. Toʻqnashuv natijasida ajralib chiqqan zarrachalar qayd etiladi va ular orasidan Higgs bozoni xususiyatlariga ega boʻlgani qidiriladi. Higgs bozoni mavjudligi hozirgi Standart Model nazariyasini toʻliq tasdiqlashi kerak (Standart Model gipoteza emas, zero boshqa tajribalar uning katta qismi toʻgʻriligini isbotlagan). Aks holda massaning qayerdan paydo boʻlishi haqida yangi faraz qurib, Standart Modelga oʻzgartirish kiritishga toʻgʻri keladi.

Umumiy qiymati taxminan € 3,2-6,4 milliard[1] boʻlgan bu loyihada 100 dan ortiq mamlakat olimlari, jumladan Oʻzbekiston fiziklari ham qatnashishadi. Ilmiy-ommabop asarlar yozuvchisi Bill Brayson shunday yozadi: «Elementar zarralar fizikasida Koinot sir-asrorlarini o‘rganish juda oson: olimlar zarrachalarni bir-biri bilan to‘qnashishga majbur qilishadi va oqibatda nima yuz berishini kuzatishadi. Soddaroq quyidagicha o‘xshatish keltirish mumkin: ikkita odam bir- birga Shveysariyaning o‘ta aniq yuradigan mexanik soatlarini otib yuboradi. Soatlar albatta yerga tushib, yoki devorga urilib chil-chil bo‘ladi. Keyin ular soat parchalarini yig‘ib olib, aslida bu soatlar qanday ishlagan ekan? – deb qiziqib o‘tirishadi».Jeneva yaqinidagi Yevropa Yadro Tadqiqotlari Instituti (CERN) tomonidan qurib ishga tushirilgan Katta adron kollayderi (Large Hadron Collider – LHC) mohiyatiga ko‘ra zarrachalarni eng yuksak energiya ko‘rsatkichlarigacha tezlatish imkonini beradigan, jahondagi eng katta tezlatkichdir. U o‘zaro qarama-qarshi kelib to‘qnashadigan protonlar oqimiga yuksak energiyali tezlanish beradigan qilib loyihalangan. Adron kollayderi deyilishiga sabab, ushbu tezlatkichda elementar zarralarning adronlar sinfiga mansub bo‘lgan va kuchli yadroviy o‘zaro ta'sirlarda ishtirok etadigan zarrachalar ustida tajribalar o‘tkaziladi. Ulkan quvvatli elektromagnit kuchlarning ta'siri ostida protonlar kollayder halqasi bo‘ylab, ichki vakuum kanalida shiddat bilan aylanadi. Aylanishlarning har birida protonlarning energiyasi borgan sari yana va yana ortib boradi. Katta adron kollayderi magnitlarida o‘ta o‘tkazgichlardan foydalaniladi. Ularni ishlatish jarayonida esa katta termodinamik amaliyot bajarish kerak bo‘ladi. Ya'ni o‘ta o‘tkazgich xossalaridan foydalanilganda favqulodda qizib ketishi tufayli magnitlarni suyuq geliy bilan to‘xtovsiz sovitib turiladi. O‘ta o‘tkazgich holatidagi materiallarda elektr qarshilik deyarli nolga tenglashadi.Katta adron kollayder halqasi Fransiya va Shveysariya davlatlari chegarasida joylashgan bo‘lib, uning aylana uzunligi 27 km ni tashkil qiladi. Ushbu ulkan ilmiy qurilma Xiggs bozonini topish va o‘rganish maqsadlarida qurilgan. Xiggs bozoni fanda shuningdek «Tangri zarrachasi» deb ham yuritiladi. Yadro fizikasidan ma'lumki, aynan Xiggs bozoni bilan o‘zaro ta'sir orqali boshqa subatom zarrachalar massaga ega bo‘ladi. LHC da shuningdek
supersimmetriya orqali bashorat qilinayotgan boshqa zarrachalar, masalan, oddiy zarrachalarning nisbatan og‘ir sheriklari, xususan, elektronlarning yo‘ldoshi – selektronlarni aniqlash ehtimoli ham katta. Bundan tashqari, olimlarning rejasiga ko‘ra, LHC vositasida bizga ma'lum uch fazoviy zamon-makon o‘lchamlaridan tashqari boshqa o‘lchamlarni ham ochilishi kutilmoqda. Nazariy qarashlarga ko‘ra, LHC vakuum halqasida ikki qarama-qarshi protonlar oqimining to‘qanshuvidan keyin, Ulkan Portlash orqali Koinot shakllangan sharoitga o‘xshash sharoit yuzaga kelar emish. LHC ishida ko‘plab mamlakatlardan yuzlab olimlar ishtirok etishmoqda. Ular yo‘nalishlarga ko‘ra bir necha ilmiy guruhlarga bo‘linishgan. To‘qnashuv natijalarini aniqlash va to‘qnashuv mahsulotlarini o‘rganish uchun olimlar maxsus detektorlardan foydalanishadi. LHC da ilk proton-proton to‘qnashuvi 2009-yilda amalga oshirilgan. Katta adron kollayder ishlayotgan paytda 180 MVt energiya iste'mol qiladi. Uning tezlatkichida protonlar umumiy 14 TeV energiya bilan o‘zaro to‘qnashadi. Bundan yuz yilcha muqaddam koinot cheksiz fazo, unda yulduzlar bir tekis taqsimlangan, degan tasavvur hukmronlik qilardi. O‘tgan asrning 20-yillarida amerikalik astronom Edvin Xabbl ko‘zga ko‘ringan barcha galaktikalar bizdan turli yo‘nalishlar bo‘yicha juda katta tezlik bilan uzoqlashayotganini aniqladi. Bu olam tuzilishi nazariyasini qayta qarab chiqishni taqozo etdi. Shu kashfiyot sabab bo‘lib butun koinot bundan 15-20 milliard yil oldin ro‘y bergan “katta portlash”ning natijasidir, degan xulosaga kelindi..
Quyosh fotoelektr stansiyalari (QFS) — ekologik toza, xavfsiz va ekonomik tejamkor stansiya hisoblanadi. QFS ning ish prinsipi quyidagicha: Quyosh nurlari quyosh panellari (fotoelektrik oʻzgartirgich) ga tushadi, quyosh nurlari doimiy tok (foydalanish uchun noqulay) koʻrinishiga aylantiriladi va akkumulyator batareyalarida saqlanadi. Invertor yordamida doimiy tok oʻzgaruvchan tokka (biz uchun odatiy 220 V) aylantiriladi va elektr tarmogʻiga uzatiladi.

Quyosh fotoelektr stansiya modeli

Qoʻllanilish sohalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyosh fotoelektr stansiyalari elektr uzatish liniyalaridan uzoqda joylashgan obyektlar uchun toʻliq elektr energiya manbalariga aylanishi mumkin. Quyosh fotoelektr stansiyalarida foydalaniladigan quyosh panellari yuzasi oʻta muhim qismi hisoblanadi. Bu elektrostansiyalar yordamida alohida nasoslarni ishlatishda foydalanish mumkin. Aholi yoki fermer xoʻjaliklari uchun maxsus fotoelektrik stansiya oʻrnatish orqali elektr energiyasi bilan taʼminlash mumkin.

Quyosh panellari

Oʻzbekistonda quyosh energetikasi

Shu yili Oʻzbekistonda elektr energiyasi 67,5 mlrd kVt/soat ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda, 2030-yilga borib esa bu koʻrsatkich 120 mlrd kVt/soat ga erishishi kutilmoqda. Oʻzbekistonda quyosh elektrostansiyalari qurilishi Toshkent, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Surxondaryo va Qashqadaryo vilo yatlarida rejalashtirilgan. Oʻzbekiston energetikasi tabiiy gazga juda bogʻliq boʻlib, ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 82 % ini tashkil etadi. Oʻzbekiston

2030-yilga borib mamlakatning umumiy energetika balansidagi quyosh energiyasi ulushini 6 % ga yetkazishni rejalashtirmoqda. 2025-yilda qayta tiklanadigan energiyani umumiy energiya isteʼmoli majmuasida 19,7 % gacha oshirish, shu jumladan quyosh energiyasini 2,3 % ga oshirish rejalashtirilgan.
Dunyo miqyosida quyosh energetikasi

Quyosh fotoenergetikasi (FE) jahon bozorida 2005-yildan beri yiliga oʻrtacha 40 % ga oʻsib bormoqda. Kelgusi 20 yil ichida quyosh fotoenergetikasi tufayli

2 milliondan ortiq ish oʻrinlarini yaratilishi kutilmoqda. Natijada, atmosferaga chiqayotgan 350 mln tonna CO2 gaz chiqindilari kamayadi,
140 ta koʻmir bilan ishlaydigan elektr stansiyalari ishi toʻxtatiladi. Quyosh fotoenergetikasining umumiy quvvati 2030-yilga borib 650 GVt ni tashkil etadi. Soʻnggi yillarda jahon bozorida quyosh fotoenergetikasiga sarmoya kiritish boshqa qayta tiklanadigan energiya sohalariga qaraganda koʻproq ajratilmoqda. 2016-yilda kiritilgan sarmoya 113,7 mlrd $ ni tashkil etadi. Quyosh stansiyalarida qayd etilgan quyosh elementlari (QE) yordamida 2016-yilda 79 va 84 GVt oraligʻida, 2017-yilda esa 90 dan 95 GVt diapazonda elektr energiyasi ishlab chiqarildi.
AQSH tajribasi[tahrir | manbasini tahrirlash]AQSH milliy tadqiqotlar laboratoriyasi (NREL) qayta tiklanadigan energiya va quyosh batareyalari ishlab chiqishni 4 ta texnologik guruhga ajratdi. Birinchi texnologik guruhga AIII va BV guruhlari birikmasiga asoslangan quyosh elementlarini, bir kaskaddan 5
kaskadga (koʻp kaskadli quyosh elementi), konsentratorlar sifatida foydalanishda yuqori samaradorlik beradi. Kaskadli quyosh elementlari hosil qilishda monolitik koʻp kaskadli monokristall sturktura oʻstiriladi yoki tayyor elementlardan foydalaniladi. Yuqori samarador quyosh elementlari koʻp boʻgʻinli (kaskadli)
geterostruktura asosida tayyorlanadigan elemetlar guruhiga bogʻliq. Ular molekulyar nurli epitaksiya usuli bilan olinadi. Gaz faza epitaksiyasi metall organik bogʻlanishlarni oʻz ichiga oladi. Germaniyada tayyorlangan 4 kaskadli quyosh elementi quyosh nurlari konsentratori sifatida foydalanilganda 46 %
samaradorlik berdi. Amerika kompaniyasida konsentratorsiz koʻp kaskadli quyosh
elementining maksimal samaradorligi 38,8 % (besh kaskadli) va 37,9 % (uch kaskadli) ni tashkil qilmoqda. Koʻp kaskadli quyosh batareyalarini olishdagi kamchilik bu murakkab texnologik jarayonlardir. Koʻp kristalli Ge, GaAs va boshqa koʻplab qimmatbaho materiallardan foydalaniladi.Nobel
mukofoti laureati J. Alfyorovning takidlashicha, koʻp kaskadli quyosh batareyalari strukturaviy bogʻlanishi yarimoʻtkazgichli barcha qurilmalarning guruhi bilan taqqoslanganda anchagina murakkab tuzilishga ega ekan.Qattiq
jismlarning jamiyat faoliyatida tutgan o‘mi hammaga ma’lum. Ular bilan kundalik faoliyatimizda to‘qnashib turamiz, ulami qo'llaymiz, ulardan bevosita foydalanamiz. Odamlar ko‘p zamonlardan beri qattiq jikmlar tdzilishi,
ulamiiig turli xbfflalarini bilishga qiziqqan, olimlar shu sohada uziuksfz favishda tadqiqot olib botgan, ishbilarmon muhandisiar, ixtirochilar har xil vazifalami bajaradigan ish qurollari, asboblar, qurilmalar barpo qilishgan. Klassik fizika tarkibida Qattiq jismlar klassik fizikasi shakllanib, bunday jismlaming mexanik, elektrik,magnitik, issiqlik xossalarinio'rganish sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqo tlar natijasida bir qator zaminiy muhim qonuniyatlar topilgan edikim, bu asosda texnika sohasida katta taraqqiyot amalga oshgan edi.Ammo, 20-
asming birinchi choragida Kvantlar nazariyasining maydonga kelishi va uzil-kesil shakllanishi shu asming 30-yillari boshlanishiga qadar qattiq jismlar kvant fizikasi asoslari ishlab chiqilishiga olib keldi. Bu atom kvant fizikasining davomiy rivoji bo‘lib, qattiq jismlar klassik flzikasining qo'llanisb chegarajarini aniqlab berdigina emas,balki qattiq jismlar haqida tasawurlami muhim darajada isloh qildi, kvant ftzi ka zaminida qattiq jismlaming barcha xossalari qaytadab ko'rib chiqydi va
asosiy qonuniyaitlar tizimi aniqlandi. Xususan, qattiq jismlar tuzilishi, elektrik xossalari va h.k. sifatlari bo'yicha turlarga ajratildi, ular ayrim batafsil o'rganib chiqildi. Qattiq jismlarning muhim xossalarini tushunish uchun ularning tuzilishi haqida muayyan tasavvurga ega bo'lish zarur. Yarimo‘tka2gichlar fizikasi va yarimo'tkazgichlar elektronikasi hozirgi zamon kishilik. jatmyati hayotining deyarli hamma asosiy sohalariga kirib kelgan, faqat u bajarishi mumkin bo‘lgan xilma-xil murakkab ilmiy- texnik Vazifalami ado etmoqda. Bu
fan va texnika sohasi bo'yicha ishlayotgan ilmiy, injener
tex)iLk xodimlar, malakali ishchilar ancha ko‘p. Ushbu yo‘nalishda tnrli oliy o‘quv yurtlarida ko‘plab yosh mutaxassislar yetishtirilmoqda. Ularning aksariyatini o'zbek tilida ta'lim olayotgan yoshlar tashkil qiladi. Shuni e'tiborga olib, keyingi
yillarda yarimo‘tkazgichlar fizikasi, yarimo'tkazgichli asboblar fizikasi, yarimo'tkazgichlar parametrlarini o’lchash usullafi va boshqa o‘quv fanlari bo‘yipha o‘zbek tilida o‘quv qo’llanmalari nashr qilindi, bu esa, shubhasiz, mazkur fanJami o'zlashtirishda talabalarga katta yordam ko‘rsatganligini aytib o'tilgan qo‘llanmalaming tanlovlarda
taqdirianishi ham tasdiqlab turibdi. Yarimo‘tkazgichlaming ajoyib xossalari namoyon bo‘ladigan sifatli moddalar olish texnologiyasi hozirgi zamon sanoati tizimida katta va muhim o‘rin tutadi.
Quyosh energiyasidan ikki xil usulda elektr energiyasi ishlab chiqarish mumkin.

1. 
   Ana’naviy usulda - suyuqlikni isitish va hosil bo‘lgan bug‘ni issiqlik turbinasiga uzatish orqali.
   
2. 
   Fotoelektr usulida.
   

Ana’naviy usulda quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish sxemasi berilgan. Quyosh energiyasini yig‘ib oluvchi geliostatlar 1
ning energiyasi suvga to‘ldirilgan bug‘ qozoni 2 ga yo‘naltiriladi. Hosil bo‘lgan bug1 generator 4 ni harakatga keltiruvchi issiqlik turbinasi 3 ga
uzatiladi. Turbinani harakatga keltirib ish bajargan bug‘ kondensator 5 ga - bug‘ni suvga aylantiruvchi moslamaga uzatiladi. Kondensatordan chiqqan suyuqlik
yana quyosh geliostatlariga uzatiladi va shu tariqa jarayon davom etadi. Fotoelektr usulda elektr energiyasi ishlab chiqarlmli. Ma'lumki quyosh nurini elektromagnit to‘lqinlari
deb qarash mumkin, Kviml nazariyasiga asosan, elektromagnit to‘lqinlarini nol massali clciiicnlm zarrachalar – fotonlar
deb qaraladi. Quyosh energiyasini fotoelektrik energiyaga qayta aylantirish asosida 1887-yilda Gers tomoniclun yaratilgan, yoruglik fotonlarining ba’zibir
metallarning elektronlaii bilan kirishuvi natijasida elektronlar ma’lum miqdordagi energiyaga ega bo‘ladilar. Mana shu energiyadan foydalangan holda
quyosh energiyasidan to‘g‘ridan to‘g‘ri elektr energiyasi olish mumkin. Bu jarayon fotoeffekt hodisasi deyiladi. Shunday qilib, fotoelektr yacheykalarida yoruglik nurlanish energiyasi elektr energiyasiga aylantiriladi. Fotoelektr yacheykalarini tayyorlashda birinchi bo'lib mono-yoki
polikristall kremniydan foydalanilgan . Hozirgi kunda bu elementdan tayyorlanadigan yacheykalar butun dunyoda o'rnatilgan tizimlarning 80% ini tashkil etadi. Ularning foydali ish koeffitsiyenti 11+16% ni tashkil etadi.
Keyingi vaqtlarda fotoelektr yacheykalar amorf kremniy, kadmiy- tellurid
yoki mis-indiy-selendan yupqa plyonkalar shaklida tayyorlana boshladi. Ularning foydali ish koeffitsiyenti qariyb 8% ni tashkil etadi, biroq mono-yoki polikristall kremniydan tayyorlanadigan fotoelektr yacheykalariga qaraganda tayyorlanishi arzonroqdir. Quyosh batareyasidan elektr energiya olish sxemasi.
Hozirgi vaqtda fotoelektr yacheykalarining foydali
ish koeffitsiyentini 30+60% ga oshirish ustida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Buning uchun plyonkalarni 4+8 marta ustma
ust o‘rnatish zarur boladi. Ushbu tadqiqotlar natijasida qurilma quvvati oshiriladi va ishlab chiqarish narxi keskin pasayadi. Fotoelektr tizimi doimiy
elektr tokini ishlab chiqaradi va invertor yordamida doimiy elektr toki o'zgaruvchan tokka aylantiriladi.
« O‘zbekenergo» DAK m utaxassislarining hisoblariga qaraganda O‘zbekiston Respublikasi hududi quyosh energiyasi bo'yicha juda katta imkoniyatlarga ega. Mamlakatdagi barcha qayta tiklanuvchi energiya m anbalarining 99% i ni quyosh energiyasi tashkil qilib, 50mlrd. tonna neft ekvivalentiga teng ekanligi aniqlandi.
Hukumatning noana’naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish bo'yicha olib borayotgan tadbirlari natijasida 2031-yilda m am lakatda iste’mol qilinayotgan elektr energiyasining 21% i qayta tiklanuvchi energiya m anbalarida ishlab chiqariladigan
elektr energiyasi bilan qoplanadi. Xalqaro hamjamiyatning qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish bo'yicha tajribalari bilan tanishish uchun hukumatimiz tomonidan ko‘plab xalqaro ilmiy anjumanlar tashkil qilinmoqda.
«Qayta tiklanuvchi energiya manbalari Markaziy Osiyoda, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda hamda uzoqda joylashgan aholi punktlarini ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlarini yaxshilovchi muhim omildir» mavzusida 2008-yil noyabr oyida o‘tkazilgan halqaro anjuman ham ushbu sohada olib borilayotgan ilmiy, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik
va qaytalanuvchi energiya manbalariga o‘rnatilgan energetik qurilmalar bilan tanis hish imkonini berdi . Hozirgi kunda quyosh energiyasidan foydalanish uchun juda katta investitsion mablag‘lar kiritilmoqda. 2013-yilning noyabr oyida mamalakatimiz Prezidentining tashabbusi bilan Toshkentda «Quyosh energetikasi texnologiyalarining istiqbollari va yo‘nalishlari» mavzusida
«Quyosh energiyasi bo‘yicha Osiyo forumi»ning 6-yig'ilishi bo‘lib o'tdi , Ushbu yig‘ilishda Prezidentimiz, oxirgi 5 yilda quyosh energiyasidan foydalanishgakiritilayotgan investitsiyalar miqdori 520 mlrd. dollarni, shundan 201 2-yilda 143 mlrd. dollarni tashkil qilganini, 2012-yilda quyosh energiyasidan elektr energiyasi ishlab chiqarish 113 mlrd. kW -soatni, shundan fotoelektrik quyosh stansiyalari bilan IK) mlrd. kW -soat elektr energiyasi ishlab chiqarilganini
ta’kidlab o’tiladi. Kosmik quyosh elektrostansiyalari. Hozirgi kunda quyosh radiatsiyasi zichligining kamligi, uning yilning fasliga va ob-havoga bog‘liqligi tufayli quyosh energiyasidan
katta miqdorda elektr energiyasi olish imkoni yo‘q. Yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf qilish uchun yerning sun’iy yo‘ldoshi shaklidagi quyosh elektrostansiyalarini qurish lozim. Natijada ob- havoning qanday bo‘lishiga qaramasdan, quyosh energiyasidan kunning
24soatida foydalanish mumkin. Sun’iy yer yo‘ldoshlariga o‘rnatilgan quyosh elektrostansiyalari ishlab chiqaradigan
elektr energiyasi, yerdagi iste’molchilarga ultraqisqa to‘lqinlar(uzunligi 10 sm ga teng) kanali orqali uzatiladi.
Uzatilgan to'lqinlar yerdagi qabul qilish antennalari yordam ida qabul qilinadi va yerda sanoat chastotasi energiyasi (50 Hz)ga aylantirilib6 iste’m olchiga uzatiladi . QB va FES lar quvvatini hisoblash uchun va fotoelektrik qurilmalar tayyorlash uch un quyida keltirilgan punktlarni hisobga olish zarur:

1. 
   fotoelektrik qurilma quvvatini hisoblash uchun avvaliga uni ishlatilishi ko‘zda tutilgan muhit bilan tanishish va shu muhit xususiyatlarini (o‘rtacha
   

harorat, yorug‘lik nurlarining o‘rtacha quvvati, yorug‘lik tushish muddati, yil davomidagi yorug‘ kunlar va hokazo) o‘rganish zarur;

2. 
   elektr energiyasi iste’molchilarining
   

xarakterini (o‘zgarmas tok iste’molchilari xususiyatlari, o‘zgaruvchan tok iste’molchilari xususiyatlari),
iste’molchilarning elektrik parametrlari (tok kuchi, kuchlanishi, o‘zgaruvchan tok chastotasi), kerakli umumiy elektr quvvatini hisoblash. Xar bir iste’molchiga bir kunda o‘rtacha ishlatish vaqtini aniqlash;

3. 
   ortiqcha ishlab chiqilgan elektr energiyasini hisoblash va energiyani yig‘ish usulini tanlash;
   
4. 
   yig‘uvchi akkumulyator elektr sig‘imini hisoblash;
   
5. 
   fotoelektrik qurilma yig‘ish uchun kerak bo‘ladigan standart va nostandart asbob uskunalarni aniqlash;
   
6. 
   invertorlar parametrlarini, quvvatini va foydali ish koeffitsientini aniqlash;
   
7. 
   kontrollerlarning parametrlarini va quvvatini aniqlash;
   
8. 
   fotoelektrik qurilma konstruksiyasini tanlash, parametrlarini rejalash, tayyorlash texnologiyasini aniqlash;
   
9. 
   fotoelektrik qurilmani tayyorlash;
   
10. 
    fotoelektrik qurilma qismlarini sinash. Qurilmani butunlayicha sinash;
    
11. 
    fotoelektrik qurilmani sinash natijalarini hisobga olgan holdauni parametrlarini optimal holga keltirish;
    
12. 
    qurilmani tajribaviy sinash va hisob va rejaviy natijalar bilan taqqoslash;
    
13. 
    otoelektrik qurilmaning o‘zini qoplash muddatini va samaradorligini aniqlash. Misol sifatida O‘zbekiston respublikasining cho‘l sharoitida joylashgan, energiya markazlaridan uzoqda bo‘lgan fermer xo‘jalikni fotoelektrik qurilma bilan
    

ta’minlashni ko‘rib o‘tamiz.


Ierarxik ma’lumotlar modeli. Ierarxik ma‟lumotlar modelida yozuvlar daraxtsi mon tuzilmali ko„rinishda bo„ladi. Ma‟lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida n ba‟zi birlari faqat ierarxik tuzilishga ega bo„lganlari bilan ishlatiladi. Ierarxik tuz ilmali ma‟lumotlar sodda yaratiladi. Bu ko„pincha taqdimotlarda qulay, lekin ma‟lumotlarni ko„plari daraxtsimon tuzilmali bog„lanish tabiatiga ega emas. Masalan ikkita firma ishlab chiqargan mahsulotlarning barcha turlarini narxlari berilgan. Shu ma‟lumotlarni narxlar ma‟lumotnomasi qurilsin va kompyuter xotira siga joylashtirilsin. Faraz qilamiz, A va B firmalar mos ravishda ikki xil ko„rinishd agi mahsulot ishlab chiqaradi. Har bir mahsulot ko„rinishi har xil texnologiya asosida bajariladi. Bunda uning narxi ham shunga qarab bo„ladi. Bir nechta mahsulot ikkita sxema asosida tayyorlanadi. Ular 01, 02 kabi deb belgilanadi va ular quyidagi narxni belgilaydi. 580, 610 va 1250 maxsulotlar uchta sxema asosida tayyorlanadi. Ular 01, 02, 03 deb belgilanadi va ular quyidagi narxni belgilaydi 380, 345 va 410. B firma uch xil maxsulot ishlab chiqaradi. Lazer turi, qoida tariqasida, faol muhitning agregatsiya holati bilan belgilanadi, shuning uchun lazerlar quyidagi asosiy turlarga bo'linadi: 1) qattiq holatdagi lazerlar (kristallar yoki oynalarda); 2) gaz lazerlari; 3) bo'yoq lazerlari; 4) kimyoviy lazerlar; 5) yarimo'tkazgichli lazerlar; 6) rang markazlaridagi lazerlar;
7) erkin elektron lazerlari; 8) rentgen lazerlari

Qattiq jism lazer uchun faol vosita sifatida sun'iy ravishda o'stirilgan dielektrik kristall yoki shisha ishlatiladi.

bilan nodir elementlarni aralashmalarning. Kristalli yoki shisha matritsaga kiritilgan o'tish elementlari elektronlarining elektron darajalari o'tish joylarini lasing uchun ishlatiladi, chunki bu o'tishlarga kristalli maydon kuchsiz ta'sir qiladi. Bunga
qo'shimcha ravishda, ushbu o'tishlarga tanlov qoidalariga ko'ra taqiq qo'yilgan, ya'ni o'z-o'zidan bo'shashish vaqti, taxminan yuqori darajadagi umr f-ga teng, bu muhim nasos tezligidan ancha katta (nasos tezligi 1 / p ). ∆ν 0 ga o'tishning spektral chiziq kengligi nisbatan kichik bo'lishi ham muhimdir . Ushbu ikkala xususiyat ham ushbu faol axborot vositalarida barqaror lasing olish uchun muhim shartlardir.Yilda klassik lazer fizikasi, faol media nisbatan ajralgan energiya darajasini tor borligi bilan xarakterlanadi, deb hisoblanadi. Bu holda populyatsiya inversiyasi yuqori diskret va quyi energiya sathlari o'rtasida hosil bo'ladi. Yarimo'tkazgichli lazerlarning o'ziga xos xususiyati - bu yarimo'tkazgich kristalining keng elektron energiya tarmoqlaridagi holatlar orasidagi o'tishdagi inversiya. Bunday holda, alohida atomning to'lqin funktsiyasidan foydalanish mumkin emas, chunki u umuman kristall tomonidan belgilanadi
Yarimo'tkazgichlarning energiya diagrammasi tasma tuzilishi sifatida ifodalanishi mumkin. 0 K haroratda to'liq to'ldirilgan valentlik zanjiri bo'sh o'tkazuvchanlik zonasidan taqiqlangan lenta bilan ajralib turadi (5.9-rasm, a ). Tashqi maydon ta'sirida (masalan, nasos energiyasi) elektronlar o'tkazuvchanlik zonasiga o'tadi. Ushbu tasma ichida elektronlar juda qisqa vaqt ichida (~ 10 -13 s) eng past darajaga ko'tariladi va valentlik diapazonining maksimal darajasiga yaqin bo'lgan barcha elektronlar, shuningdek, yuqori qismini bo'sh qoldirib, egasiz darajalarning eng past darajasiga ko'tariladi. , ya'ni teshiklar bilan to'ldirilgan ". Shunday qilib, valentlik zonasi va o'tkazuvchanlik zonasi o'rtasida populyatsiya inversiyasi sodir bo'ladi (5.9-rasm, b)). Elektronlar o'tkazuvchanlik zonasidan valentlik zonasiga o'tganda (rekombinatsiya) foton chiqadi. Agar bunday yarimo'tkazgich bo'shliqqa joylashtirilsa va ma'lum bir chegara sharti ta'minlansa, u holda stimulyatsiya qilingan rekombinatsiya nurlanishi yarim o'tkazgichda lasingga olib keladi. Lazerlar ishlab chiqarishda kesish, burg'ulash, payvandlash, lehimlash, qotish, sirtni qayta ishlash, markalash, o'ymakorlik, mikromashinalash, impulsli lazer püskürtme, litografi, sozlash va boshqalar kabi keng foydalaniladi. Ko'pgina hollarda, kichik bir nuqtada nisbatan yuqori optik intensivlik kuchli isitishga, materialning mumkin bo'lgan bug'lanishiga va plazma hosil bo'lishiga olib keladi. Lazer nurlanishining
asosiy jihatlari lazer nurlarining yuqori fazoviy kogerensiyasidir, bu aniq fazoviy fokuslanishni, shuningdek, yuqori intensiv energiyani qisqa impulslar shaklida etkazib berishni ta'minlaydi.
Lazerli ishlov berish usullari mexanik yondashuvlarga qaraganda juda ko'p afzalliklarga ega. Ular juda nozik tuzilmalar bilan ishlashni sifatini yo'qotmasdan, masalan, mexanik matkaplar va pichoqlardan foydalanishda paydo bo'ladigan mexanik stresslardan qochishga imkon beradi. Chiqish qobiliyati yuqori bo'lgan lazer nuri yordamida juda nozik yoki chuqur teshiklarni burg'ulash mumkin, masalan, nozullar tayyorlash uchun. Juda yuqori ishlov berish tezligiga, masalan, mexanik filtrlar (elak) ishlab chiqarishda ko'pincha erishiladi. Bundan tashqari, xizmat muddati elektr asboblarining imkoniyatlaridan sezilarli darajada oshadi.
Lazer nurlanishida tibbiyotda keng qo'llaniladigan usul mavjud . Bu ko'pincha inson tanasining nurlanishi mumkin bo'lgan yuzasi bilan bog'liq. Masalan, ko'z jarrohligi va ko'rishni tuzatish (LASIK), stomatologiya, dermatologiya (masalan, saraton kasalligi uchun fotodinamik terapiya), tatuirovkani olib tashlash va epilasyon kabi turli xil kosmetik protseduralarda.
Lazerlar ichki jarrohlik uchun ham qo'llaniladi (masalan, prostata bezini davolashda). To'qimalarni kesishda lazerlar qon ketishni minimal darajaga tushiradi.
Tibbiy qo'llanmalar uchun yorug'lik to'lqinining to'lqin uzunligiga, chiqish quvvatiga, impulsli nurlanish formatiga va boshqalarga qarab har xil lazer turlari kerak. Ko'pgina hollarda, lazer nurlanishining to'lqin uzunligi ma'lum moddalarga aniq ta'sir qilishni ta'minlash uchun tanlanadi. Ba'zi moddalar (masalan, tatuirovka pigmentlari yoki tish kariesi) yorug'likni atrofdagi to'qimalarga qaraganda ko'proq singdiradi, shuning uchun davolash ko'proq maqsadga muvofiq bo'lishi mumkin.Tibbiy lazer har doim ham faqat terapiya uchun ishlatilmaydi. Ulardan ba'zilari, masalan, ko'zni ko'rish texnikasi, lazer mikroskopi va spektroskopiya yordamida diagnostika qilishga yordam beradi. Lazerlar optik metrologiyada keng qo'llaniladi, masalan, yuqori aniqlikdagi
o'lchovlar va interferometrlardan foydalangan holda sirtlarni optik profillash, diapazon uchun, shuningdek navigatsiya uchun.

Lazer skanerlari, masalan, shtrix-kodlar yoki boshqa grafik elementlarni qisqa masofada o'qiy oladigan kollimatlangan (parallel) lazer nurlariga asoslangan. Shuningdek, u 3D moslamalarni skanerdan o'tkazishga imkon beradi, masalan, jinoyatlarni tergov qilish (CSI) sharoitida.

Lazerlar, shuningdek, vaqtni o'ta aniq o'lchashga imkon beradi va shuning uchun optik soatlarning muhim tarkibiy qismi bo'lib, ular hozirda ishlatilayotgan atom soatlaridan ustunlik qila boshlaydilar.
Ko'pincha lazer bilan jihozlangan optik tolali sensorlar harorat, kuchlanish va boshqa miqdorlarning taqsimlanishini, masalan, neft quvurlari va samolyot qanotlarida o'lchashlari mumkin.