O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovalar vazirligi

II. HISOBLASH-TUSHUNTIRISH XATI BO‘LIMLARINI BAJARISH BO‘YICHA USLUBIY YO‘RISMALAR


2.1 ANNOTATSIYA

Annotatsiya loyihaning asosiy qoidalarini qisqacha ifodalaydi, asosiy texnik yechimlarning mohiyatini aks ettiradi, tushuntirish xati, loyihaning grafik qismi va ilovalari, shuningdek ularning hajmi haqida ma'lumot beradi.

2.2 KIRISH

Kirish qismida payvandlashning rivojlanishi va payvand konstruksiyalardan foydalanish, xozirgi bosqichda payvand konstruksiyalarni yig‘ish va payvandlashning qanday yuqori unumli usullari Respublikada va xorijda qo‘llanilishi bo‘yicha ma’lumotlarni qisqacha bayon qilish talab etiladi. Ishning maqsadi va vazifalarini belgilanadi, ish mavzusi bog'liq bo'lgan muammoni, uning dolzarbligini, ahamiyatini tavsiflanadi.

2.3 UMUMIY QISM


2.3.1 Ishlab chiqariladigan detalning xizmat vazifalari

Payvand konstruksiyaning maqsadini, uning ishlash sharoitlarini, konstruktsiyasini, payvandlab yigiladigan detallari zagotovkalarini olish usullarini, bu konstruktsiyaning texnologik payvandlangan konstruktsiyalarga qo'yiladigan talablarga javob berishini tavsiflanadi. Payvandlangan konstruktsiyaning umumiy o'lchamlari va og'irligi beriladi.

2.3.2 Asosiy metallning xarakteristikalari

Payvand konstruktsiyaning asosiy metalini asoslash quyidagi asosiy talablarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak:

– metallni maksimal tejashni hisobga olgan holda, uni ishlab chiqarishning eng kam xarajat bilan mustahkamlik va bikirliginilikni ta'minlash;
– payvandlab biriktirilgan joylarida puxtaligining va plastikligining minimal pasayishi bilan yaxshi payvandlanish shartlarini kafolatlash;
– berilgan yuklar ostida, agressiv muhitda o'zgaruvchan haroratlarda konstruktsiyaning ishlashining ishonchliligini ta'minlash.
Payvandlangan materialning mexanik xususiyatlarini va kimyoviy tarkibini 2.3.1., 2.3.2–jadvaldagi singari ko'rsating .

1–jadval
Po`latlarning mexanik xususiyatlari

Po'lat rusumi	GOST	Chozilishdagi vaqtinchalik qarshilik, MPa	Oquvchanlik chegarasi, MPa	Nisbiy uzayish, % larda	Nisbiy qovushqoqlik J / sm^2
					Tekshirilganda, C^o
					–20	–40	–70
09Г2С	19281–2014 yillar	430–490	265–345	21	59–64	34–39	29–34
10Г2С1	19281–2014 yillar	490–530	325–390	21	59–64	29–39	24–29
10ХСНД	19281–2014 yillar	530–460	390 315	19		39–49	29–34
12ГС	19281–2014 yillar	450–530	325–390	22–26
14Г2	19281–2014 yillar	325–345	470–490	17–21		29–34	29–34
15ХСНД	19281–2014 yillar	390–345	540 490	21		29–39	29–34
14Г2АФ	19281–2014 yillar	275–325	450–490	20		39–44	29–34
14ХГС	19281–2014 yillar	320–345	490–510	22		34–39
16ГС	19281–2014 yillar	370–480	205–245	21	59	39	29
17ГС	19281–2014 yillar	380–490	205–255	19–23		34–44
Ст3пс	380–2005			23–26	49
Cт3сп	380–2005			23–26	49

_{Po'lat navining payvandlanishini uglerod ekvivalenti bo'yicha C ekvivalenti} bo'yicha o'rnating _:
Ceq ₌ C + + +

2–jadval

po'lat rusumi	GOST	Elementlar miqdori, % larda
		C	Si	Mn	Cr	Ni	Cu
Cт3пс	380–2005	0,14–0,22	0,05–0,15	0,40–0,65	<0,3	<0,3	<0,3
Cт3пс	380–2005	0,14–0,22	0,15–0,30	0,40–0,65	<0,3	<0,3	<0,3
09Г2	19281–2014 yillar	<0,12	0,17–0,37	1,40–1,80	<0,3	<0,3	<0,3
14Г2	19281–2014 yillar	0,12–0,18	0,17–0,37	1,20–1,60	<0,3	<0,3	<0,3
17ГС	19281–2014 yillar	0,14–0,20	0,40–0,60	1,0–1,40	<0,3	<0,3	<0,3
09Г2С	19281–2014 yillar	<0,12	0,50–0,80	1.30–1.70	<0,3	<0,3	<0,3
10ХСНД	19281–2014 yillar	<0,12	0,80–1,10	0,50–0,80	0,6–0,9	0,5–0,8	0,4–0,6

Po`latlarning kimyoviy tarkibi

3–jadval
Po`latlarning payvandlanishi

Payvandlanuvchanlik qobiliyati guruhi	C ekv , %	Payvandlash shartlari
I Yaxshi	0,25 gacha, shu jumladan.	Cheklovlarsiz, metall qalinligidan, konstruk–tsiyaning qattiqligidan, atrof–muhit haroratidan qat'i nazar, keng turdagi payvandlash rejimlarida
II Qoniqarli	0,25 dan 0,35 gacha	Payvandlash faqat atrof–muhit haroratida –5 C dan past bo'lmagan , shamol bo'lmaganda metall qalinligi 20 mm dan kam.
III Cheklangan	0,35 dan 0,45 gacha	Payvandlash rejimlarining qattiq diapazonida 250 C gacha oldindan qizdirish yoki keyin qizdirish bilan payvandlash
IV Yomon	0,45 dan yuqori	Oldindan va keyingi qizdirish bilan payvandlash, payvandlashdan keyin issiqlik bilan ishlov berish

2.4 TEXNOLOGIK QISM


2.4.1 Payvand konstruktsiyani ishlab chiqarish uchun texnik shart

Payvand konstruktsiyalarni ishlab chiqarish uchun texnik shartlar asosiy materiallar, payvandlash materiallari uchun texnik shartlarni, shuningdek yig'ish va payvandlash zagotovkalariga, payvandlash va payvandlash sifatini nazorat qilish talablarini nazarda tutadi.

Payvand konstruktsiyalarni ishlab chiqarish uchun texnik sharoitlarni talabalar zavodlarda BPB (bosh payvandchi bo`limi) dan yoki texnologik amaliyotdan o'tadigan yig'ish va payvandlash byurosidan olishlari kerak.
Muhim bo'lmagan payvand konstruktsiyalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan asosiy materiallar sifatida GOST 380–2005 bo'yicha kamida Ст3cп darajasidagi oddiy uglerodli po'latlardan foydalanish kerak.
Muhim payvand konstruktsiyalar uchun tegishli konstruktsiyalarni ishlab chiqarish uchun hujjatlar bilan tartibga solingan (reglamentlangan) po'latlardan foydalanish kerak.
Barcha payvandlash materiallarining standartlar talablariga muvofiqligi etkazib beruvchi korxonalarning sertifikati bilan, sertifikat bo'lmagan taqdirda esa zavod laboratoriyalarining sinov ma'lumotlari bilan tasdiqlanishi kerak.
Qo'lda yoyli payvandlashda elektrod sterjeni GOST 2246–70 bo'yicha Св–08 simidan GOST 9467–75 bo'yicha yasalgan elektrodlardan foydalanish kerak. Legirlangan po'latlarni payvandlash uchun GOST bo'yicha elektrodlar tanlanadi
Karbonat angidrid himoya gazi muhitida payvandlashda GOST 2246–70 ga muvofiq kamida Cв–08Г2С simidan foydalanish kerak.
Payvandlash simida zang, yog' va boshqa ifloslantiruvchi moddalar bo'lmasligi kerak.
– Payvandlash uchun zagotovkalarga qo'yiladigan talablar listdan, shaklli, navli va boshqa prokatdan payvandlanadigan detallar payvandlash uchun yig'ilishdan oldin to'g'rilanishi kerak.
Jo`valash yoki egilgandan so'ng, detallarda darzlar va burmalar, yirtiqlar, to'lqinsimonlik va boshqa nuqsonlari bo'lmasligi kerak.
Qaychi bilan kesilgan detallarning qirralarida darzlar va burmalar bo'lmasligi kerak. Kesilgan qirrasi detalning yuzasiga perpendikulyar bo'lishi kerak. Chizmalarda ko'rsatilmagan hollarda ruxsat etilgan qiyalik 1:10 bo`lishi lozim, lekin 2 mm dan oshmasligi kerak.
Detallarning qirralariga ishlov berish zarurati chizmalarda va texnologik jarayonlarda ko'rsatilishi kerak.
Payvandlash uchun etkazib beriladigan detallar sifat nazorati bo'limi (OTK) tomonidan qabul qilinishi kerak.
– Payvandlanadigan detallarni yig'ish, belgilangan tirqishning birikmanning butun uzunligi bo'ylab joizlik doirasida bo`lishini ta'minlashi kerak. Detallarning payvand choklari joylashdigan qirralari va sirtlari payvandlash uchun yig'ilishdan oldin darhol zang, yog' va boshqa ifloslantiruvchi moddalardan 25–30 mm kenglikda tozalanishi kerak.
Tayyorlashda yuzaga keluvchi darzlar va yirtilishlari bo'lgan detallarni payvandlash uchun yig'ishga ruxsat etilmaydi.
Ushbu talablar texnologik moslamalar va yig'iladigan detallarga tegishli joizliklar bilan ta'minlanadi.
Yig'ishda metallda qo'shimcha kuchlanishlarni keltirib chiqaradigan kuchlar qo`yib moslashtirishga (podgonkaga) yo'l qo'yilmaydi.
Payvandlangan qirralarning bir–biriga nisbatan ruxsat etilgan siljishi va ruxsat etilgan tirqishlarning o'lchamlari GOST 5264–80, GOST 14771–76, GOST 23518–79, GOST 11534–75, GOST 14776–79, GOST 15878–79, GOST 8713–79, GOST 11533–75 lar bo'yicha payvandlangan birikmalarning asosiy turlari, konstruktsion elementlari va o'lchamlari uchun belgilangan qiymatlardan oshmasligi kerak.
Payvandlash uchun yig'ilishdan oldin mahalliy ortib boradigan tirqishlarni yo'q qilish kerak. Tirqishlarnilarni detalning qirralarini eritib qoplash orqali payvandlashga ruxsat beriladi, lekin bu payvand choki uzunligining 5% dan oshmasligi kerak. Katta miqdordagi tirqishlarni metall va boshqa materiallar bo'laklari bilan to'ldirish taqiqlanadi.
Payvandlash uchun yig'ish 2.4.1–jadvalda ko'rsatilgan joizliklar doirasida tayyor yig'ma birlikning chiziqli o'lchamlarini ta'minlashi kerak.
2.4.1–jadval
Payvandlangan yig'ma birliklarining cheki cheklanishlari

Nominal o'lchamlar, mm	Chekli cheklanishlar, mm
30 gacha	+1,0
30 dan 120 gacha	+1,5
120 dan 500 gacha	+2,0
500 dan 1000 gacha	+3,0
1000 dan 3000 gacha	+4,0
3000 dan ortiq _	+5,0

Ilintirib olishlar kesimi payvand chok kesimining yarmigacha bo'lgan kisimda bo`lishiga ruxsat etiladi. Ilintirib olishlar payvand choklar yotqiziladigan joylarda qo`yilishi lozim. Qo'llaniladigan ilintirib olishlar toshqollardan tozalanishi kerak. Yig'ish paytida payvandlanadigan konstruktsiyalarni ilintirib olishda payvandlashdagi kabi eritib quyiladigan materiallardan foydalangan holda va xuddi payvandlashdadi talablarga rioya qilgan holda amalga oshirilishi kerak.

Ilintirib olishlar o'lchamlari texnologik jadvallarda ko'rsatilishi kerak.
Payvandlash uchun yig'ish sifat nazorati bo'limi (OTK) tomonidan qabul qilinishi kerak. Payvandlash uchun yig'ilgan metall konstruktsiyalarni tashish va ag`darish paytida yig`ish natijasida hosil qilingan geometrik shakllar va o'lchamlarning saqlanishini ta'minlash uchun choralar ko'rish kerak.
Muhim yig'ma birliklarni va quvurlarni, texnik nazorat ostida bo'lgan ob'ektlarni payvandlash uchun faqat malakasini va ular ruxsat etilgan ishning xarakterini tasdiqlovchi guvohnomaga ega bo'lgan attestatsiyalangan payvandchilarga ruxsat berilishi kerak.
Payvandlash jixozlari voltmetrlar, ampermetrlar va bosim o'lchagichlari bilan ta'minlanishi kerak. Bu qurilmalarni o'rnatish ta'minlanmagan jixozlar bundan mustasno. Jixozning holati har kuni payvandchi va sozlovchi tomonidan tekshirilishi kerak.
Payvandlash jixozlarini profilaktik tekshirish ishlari bosh mexanik va energetika bo'limi tomonidan oyiga kamida bir marta amalga oshirilishi kerak.
Po'lat payvand konstruktsiyalarni ishlab chiqarish chizmalar va ular asosida ishlab chiqilgan yig'ish va payvandlash jarayoniga muvofiq amalga oshirilishi kerak.
Payvandlashning texnologik jarayoni choklarni hosil qilishning shunday tartibini ta'minlashi kerakki, bunda payvandlangan birikmadagi ichki kuchlanish va deformatsiyalar eng kichik bo'lishi kerak. U pastki holatda payvandlashning maksimal imkoniyatini ta'minlashi kerak.
Payvandlash ishlarini texnologik jarayonda va ushbu standartda ko'rsatilmagan usullar bilan payvandlash bo'yicha bosh mutaxassis bilan kelishilmagan holda bajarish taqiqlanadi. Texnologik sxemalarda ko'rsatilgan payvandlash rejimlaridan, payvandlash ishlarining ketma-ketligidan chetga chiqishga yo'l qo'yilmaydi .
Payvand choklari joylashgan joylarda detallarning sirtlari payvandlashdan oldin tekshirilishi kerak. Payvandlanadigan qirralar quruq bo'lishi kerak. Korroziya, kir, yog' va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning izlari bo`lishiga yo'l qo'yilmaydi.
Asosiy metallga, chok chegaralaridan tashqarida yoyni qozg`atish va kraterni asosiy metallda olib chiqish taqiqlanadi.
Karbonat angidridda payvandlashda chizmalarda ko'rsatilgan payvand choklarining ko`ndalang kesim o'lchamlarining cheklanishlari GOST 14771–76 ga muvofiq bo'lishi kerak.
Tashqi ko'rinishida payvand choki chok suyuq metalining asosiy metal sirtiga oqish va toshish hollarisiz bir xil silliq o'tuvchi sirtga ega bo'lishi kerak.
Payvandlash ishlari tugallangandan so'ng, mahsulot sifat nazorati bo'limiga taqdim etilishidan oldin, payvand choklari va ularga tutash yuzalar toshqol, chok suyuq metalining asosiy metal sirtiga oqishlari, metall sachrashlari, sirt kuyindi qatlami (okalina) dan tozalanishi va payvandchi tomonidan tekshirilishi kerak.
Payvandlash uchun detallarni yig'gandan so'ng, detallar orasidagi tirqishlarni tekshirish kerak. Tirqishlar kattaligi GOST 14771–76, GOST 5264–80 ga mos kelishi kerak.
Payvand chokining o'lchamlari GOST 5264–80, GOST 14771–76 bo'yicha payvand konstruktsiyaning chizmasiga mos kelishi kerak.
– Muhim payvand konstruktsiyalarni yig'ish va payvandlash jarayonida ularni ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida operatsiyalararo nazoratni amalga oshirish kerak. Parametrlarni nazorat qilish foizi texnologik jarayonda keltirilgan bo`ladi.
Payvandlashdan oldin to'g'ri yig'ilganligini, ilintirib olishlarning o'lchamlari va sifatini, mahsulotning geometrik o'lchamlariga muvofiqligini, shuningdek payvandlanadigan qirralarning sirt tozaligini, korroziya, burmalar, o`yiqlar yo'qligini va boshqa nuqsonlar tekshirilishi kerak.
Payvandlash jarayonida texnologik jarayon tomonidan o'rnatilgan operatsiyalar ketma-ketligi, alohida choklar va payvandlash rejimi nazorat qilinishi kerak.
Payvandlash tugagandan so'ng, payvandlangan birikmalarning sifatini nazorat qilish tashqi tekshirish va o'lchovlar bilan amalga oshirilishi kerak.
Qavariq va botiqli burchak choklariga ruxsat beriladi, ammo barcha hollarda chokning kateti burchak choki kesimidagi teng tomonli uchburchakning kateti deb hisoblanishi kerak.
Tashqi tekshiruv kattalashtiruvchi oynadan foydalanmasdan yoki uni 10 martagacha oshiruvchi xili bilan amalga oshirilishi mumkin.
Payvand choklari, nuqtalar va aniqlangan nuqsonlarning o'lchamlarini nazorat qilish bo'linmasining qiymati 0,1 ga teng bo'lgan o'lchov vositasi yoki maxsus shablonlarda amalga oshirilishi kerak.
Payvand chokining nuqsonli qismini ikki martadan ortiq tuzatishga yo'l qo'yilmaydi.
Payvandlangan birikmalarni tashqi tekshirish va o'lchash GOST 3242–79 ga muvofiq amalga oshirilishi kerak.