Oʼzbekiston respublikasi oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo Ulugʼbek nomidagi samarqand davlat arxitektura-qurilish universiteti

3.4.1-rasm. Muruntov karyeri hududining ortometrik va geodezik balandliklar orasidagi farqning grafik sxemasi
Ortometrik va geodezik balandliklar orasidagi farqning geometrik sxemasi 27-ilovada keltirilgan boʻlib, N ning qiymati 28.2451 dan 28.8032 m gacha oʻzgargan (3.4.1-rasm va 27-ilova). Geoid balandligining olingan qiymatlari ballistik gravimetr yordamida 1:25000 v shkalasida yerga asoslangan gravimetrik tadqiqot bilan tasdiqlanishi mumkin. Bugungi kunda Oʻzbekiston Respublikasida geofizik tashkilotlar tomonidan, gravimetr asboblaridan foydali qazilmalarni qidirish va gravimetrik qidiruv ishlarida foydalaniladi.


§3.5. Karyer relyefinig 3D modelini yaratish
Karyer relyefini matematik modelini yaratish. Geografik axborot tizimlarini (GAT) rivojlanishi va fazoviy maʼlumotlarni koʻrsatishning hozirgi bosqichida karyer atrofidagi relyef haqidagi raqamli maʼlumotlarni tahlil qilishning yangi usullarini ishlab chiqish masalasi paydo boʻldi. Karyerning fazoviy raqamli kartalarining yoʻqligi muhandislik hisob-kitoblariga va ushbu masalani hal qilishning muqobil usullarini izlashga katta vaqt sarflanishiga olib keladi. Shu sababli, relyefning raqamli modelini (RRM) qurish masalasi paydo boʻladi, bu yerda fundamental toʻgʻri burchakli yoki sferik koordinatalar koʻrinishidagi matematik asosdir. Bunda geometrik relyef modeliga havola qilishning metrik tizimi boʻlgan topografik kartaning matematik asosi muhim rol oʻynaydi.
Kon qazilmalari yer yuzasidan chuqurlashgan murakkab tuzilmalardir. Shunga koʻra, bu joylarda topografik va geodezik ishlari va oʻlchashlarni ishlab chiqarish ham vaqt, ham aniqlik jihatidan sezilarli darajada farqlanadi. Agar 1:10 000 karta ishlatilsa, geofizik va muhandislik-qidiruv ishlarini bajarish osonroq boʻlishi kerak, ammo amalda 1:10000 va 1:25000 dan yomonroq boʻlgan holatlar mavjud.
Yuqorida aytib oʻtilgan topografik kartalarda ikkita koordinata tizimi, tematik kartalarda esa kenglik va uzunlik gradatsiyasi unchalik aniq boʻlmagan geografik koordinatalar tizimi qoʻllaniladi. Dala oʻlchashlari natijalari asosida ofis sharoitida fotogrammetrik ishlov berish amalga oshiriladi. Ushbu nuqtalarning koordinatalari topografik kartalarning matematik asosini ifodalaydi, bu yerda geografik kenglik va uzunlik, shuningdek trapetsiya ramkalarining chekkalarida geodezik toʻgʻri burchakli koordinatalar (x, y) berilgan. Koordinatalar tizimining uchinchi komponenti balandlikdir.
Maʼlumki, kartadagi obyektlarning koordinatalarini aniqlashning aniqligi 0,1-0,2 mm. Qoʻllanma va koʻrsatmalarga muvofiq kartalarni yangilanish 5 yoki 10 yildan soʻng, takroriy dala oʻlchashlari maʼlumotlari va aerofotosurat natijalaridan foydalangan holda amalga oshirilishi kerak [15, 21, 57, 81, 122]. Zamonaviy oʻlchash asboblarining joriy etilishi kartalarni yangilash va tahrirlash davrining oʻzgarishiga olib keldi. Shunga qaramay, kartalar balandlik belgisiga nisbatan qurilgan gorizontallar ishlatiladigan RRM qurilishining asosiy manbai hisoblanadi. Gorizontallar tomonidan ularning rivojlanishi barcha turdagi omillarni hisobga oladigan ixtisoslashgan algoritmlar yoki GAT yordamida amalga oshiriladi. Har bir karta uchun qiyalikning tikligiga qarab nomogrammalarning ishlab chiqilgan tizimi va qalin gorizontallarni chizish qoʻllaniladi.
Modelning aniqligi kartaning vektorlanish darajasi bilan aniqlanadi. Bu yerda yuza egilishlarining aniqligi gorizontalning bir nuqtada yopilishida aks etadi. Interpolyatsiya paytida fleksiyaning tabiati, ayniqsa muhim konlar bilan yoʻqolishi mumkin. Ajratilgan relyefning tarkibiy chiziqlarining tabiatini samarali etkazish uchun, bu kartalashning kichik koʻlamiga mos keladigan asl kartografik materialda gorizontallarning zich joylashishi kerak. Tadqiqot ishlarining tahlili shuni koʻrsatdiki, ular toʻgʻri qoʻllanilgan, ammo uzluksiz chiziqqa ega boʻlgan izo-liniyalar mavjud va haqiqiy vaziyatni aniqlash qiyin. Masalan, agar kerakli oʻlchash 1:100000 masshtab boʻlsa, biz 1:50000 kartada RRM yaratishimiz va keyin kichik relyef shakllarini olib tashlash orqali ushbu modelni umumlashtirishimiz mumkin. Agar modellashtirishda yacheyka hajmi 0,5 mm ishlatilsa, u holda 1:100000 da bu qiymat 0,25 mm boʻladi. Ushbu yondashuvning afzalligi shundaki, natijada olingan model koʻproq maʼlumotga ega boʻlishi mumkin, chunki unda nafaqat kartaning gorizontal qismlarida, balki ular orasidagi yuzaning holati haqida maʼlumot mavjud. Agar relyef maʼlumotlari dala oʻlchashlari natijasida olingan boʻlsa, unda ular elektron taxeometr tomonidan olingan balandlik belgilari toʻplamidir. Bu yerda burchak parametrlaridan tashqari, qiya masofa aniqlanadi.
GNSS texnologiyalaridan foydalanish kartaning matematik asoslarini aniqlashtirishga va topografik kartada chizilgan obyektlar va inshootlarni tuzatish uchun zarur shartlarni yaratishga imkon beradi [75, 76]. Bundan tashqari, WGS-84 ellipsoidi asosida yangi koordinatalar sistemasini qoʻllash mumkin.
Shunday qilib, matematik asos karyerning fazoviy RRM qurilishida tarkibiy parametrlardan biridir. Quyidagi 3.5.1-rasmlarda Muruntov karyeri relyef va uning atrofining fazoviy modeli toʻgʻri burchakli shaklidagi Gauss_- Kryuger koordinatalar tizimida va geografik koordinatalar tizimida koʻrsatilgan [78, 80, 81, 82].

3.5.1-rasm. Muruntov karyerining X, Y, H va φ, λ, N tizimidagi karkas ramka modeli
Rasmlardan koʻrinib turibdiki, maʼlumotlar va matematik modellar muhandislik-tadqiqot va qurilish ishlarini olib borishda muhim rol oʻynaydi. Agar maydon aholi yashaydigan joylardan uzoqda joylashganligini hisobga olsak, yoʻl tarmogʻini loyihalashda qurilgan model dastlabki loyihalash bosqichida talabga ega boʻladi.
Karyer hududi relyefining raqamli modelini yaratish. RRMni yaratish uchun yangi texnologiyalarning paydo boʻlishi doimiy va tabiiy jarayondir. Karyer relyefining fazoviy raqamli modeli x, y, h koordinatalari boʻlgan uch oʻlchamli grafik tasvirni ifodalaydi, chunki haqiqiy balandliklar balandliklarning hisoblangan qiymatlariga toʻgʻri kelishi ehtimoldan yiroq emas, toʻgʻri burchakli va geografik koordinatalarni ifodalovchi diskret nuqtalar oʻrtasida toʻgʻri aloqa oʻrnatish kerak. Planli va balandlik asosi RRM qurish uchun metrik poydevordir, bu yerda gorizontaldan foydalanganda raqamli modelni GAT yordamida 3D modelga aylantirish mumkin. Biroq, vektorizatsiya izolin segmentatsiyasining aniqligi bilan bogʻliq oddiy ish emas. Segment uzunligining qisqarishi va interpolyatsiya usullarining darajasi karyer atrofining kartada gorizontal tasvirlanganligi bilan bogʻliq. Amalda karyer atrofidagi muhandislik va tadqiqot ishlari uchun 1:10000 masshtabdagi topografik kartalardan foydalaniladi. Muhandislik tadqiqotlari va geodezik ishlari davomida karyer atrofidagi relyef haqidagi maʼlumotlar muhim rol oʻynaydi. Bu yerda vaziyatlarni bashorat qilishning barcha variantlarini zudlik bilan tuzatish va hisoblash uchun barcha mavjud maʼlumotlarni tahlil qilish kerak. Ish samaradorligi uchun ular maxsus kompyuter dasturlari va geoaxborot tizimlaridan foydalanishni afzal koʻrishadi.
Maʼlumki, GATda RRM ishlab chiqishda uchburchaklardan tashkil topgan TIN modeli (Triangulated Irregular Network) ishlatiladi. Har bir elementning qirrasi qoʻshni figuraning bir qismidir va tepaliklar Delone triangulyatsiyasi prinsipiga muvofiq bogʻlangan maʼlum qiymatga ega koordinatali nuqtalarni ifodalaydi. Kamchilik-bu toʻliq boʻlmagan maʼlumotlar tufayli xato, ammo bu interpolyatsiyaning eng tezkor usuli, bu matematik hisob-kitoblar kutilmagan yuza oʻzgarishini tan olishga yordam beradigan murakkab sohalarni tavsiflash uchun javob beradi. Bu yerda bir emas, balki bir nechta interpolyatsiya usullari qoʻllaniladi, ular relyefning veritkal profilida aniq koʻrinadigan kutilmagan tartibsizliklarning paydo boʻlishi ehtimolini hisobga oladi.
“Panorama” GAT yordamida karyer hududining kontur chiziqlari vektorlashtirildi. Shu bilan birga, karyer yuzasining tikligiga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Olingan natijalarni tahlil qilish shuni koʻrsatadiki, RRM yaratishdan oldin ishonchlilik mavjudligi uchun mavjud maʼlumotlarni oldindan baholash kerak. Loyiha tadqiqotlarining zamonaviy talablariga javob beradigan optimal algoritm va dasturiy taʼminot toʻplamini tanlash kerak. GAT “Panorama” va “ArcGIS” universal, koʻp funksiyali va axborot almashish uchun xalqaro standartlarga javob beradi. Olingan RRMlar detal va koʻrinish jihatidan vizual boʻlishi kerak. Ishlab chiqilgan RRMlar cheklangan namuna nuqtalari toʻplami yordamida relyef xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. RRM oʻrganilayotgan mintaqaning vertikal profilini qurish orqali koʻrish zonalarini tahlil qilishga imkon beradi. RRM togʻ — kon inshootlarini loyihalashda qazish ishlari miqdorini oldindan taxmin qilishga imkon beradi.