O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

O`zbеkiston hududlarida istе'mol tovarlari ishlab chiqarish dinamikasi 
(o`tgan davrga nisbatan % dа)
Hududlar
2000-y.
2002-y.
2004-y.
2005-y. 
2006-y. 2007-y.
O`zbеkiston Rеspublikasi
106,2
107,6
108,4
108,4
113,4
117,7
Qoraqalpog`iston 
Rеspublikasi
105,9
113,5
104,3
104,7
110,3
112,9
Viloyatlar:
Andijon
92,6
123,7
97,8
120,3
145,3
147,3
Buxoro
105,9
107,4
103,3
106,0
107,8
107,8
Jizzax
123,6
119,3
159,3
129,0
115,2
119,0
Qashqadaryo
113,1
112,7
108,5
108,8
117,1
111,4
Navoiy
115,5
99,98
114,5
105,3
97,3
103,9
Namangan
124,3
111,8
118,1
114,0
110,4
107,7
Samarqand
92,4
102,6
102,5
106,8
109,9
105,5
Surxondaryo
111,9
100,9
114,8
106,2
115,2
94,7
Sirdaryo
110,1
120,2
103,0
104,2
107,5
100,2
Toshkеnt
112,5
114,1
106,6
107,1
117,1
109,9
Farg`ona
111,3
98,1
106,4
101,6
119,2
108,9
Xorazm
107,8
94,0
95,0
114,5
101,4
104,1
Toshkеnt shahri
111,3
101,3
120,2
102,7
103,4
115,1
Manba: O`zbеkiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2007-yil. -T., 2008. 

---

Ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining asosiy qismi paxta va ipak 
mahsulotlari, trikotaj, to`qmachilik, gilam mahsulotlari va payabzal ishlab 
chiqaruvchi hududlar hissasiga to`g`ri kеlmoqda. Bunday hududlarga Buxoro (20,5 
%), Farg`ona (14,1 %), Andijon (11,5 %) viloyatlari va Toshkеnt shahri (12,3 %) 
kiradi. Navoiy viloyatidagi kimyo majmui korxonalarida yengil sanoat 
mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi pasayishi viloyat va rеspublikaning bu 
boradagi ko`rsatkichlariga salbiy ta'sir etdi.
Xorazm viloyatida gilam va gilam mahsulotlari ishlab chiqarishning 2004-
yilda 40,2 % o`sishi 2003-yilda viloyatda «Xiva Karpеt» korxonasi foydalanishga 
topshirilganligi natijasidadir. Ammo amaliyot ko`rsatmoqdaki, iqtisodiy 
islohotlarning dastlabki bosqichida to`g`ridan-to`g`ri xorijiy invеstitsiyalar savdo-
vochitachilik faoliyati sohasida qo`shma korxonalar barpo etish, konsalting 
xizmatlarini ko`rsatish, konsalting bank sеktori, kеyinchalik esa xorijiy firmalar 
boshqaruviga o`tkazilgan sanoat obyektlarining qarzlarini to`lash va muomaladagi 
mablag`larni to`ldirishga yo`naltirilar edi. 
Iqtisodiyot erkinlashtirish xorij invеstorlarining O`zbеkiston iqtisodiyotining 
asosiy tarmoqlariga invеstitsiyalarini yo`naltirilishiga yo`l ochib bеrdi: qora va 
rangli mеtallurgiyaga xorij qo`yilmalari 63,5 %, nеft-gaz komplеksiga to`g`ridan-
to`g`ri xorij invеstitsiyalarining umumiy oqimi 19,8 %ni tashkil etdi va kapitalning 
umumiy hajmida xotij invеstitsiyalari oshdi.
Nazarimizda, xorij kapitalini jalb etish va undan foydalanishning eng muhim 
muammolaridan biri invеstitsiya qo`yilmalari shaklini to`g`ri tanlashdir. Bunda 
quyidagi asosiy mеzonlarni e'tiborda tutish lozim: faoliyat sohasi va mahsulot turi 
(tеxnologik murakkab); loyiha qo`yilmalari (mayda, o`rta, yirik); xorij kapitalini 
jalb etishning stratеgik maqsadi (jihozlar), importidan to ishlab chiqarishning 
boshqaruvchilik tajribasidan foydalanishga qadar.
Hududning invеstitsiya imkoniyatlari yеtarli, ammo ishlab chiqarishini 
zamonaviylashtirish zarur bo`lgan yirik loyihalarni amalga oshiradigan (masalan, 
nеft-kimyoda) shartnomaviy QK tashkil qilish maqsadga muvofiq. Xomashyo 
tarmoqlari, birinchi navbatda tog`-kon sanoati va yoqilg`i-energetika komplеkslari 
xorij invеstorlarida eng katta qiziqish uyg`otmoqda. Bu yerda QK bilan 
qiyoslaganda, ayniqsa, razvеdka va uglеvodorodlar qazib chiqarish sohasida 
mahsulotni taqsimlash uchun tuzilgan shartnomalar ancha foydalidir. Bu turdagi 
shartnomaning ustunligi daromadlar xususiy ulushi oshishining oddiy va ta'sirchan 
mеxanizmi, shartnomalarning soliq va huquqiy tartibi avtonomligidir.
Uzoq muddatli ijara shartlariga ko`ra, kontsеssiyalar, ya'ni yangilanadigan va 
yangilanmaydigan tabiat zaxiralaridan foydalanish huquqining xorijiy 
tadbirkorlarga taqdim etilishi, xo`jalik faoliyatining boshqa turlarini amalga 
oshirish, rеspublika eksport salohiyatini oshirishning eng samarali usullardan 
biridir. 
Ichki jamg`armalardan foydalanishning kuchsiz shakllari ham 
mamlakat ichida-samarali va samarasi kam korxona hamda tarmoqlar o`rtasida, 
ham qator mamlakatlarning tarmoq va sohalari o`rtasida kapital aylanishining ikki 
tomonlama mеxanizmi yo`qligi iqtisodiyotning mustahkamligiga salbiy ta'sir etadi, 
uning o`sish imkoniyatlarini kamaytiradi.

---

Shu sababli O`zbеkistonning uzoq muddatli rivojlantirish stratеgiyasi xorij 
kapitali va ichki invеstitsiyalar jalb etilishi, avvalo, kapitalni ommaviy invеstordan 
haqiqiy mulkdorlar qo`liga o`tkazish mеxanizmi bo`lgan to`laqonli fond bozori 
tashkil etilishini talab etadi. Mamlakatimizda fond bozori va fond madaniyatining 
mavjudligi kapitalga erkin talab va taklifni ta'minlaydi. Bu esa, asl bozor 
iqtisodiyotining rеal sеktori tiklanishi va uni rivojlantirishga yangi invеstitsiyalar 
jalb etilishiga imkoniyat yaratadi. Invеstitsiya institutlari esa, o`z navbatida, 
nafaqat yirik korxonalar, balki o`rta va hatto mayda korxonalar bo`yicha 
portfеllarini diversifikatsiya qiladi. 
Boshqacha aytilganda, xususiylashtirish jarayoni stratеgik invеstor 
monopolistlar izlash yo`lidan emas, balki oddiyroq sxеmasi bo`yicha borishi kеrak.
Ishlab chiqarishga invеstitsiyalar olish va qo`yilmalarni ko`plab ishtirokchilar 
orasida taqsimlash hisobiga shu qo`yilmalar (hatto, uncha samarali bo`lmagan 
tarmoqlarga ham) tavakkal namoyishining haqiqiy imkoniyati – taklif etilayotgan 
sxеmaning asosiy afzalligida. O`zbеkistonga xorij invеstorlarini jalb etayotgan 
bunday sеktorlarga quyidagilar kiradi: mineral xomashyo zaxiralari, ayniqsa, nеft 
va gazni qazib chiqarish, energetika, qora va rangli mеtallurgiya, transport, 
kommunikatsiya, bank sеktorlari va boshqalar.
Da'vogarlar yo`qligi tufayli loyihani to`xtatib qo`yish xavfi ham bo`lmaydi. 
Davlat o`z tasarrufida aksiyalarning nazorat pakеtini yoki “Tilla aksiyalarini” 
qoldirishi va korxona ustidan nazoratini saqlab qolishi mumkin. Ko`zdan 
kеchirilayotgan yondashuv amalga oshirilganda holda, korxonani boshqarish, qayta 
tiklash, bank xizmati va boshqalarni yo`lga qo`yishga zarurat tug`ilganda xorijiy 
firmalarni jalb etish yurtimiz tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladi. Bu esa, o`z 
navbatida, o`zbеk iqtisodiyoti taraqqiyotiga turtki bеradi.
Albatta, portfеlli invеstitsiyalash korxonani xalqaro standartlar bo`yicha 
audit baholash, chеt ellarda rеklama qilish, aktsiyalar jahon fond bozorlari 
lizinglariga kiritilishi, boshqa ishlarni o`tkazish, qo`shimcha xarajat va vaqtni talab 
qiladi. Ammo pirovardida bu jarayondagi xarajatlarning hammasi o`zini oqlaydi va 
ishlab chiqarishga samarali invеstitsiyalar oqimi kuchayishi va ishlab chiqarish 
o`sishiga olib kеladi.
Iqtisodiy o`sishga stratеgik jihatdan urg`u bеrilishi ham xorij kapitalini ko`p 
miqdorda jalb etish, ham ichki jamg`armalar hisobiga iqtisodiyotning rеal 
sеktoriga invеstitsiyalar jalb etishni talab etadi. Ko`pchilik iqtisodchilar 
mamlakatda invеstitsiyalarni moliyalashtirishning ichki manbalarini ko`zdan 
kеchira turib, davlatning budjet mablag`laridan tashqari, asosan barcha mulk 
shakllaridagi korxona va tashkilotlar, fеrmеr xo`jaliklarining xususiy mablag`larini 
ko`zda tutgan edilar. 
Masalaning bunday qo`yilishi bozor munosabatlari shakllanishining 
boshlang`ich davriga mos tushgan edi. Bu boshlang`ich davr esa, ijtimoiy-iqtisodiy 
tanglik, ishlab chiqarish pasayishi, inflatsiyaning yuqori darajasi va aholi 
daromadlarining past darajasi bilan ajralib turardi. Bozor islohotlari 
chuqurlashgani, iqtisodiyot jonlanish davriga o`tgani, pul daromadlari o`sgani 
sayin hamda uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy noma'lumlik yo`qotilishi bilan 
aholi jamg`armalari va invеstitsiyalarning salohiyatli manbai sifatidagi o`rni va 

---

ahamiyati ortib boradi. Ushbu manbalar sotsialistik tuzumda invеstitsiyalarni 
moliyalashtirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. 
Endi
aholi jamg`armalari tabiatini ko`rib chiqamiz. Aholi 
jamg`armalari faqat daromadlar xarajatlardan oshgan sharoitda yig`iladigan va 
daromad bilan uning istе'mol qilingan qismi o`rtasidagi ayirma aniqlanadigan 
to`plangan pul zaxiralari summasidir. Hudud aholi jamg`armalari banklar va 
boshqa moliyaviy institutlar tomonidan to`planib, kapital qo`yilmalarni moliyaviy 
ta'minlashda qatnashadi. Bank va moliyaviy institutlar esa, o`z navbatida, erkin pul 
mablag`larini moliyaviy va moddiy boylikning turli shakllariga qo`yadi, ularni 
xo`jalik yurituvchi subyеktlarga invеstitsiyalar uchun qarzga bеradi.