O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

y
я
Q
Q

), 

ko’rsatkich, rostlanuvchi ob’ekt xususiyatlariga muvofiq, vaqt 
bo’yicha o’zgaradi. Ob’ektning sig’imi uning muvozanatda bo’lmagan holatida
(
y
я
Q
Q

) rostlanuvchi kattaligining vaqt bo’yicha o’zgarish tezligini ta’riflaydi. 
Bu bog’lanishning umumiy ko’rinishi quyidagi funksiya orqali ifodalanadi: 
)
( Q
f
dt
d



(10.9) 
Qisqa vaqt oraliqlari uchun amalda bu funksiyani chiziqli deb hisoblash 
mumkin:
c
Q
dt
d



(10.10) 
bunda s – sig’im koeffitsiyenti. 
Sig’im koeffitsiyentiga teskari kattalik ob’ektning g’alayonlovchi 
ta’sirlarga bo’lgan sezgirligini ifodalaydi. Ob’ektning rostlanuvchi ko’rsatkichi 

---

bo’yicha sig’im rostlanuvchi kattalik qiymati va sig’im koeffitsiyentlarining 
ko’paytmasiga teng.
S = 

s. 
(10.11) 
Shunday qilib, sig’im o’lchovi modda yoki energiyaning ob’ektga 
keltirilgan va ob’ekt chiqishining o’zgarishiga sarflangan miqdoridan iborat. 
Ob’ektga biror miqdorda modda yoki energiya keltirishda ma’lum qarshiliklardan 
o’tish kerak (qizitishda ob’ektga berilgan issiqlik oqimi termik qarshilikka 
uchraydi: apparatga suyuqlik keltirilgan oqim gidravlik qarshilikka uchraydi). 
Qarshilik o’lchovi potensiallar farqining bir o’lchov birligiga teng bo’lgandagi 
modda yoki energiyaning ob’ektga keltirilgan miqdoridan iborat. Ob’ektning 
inersionligi uning sig’imi va qarshiligiga bog’liq. Sig’im va qarshilik qancha katta 
bo’lsa, ob’ektning inersionligi shuncha katta bo’ladi. Inersionlik o’lchovi chiqish 
kattaligining doimiy tezlik bilan o’zgarib, o’zining turg’unlashgan holatiga 
yetguncha ketgan vaqtini ko’rsatuvchi vaqt doimiysidir. 
Bir va ko’p sig’imli rostlanuvchi ob’ektlar mavjud. Bir sig’imli ob’ekt bitta 
sig’im va bitta qarshilikdan iborat. Bunday ob’ektlarda moddiy yoki energetik 
balansning buzilishi bir vaqtda rostlanuvchi ob’ektning har bir nuqtasidagi 
rostlanuvchi kattalikning birlamchi o’zgarishiga olib keladi. Ko’p sig’imli 
ob’ektlarda o’tish qarshiliklari bilan bo’lingan ikki yoki undan ko’proq sig’im 
mavjud. 
Bir sig’imli ob’ektlar – sathni rostlovchi apparatlar, ya’ni bosim yoki sarfni 
saqlab turadigan truba. Sanoatda ko’p sig’imli ob’ektlar bir sig’imli ob’ektlardan 
ancha ko’p ishlatiladi. Ko’p sig’imli ob’ektlarning muvozanat holatida 
rostlanuvchi kattalikning qiymati turli nuqtalarda turlicha bo’ladi, muvozanat 
holati buzilganda esa u turli qonunlar bo’yicha turli vaqtlarda o’zgaradi. Oqib 
kirish (uzatish) tomonidan sig’im va sarf (iste’mol) tomonidagi sig’imlar mavjud. 
Yaqinlashish tomonidani sig’im rostlanuvchi kattalikka ijrochi mexanizmning 
rostlovchi organi orqali ta’sir ko’rsatuvchi modda yoki energiyaning
tavsifnomalari bo’yicha aniqlanadi. Sarf tomonidagi sig’im rostlanuvchi muhit 

---

tavsifnomalari orqali aniqlanadi. Ba’zan sig’imsiz ob’ekt tushunchasi uchraydi. 
Bunda juda kichik sig’imli ob’ektlar nazarda tutiladi. 
10.3. Ob’ektga ko’rsatiluvchi tashqi ta’sirlar. 
Yuk – ob’ektga ko’rsatiladigan tashqi ta’sir. Bu ta’sirning qiymati apparatning 
ish rejimi orqali aniqlanadi va texnologik ehtiyojlar uchun ob’ektdan olinadigan 
modda yoki energiya miqdorini ifodalaydi. Rostlanuvchi ob’ektdan modda yoki 
energiya o’tishida apparat yukining (ishlab chiqarishi) o’zgarishi rostlanuvchi 
kattalikning o’zgarishiga olib keladi. 
Rostlanuvchi ob’ekt yukining o’zgarishi g’alayonlanish manbalaridan biridir. 
Modda yoki energiya sarfini ularning ob’ektga kelishidan avval stabillashtirish 
mumkin bo’lsa, berilayotgan xom ashyo tarkibini stabillash bir muncha 
qiyinchiliklar tug’diradi. Shuning uchun ob’ektga keladigan modda tarkibining 
tebranishi g’alayonlanishining yana bir manbalaridan biridir. Nostatsionar 
ob’ektlarda g’alayonlanishlar ob’ekt tavsifnomalarining o’zgarishi sababli ham 
kelib chiqishi mumkin. Yuk – modda yoki energiyaning ob’ektdan olinishiga (oqib 
chiqishiga) ko’rsatiladigan ob’ekt qarshiligini ifodalaydi. Ob’ekt yukining 
o’zgarishi rostlanuvchi kattalik o’zgarishning tezligini oshiradi. Yukning o’zgarish 
chastotasi haqida ham xuddi shuni aytish mumkin. Yuk tebranishlarining 
amplitudasi ham, chastotasi ham rostlash sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Rostlanuvchi ob’ektning yukini o’zgartirish, ya’ni ob’ektning bir ish 
rejimidan ikkinchisiga o’tish extiyoji paydo bo’lsa, bu amalni sekinlik bilan 
bajarish kerak, bunda rostlash tizimi ob’ektni yangi ish rejimiga ravon, keskin 
tebranishlarsiz o’tkazadi. Yukning katta o’zgarishlarida avtomat rostlagichlarni 
qaytadan rostlash extiyoji paydo bo’lishi mumkin. Bu hol yukning o’zgarishi 
rostlanuvchi ob’ektning statik va dinamik tavsifnomalarini o’zgarishiga olib kelishi 
bilan bog’lik. Masalan, yuk kamayishi bilan sof kechikish ko’payadi, o’z-o’zidan 
to’g’rilanish, sig’im koeffitsiyentlari va boshqariluvchi ob’ektning vaqt doimiysi 

---

kamayadi. Shuning uchun ob’ektning xar xil yuklariga avtomat rostlagichlarning 
turlicha optimal rostlanishlari to’g’ri keladi. 
Agar rostlanuvchi ob’ektga g’alayonlovchi yoki boshqaruvchi ta’sir 
ko’rsatilsa, ob’ekt chiqishidagi rostlanuvchi kattalik shu zahoti emas, balki bir 
muncha vaqt o’tgandan so’ng o’zgaradi, ya’ni ob’ektda jarayonning kechikishi 
hosil bo’ladi. Modda (energiya)ning yaqinlashishi yoki sarf o’zgarishi bo’yicha 
oniy (pog’onali) g’alayonlanishi ob’ekt uchun eng yomon holdir. Shuning uchun 
rostlash tizimlari pog’onali g’alayonlanish uchun mos hisoblanadi. 
Ob’ektdagi kechikish qarshiliklar mavjudligi va tizimning inersionligi bilan 
izohlanadi. Sof (yoki transport) va oraliq (sig’imli) kechikishlar mavjud. 
G’alayonlovchi yoki boshqaruvchi ta’sir ko’rsatilgan momentdan boshlab 
rostlanuvchi kattalik ob’ekt chiqishida o’zgara boshlagan paytgacha o’tgan vaqt 
sof kechikish deyiladi. Bu vaqt modda yoki energiya oqimining harakat tezligi va 
g’alayonlovchi ta’sir ko’rsatilgan nuqta bilan rostlanuvchi kattalikning hozirgi 
qiymati o’lchanadigan nuqta orasidagi masofadan aniqlanadi. Sof kechikish tashqi 
ta’sirning shakli va miqdoriga ta’sir qilmay, faqat ob’ekt chiqishidagi reaksiyani 
vaqt mobaynida siljitadi. Agar kirish ta’siri sinusoidal xarakterga ega bo’lsa, 
ob’ektda sof kechikish mavjudligi chiqish signalining faza bo’yicha kechikishga 
olib keladi.
.
2