O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

ARТning statik tavsifnomalari va ularni hisoblash usullari. ARТning 
statik ishlash rejimi yoki muvozanat holatida rostlanuvchi miqdorning berilgan 
qiymatidagi og’ishi nolga yoki biror o’zgarmas qiymatiga teng bo’ladi. 
Rostlanuvchi miqdor u ning kirish miqdori x ga bog’liqligi statik 
tavsifnoma deb ataladi. 
Agar bu bog’lanish chiziqli funksiya bilan ifodalansa, u holda ARТ chiziqli 
deyiladi, statik tavsifnomaning ifodasi esa quyidagi ko’rinishda bo’ladi: 
kx
y

(11.1) 
bu yerda k - uzatish koeffitsiyenti. 
Nochiziqli ARТlarida chiqish va kirish miqdorlari orasida to’g’ri 
proporsional bog’lanish yo’q. 
Uzatish koeffitsiyenti (kuchaytirish koffitsiyenti) ARТ yoki bo’g’inning 
barqaror rejimda ishlashini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichdir. Uzatish 
koeffitsiyentining qiymati statik tavsifnomaning quyidagi nisbati bilan aniqlanadi. 

---

,
x
y
k



(11.2) 
bu yerda 

-orttirma belgisi. 
Demak, rostlanuvchi miqdor orttirmasining kirish miqdori orttirmasiga 
nisbati ARТ yoki bo’g’inning uzatish koeffitsiyenti deb ataladi. 
ARТga kiruvchi bo’g’inlar ketma-ket yoki parallel ulanishi mumkin. 
Bo’g’inlar ketma-ket ulanganda tizimning umumiy uzatish koeffitsiyenti k alohida 
bo’g’inlar uzatish koefifitsiyentlari r
1
, k
2
, k
3
, k
4
... k
n 
lar ko’paytmasiga teng. 
k = k
1
k
2
k
3 
... k
n
.
(11.3) 
Bo’g’inlar parallel ulanganda (bu usul kamdan-kam uchraydi) umuman 
uzatish koeffitsiyenti alohida bo’g’inlar uzatish koeffitsiyentlarning yigindisiga 
teng: 
k = k
1 
+ k
2 
+ k
3 
+ ... + k
n
.
(11.4) 
Avtomatikaning real elementlari qat’iy chiziqli tavsifnomaga ega bo’lmaydi, 
ya’ni nochiziqli bo’ladi va ularning uzatish koefitsentlarini aniqlash uchun statik 
tavsifnomasi chiziqlantiriladi. Buning uchun elementlarning statik tavsifnomasi ish 
bulagining nuqtasi orqali urinma o’tkaziladi (11.2-rasm 2 egri). 
Bu holda element uzatish koeffitsiyentining qiymati xususiy hosila tarzida 
aniqlanadi: 
.



tg
x
y
k


(4.5) 
Statik rejimlarda ARТning asosiy sifat ko’rsatkichi statik xato bo’lib, u 
sistemaning aniq ishlashini xarakterlaydi va asosiy g’alayon ma’lum qiymatga 
o’zgarganda rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatidan og’ishini bildiradi. 
Jumladan, o’zgarmas tok generatori uchun yuklama toki noldan nominalgacha 
o’zgarganda kuchlanishning og’ishi 

U statik xato bo’ladi. 

---

11.2-rasm. Elementlarning statik tavsifnomalari. 
Odatda nisbiy statik xato 

dan foydalaniladi. Bu xato og’ishning bazaviy 
deb qabul qilingan ma’lum miqdoriga nisbatiga teng; bazaviy miqdor yoki 
kuchlanish U
n
, yoki generatorning e.yu.k. Ye bo’lishi mumkin. Bu holda
.
E
U
ёки
U
U
н






(11.6) 
Ochiq va berk ARТ uchun statik xatolarni bir-birini farq qilish kerak. Agar 
ochiq tizimda statik xato

ga teng bo’lsa bunga mos berk statik tizim (uzatish 
koeffitsiyenti k
b
, g’alayonlantiruvchi ta’sir esa, ochiq tizimdagiga o’xshaydi) 
uchun statik xato 1+ k
b
marta kamayadi va quyidagiga teng bo’ladi: 
б
к


1


(11.7) 
Agar ARТ ga mahalliy teskari aloqa bilan qamralgan bo’g’in kirgan bo’lsa, 
bu bo’g’in uzatish koeffitsiyentining qiymati k
1
b
quyidagi tenglama bo’yicha 
hisoblanadi. 
.
1
.
1