O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

хак
y
y
y
6. Datchikning dinamik tavsifnomasi - chikish signalining vakt mobaynida 
uzgarilishini kursatadi. 

---

Rezistiv datchiklar chizik va burchak xarakatlarni kuch va momentlar, 
tebranish va vibratsiyalar, xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat 
kilish va ulchash jarayonlarida kullaniladi.
Rezistiv 
datchiklar 
guruxiga 
potensiometrik, 
kumir 
(kontaktli), 
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv, termorezistiv) kiradi. Bunday turdagi 
datchiklarning ish prinsipi nazorat kilinayotgan kattalikning ta’sirida uning aktiv 
karshiligi uzgarilishiga asoslangan buladi. 
2.2. Potensiometrik datchiklar 
Potensiometrik datchiklarda nazorat kilinayotgan xarakat sezgir elementga 
uzatilib uning karshiligi xisobiga uzgaruvchan yoki uzgarmas kuchlanishga 
aylantiriladi (2.2- rasm). 
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga 
bog’langan bo’lib, ob’ektning holati o’zgarilganda uning qarshiligi ham va 
ikkilamchi asbobdagi ko’rsatgich o’zgariladi. Ikkilamchi asbob esa nazorat 
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan. Kuchlanishning tebranishlarini 
ta’sirini yuqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi. 
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yakinlashtirish 
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (2.2-rasm, b, g) topshirishadi yoki reostatni 
urash usulini o’zgartiradi. 

---

2.2-rasm. Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari. 
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yo’nalishiga muvofiqligi 
kerak bo’lsa, unda o’rta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (2.2-rasm, v). 
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (2.2.- rasm, g). 
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik 
datchiklar qo’llanadi (2.2-rasm, d). Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik 
potensiometrik datchiklar qo’llanadi (2.2-rasm, ye). 
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda 
xisoblanadi. 2.2, a- rasmda ko’rsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa 
bo’ladi. 
;
l
х
R
R
х

;
х
а
а
х
R
R
I
I

(2.2) 
.
R
I
)
R
-
(R
I
U
.
I
I
I
a
a
x
СТ
a
x




(2.3)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari 
o’zgarmas, sodda, kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi. Bundan 
tashkari, ulardan foydalanilayotganda qo’shimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni 
xojati yo’q, chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarlik. 
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi.
2.3. Kumir plastinkali datchiklar 
Ko’mir datchiklarining ish prinsipi, uzining ichki elektr qarshiligi keltirilgan 
kuchlar ta’sirida o’zgarishiga asoslangan. Bu turdagi eng sodda datchik (2.3-rasm, 
a) grafit disklardan yig’ilgan ko’mir ustindan iborat. Disklar orasiga esa kontaktli 
shaybalar o’rnatilgan. Ko’mir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik 
qarshiligi va disk-shayba o’tishi asosiy qarshiliklar yig’indisiga teng. Disk - shayba 
o’tishining qarshiligi esa o’z navbatida disk va shaybalar zichligiga, ya’ni bosish 
kuchiga bog’liq. 

---

2.3 - rasm. Ko’mir plastinkali datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari. 
Ko’mir plastinkali datchikning qarshiligi: